Małgorzata Adamiec
WSH POiR gr. I rok 1
Czerwiec'2008
Referat z wprowadzenia do pedagogiki
Wykładowca mgr A. Pszonak
Środowisko wychowawcze rodziny i szkoły
Według J.Pietera środowisko wychowawcze to „złożony układ powtarzających się lub względnie stałych sytuacji, do których człowiek rozwijający się przystosowuje się czynnie w wychowawczym okresie swojego życia.”
K. Sośnicki formułuje definicję środowiska wychowawczego jako „ogół sytuacji wychowawczych. Ogół warunków, które działając na jednostkę powodują u niej określone przeżycia psychiczne. Mianem środowiska wychowawczego określa całokształt wpływów i bodźców środowiskowych, zarówno celowo organizowanych, jak i samorzutnych.”
Moim zdaniem, środowisko wychowawcze jest to środowisko, w którym przebywamy i na którym się wzorujemy.
Spośród istniejących definicji środowiska wychowawczego najbardziej użyteczną wydaje się definicja Floriana Znanieckiego. Mówi on, że środowisko wychowawcze jest to odrębne środowisko społeczne, które grupa wytwarza dla osobnika mającego zostać jej członkiem po odpowiednim przygotowaniu. Środowisko to obejmuje wszystkie osoby i grupy społeczne, z którymi powinien lub ma prawo się stykać tzn. pozostawiać z nimi w okresie swojego przygotowania na członka grupy. Inaczej mówiąc, środowisko to ma wywierać na jednostkę jakiś wpływ.
Rozpatrując środowisko wychowawcze należy wymieniać instytucje wychowawcze. Są to: rodzina, grupy rówieśnicze, sąsiedztwa i społeczność lokalna oraz szkoły.
1. Rodzina.
Rodzina jest najstarszą zorganizowaną grupą społeczną. Zbudowana jest na małżeństwie, to jest związku mężczyzny i kobiety. Jest ona strukturą, która powiększa się dzięki funkcjom biologicznym. Rodzinę tworzą rodzice i dzieci a także ci wszyscy, którzy są związani pokrewieństwem.
Rodzina stanowi pierwsze i podstawowe środowisko dziecka, w którym rozpoczyna się i przebiega główny nurt kształtowania jego osobowości. Ogromną rolę w tym procesie odgrywają więzi uczuciowe między rodzicami i dziećmi. W środowisku rodzinnym dziecko poznaje wartości moralne, ucząc się odróżniania dobra od zła, przyswajają sobie wartości estetyczne. W rodzinie dzieci przeżywają wspólnie radości i smutki wraz z rodzicami i rodzeństwem.
Już Platon widział w rodzinie podstawową komórkę życia społecznego i główną instytucje wychowawczą. W procesie rozwoju społecznego dokonały się duże przeobrażenia w społecznej funkcji rodziny. Przeobrażenia te to miedzy innymi zmiana wielkości rodziny, ukształtowanie się tzw. „ małej rodziny”, opartego na związkach bezpośredniego pokrewieństwa. Zmieniła się też jej rola w procesie nauczania i wychowania młodej generacji. W okresie feudalizmu cały proces przygotowania do życia odbywał się w rodzinie.
J. Szczepański określa rodzinę „ jako małą grupę pierwotną złożoną z osób, które łączy stosunek małżeński i rodzicielski oraz silne więzi między osobnicze.”
Rodzina jest tym składnikiem środowiska wychowawczego, który oddziałuje na jednostkę najdłużej, niekiedy przez całe życie. Wpływ wychowawczy jest jednak najsilniejszy we wczesnych stadiach rozwoju, w okresie dzieciństwa, gdy jednostka nie podlega jeszcze lub podlega w ograniczonej mierze oddziaływaniom innych instytucji, a za opiekę nad nią i jej wychowanie odpowiedzialni są przede wszystkim rodzice. Rodzina jest dla jednostki grupą podstawową, w której członkowie pozostają ze sobą w bliskim kontakcie i wzajemnie ze sobą współdziałają.
Rodzina stanowi w życiu dziecka pierwsze i naturalne środowisko wychowawcze. Jest podstawową formą opieki nad dzieckiem od jego urodzenia aż do uzyskania przez nie samodzielności. To właśnie tu dziecko zdobywa swoje pierwsze doświadczenia społeczne, uczy się określonych zachowań, norm postępowania, poznaje różnorodne formy, wzorce i nakazy. Rozwija swoją indywidualność, osobowość i psychikę. Rodzice są pierwszymi opiekunami i wychowawcami, stąd ich tak ogromny wpływ na późniejsze zachowanie potomka. To oni ponoszą odpowiedzialność za zaspokajanie potrzeb dziecka, dotyczy to przede wszystkim potrzeb emocjonalnych i materialnych.
Rodzina to przede wszystkim rodzice i ich dzieci. Każda rodzina ma swój indywidualny, swoisty dla siebie styl, sposób życia wewnątrzrodzinnego, sposób wyrażania uczuć, wyobrażeń, okazywanie sobie wzajemnego zrozumienia i stosunku do innych osób z zewnątrz.
Rodzice są pierwszymi nauczycielami dziecka, uczą je zasad postępowania w życiu, wskazują różnice między dobrem a złem, wpajają normy etyczne i moralne, które uznają za właściwe. Dziecko w bezpośrednich kontaktach przyswaja wartości, normy i zwyczaje panujące w domu, uczy się współżycia z innymi i realizowania własnych potrzeb.
Rodzina przede wszystkim kształtuje osobowość swych członków, dąży do tego, aby każdy z nich wypełniał określone role: np. role męża, żony, matki, ojca, syna, córki, brata czy siostry.
W rodzinie dokonuje się ciągły przepływ uczuć, co tworzy tzw. atmosferę rodzinną. Ta atmosfera ma ogromny wpływ na rozwój osobowości dziecka. Rodzina powinna w pełni zaspokajać potrzeby jej członków zarówno fizyczne, jak i psychiczne, w szczególności zaś potrzebę miłości, przynależności i bezpieczeństwa. Rodzina jako grupa wychowawcza oddziałuje na dzieci przez sam fakt bycia jej członkiem. Proces wychowawczy dokonuje się w toku codziennych zmagań, podczas pracy, zabawy, odpoczynku, rekreacji oraz podczas udziału w życiu społecznym i kulturalnym. Rodzice przygotowują swoje dziecko do pełnienia ról społecznych w dorosłym życiu.
Rodzina jako podstawowa grupa społeczna wypełnia szereg funkcji, zaspokajając w ten sposób potrzeby psychiczne, emocjonalne i społeczne swoich członków. Kontakty z rodzicami są źródłem doświadczeń społecznych i odgrywają bardzo ważną rolę w rozwoju osobowości i przygotowują dziecko do życia w społeczeństwie.
Najważniejszymi funkcjami rodziny są funkcje rodzicielskie i społeczno-wychowawcze oraz funkcje ekonomiczne, które podlegają na zapewnieniu członkom rodziny możliwości egzystencji.
Funkcje wychowawcze spełniane przez rodzinę zostają realizowane w rozmaity sposób, każdą rodzinę cechuje też określony styl wychowania, decydujący o ilości i jakości oddziaływań na psychikę dziecka.
Styl wychowania charakterystyczny dla danej rodziny jest jakby odbiciem sposobów i metod oddziaływania na dziecko wszystkich członków rodziny.
Wyróżniamy trzy style wychowania, należą do nich:
·styl autokratyczny (autorytatywny)
·styl demokratyczny
·styl liberalny
Styl autokratyczny - ma on charakter konserwatywny i jest oparty na tym rodzaju autorytetu, który został nazwany autorytetem przemocy lub pedantyzmu. Zakłada wyraźny dystans między rodzicami a dzieckiem. Rodzice kontaktują się z nim w sposób formalny, nie wnikając w jego potrzeby psychospołeczne, zainteresowania, motywy i uzdolnienia itp. Starają się kierować \" odgórnie\", nagminnie wydając polecenia i zakazy. Uznają tylko racje własne, nie tolerują sprzeciwu. Manipulują dzieckiem, nie dopuszczając go do współdecydowania w sprawach rodzinnych. W razie nieposłuszeństwa stosują surowe kary. Od dzieci wymaga się bezwzględnej karności i posłuszeństwa, podporządkowania się wszystkim poleceniom i nakazom rodziców, a zwłaszcza ojca.
W przypadku nadmiernej postawy autokratycznej dziecko żyje w ciągłym napięciu; odznacza się przesadną uległością lub przeciwnie, buntowniczą postawą wobec innych. Obowiązujące normy i zakazy przyswaja jako coś narzuconego z, zewnątrz, dlatego też kieruje się w swoim postępowaniu własnym, egoistycznie pojmowanym interesem. Dziecko skłonne jest do łamania niewygodnych dla siebie przepisów, zwłaszcza, gdy brak jest kontroli rodziców.
Istnieją różne odmiany autokratycznego stylu wychowania: od surowego nadzoru, ostrych środków represji i stawiania wymagań przekraczających nieraz możliwości dziecka, do racjonalnego ograniczania jego swobody, stawiania przed dzieckiem zadań i wymagań dostosowanych do jego cech indywidualnych i rozwojowych.
Styl liberalny - przypomina pod pewnymi względami wychowanie niekonsekwentne czy też ingerowanie w sprawy dziecka i w jego zachowanie wyłącznie od przypadku do przypadku. W rodzinie polega na całkowitym niemal pozostawieniu dziecka samemu sobie, a więc nie wtrącaniu się w jego sprawy, tolerowanie aspołecznych zachowań, brak kontroli i opieki ze strony rodziców. Istotną cechą liberalnego stylu wychowania jest zarówno pobłażliwy stosunek do dziecka, jak i przesadna uległość, wyrażająca się m.in. w spełnianiu wszelkich jego zachcianek i życzeń. Styl liberalny przypomina pod pewnymi względami wychowanie niekonsekwentne czy też ingerowanie w sprawy dziecka i w jego zachowanie wyłącznie od przypadku do przypadku. Często to dziecko kieruje rodzicami, korzysta z nadmiernej swobody i przywilejów, co w konsekwencji sprawia, iż są to \" jednostki wprawdzie o dużym poczuciu własnej wartości( niestety często zbyt dużym), ale niejednokrotnie egoistyczne, niezdyscyplinowane wewnętrznie, niezdolne do trwałego wysiłku, mało zahartowane.
Styl demokratyczny - jest uważany za najkorzystniejszy styl wychowania dla rozwoju osobowości dziecka. Dziecko bierze udział w życiu rodziny, omawia, dyskutuje i planuje sprawy codziennego współżycia rodzinnego. Zna zakres swoich obowiązków, na które sam się zgodził. Rodzice preferujący ten styl wychowania nie stosują na ogół kar, a raczej wyjaśniają dziecku jak i dlaczego powinno postąpić inaczej, posługują się metodami perswazji i argumentacji. W takiej rodzinie rodzice odwołują się w pierwszym rzędzie do uczuć i ambicji dziecka. Stosują zachęty. Dążą do związania dziecka ze sobą uczuciem sympatii. Więź emocjonalna dziecka z rodzicami jest silna, przeważają zdecydowanie uczucia pozytywne, wzajemne zaufanie, sympatia i życzliwość.
Scharakteryzowane główne style wychowania w rodzinie przeważnie nie występują w rzeczywistości w postaci czystej, jeden z nich jednak zwykle dominuje, wpływając na swoistą atmosferę życia rodzinnego. Ponadto trzeba pamiętać o tym, że jakkolwiek styl wychowania w rodzinie jest ważnym czynnikiem kształtującym osobowość dziecka, nie jest to czynnik jedyny. Dopiero w powiązaniu z postawami rodziców wobec dzieci, z emocjonalną więzią łączącą członków rodziny i z ogólną atmosferą w niej panującą, czynnik ten nabiera właściwego znaczenia.
2. Szkoła
„Szkoła jako instytucja i jako środowisko. Nauczyciel - demiurg i rzemieślnik. Uczeń - los wymuszony. W poszukiwaniu podmiotowości człowieka szkoły”
Szkoła to instytucja oświatowo-wychowawcza zajmująca się kształceniem i wychowaniem dzieci, młodzieży i dorosłych, stosownie do przyjętych w danym społeczeństwie celów, zadań oraz koncepcji oświatowo-wychowawczych i programów. Na pewnym etapie życia każdego młodego człowieka, około 6.-7. Roku życia pojawia się szkoła, która obok rodziny i przedszkola, choć po nich zajmuje ważne miejsce w rozwoju i kształtowaniu się człowieka jako jednostki ludzkiej. Szkoła jak wiadomo to obok rodziny drugie najważniejsze środowisko wychowawcze dzieci i młodzieży. Szkoła oddziałuje na podopiecznego zapewniając mu jego rozwój osobisty, umysłowy, emocjonalny, fizyczny. Od zastosowania odpowiednich metod nauczania i wychowania można albo zachęcić ucznia do uczestnictwa w zajęciach i do uczęszczania do niej, ale można również niezdrowym podejściem do wychowanka zniechęcić go skutecznie. Szkolny system edukacji powinien przygotowywać człowieka do aktywnego i twórczego życia w społecznościach nowego tysiąclecia. Edukacja i szkoła, by spełniać swoją rolę, powinny być rozpatrywane w kategoriach modelu refleksyjnego, opartego o układ, w którego centrum znajduje się dziecko-uczeń jako podmiot naszych zabiegów dydaktyczno-wychowawczych.
Każda placówka opracowuje projekt swoich zamierzeń w zakresie dydaktyki, opieki i wychowania, czyli program szkoły. W programie tym określa między innymi zestaw realizowanych programów nauczania oraz zasady oceniania. Głównym zadaniem szkoły podstawowej jest, więc wspieranie aktywności i rozbudzanie ciekawości poznawczej.
Zgodnie z tą zasadą, nadrzędnym celem pracy szkoły jest wszechstronny rozwój osobowości młodego człowieka, przygotowanie do życia w zmieniającym się, otaczającym go świecie.
Osiągnięciu tego celu ma służyć całokształt działań podejmowanych przez szkołę, ze szczególnym uwzględnieniem różnych aspektów integracji. Po pierwsze, jest to integracja zadań opiekuńczych, wychowawczych i dydaktycznych. Po drugie jest to integracja międzyprzedmiotowa. Jest ona realizowana poprzez szukanie związków miedzy różnymi przedmiotami nauczania. Szkoła podstawowa jako placówka oświatowa ma określone zadania i spełniać powinna określone funkcje dla niej. Najważniejszym jednak zadaniem planu rozwoju szkoły jest opracowanie sposobu na pozyskanie jak największej liczby uczniów, a przez to sukces ekonomiczny i społeczny szkoły.
Szkole należy przywrócić funkcję wychowawczą, której realizacja implikuje opracowanie programu wychowawczego, wyznaczenie celów i zadań wychowawczych w statucie szkoły. Zadaniem szkoły jest opracowanie własnego programu wychowawczego, przystosowanego do specyficznych potrzeb uczniów. Jedno z głównych zadań reformowanej szkoły i jej nauczycieli stanowi budowanie nowej pedagogii, w której znaczące miejsce znajdzie zakres i układ treści nauczania, jak również procedury osiągania celów, preferujące aktywne metody nauczania. Nadrzędnym celem pracy edukacyjnej w zreformowanej szkole jest wszechstronny rozwój ucznia poprzez harmonijną realizację zadań w zakresie nauczania, kształcenia, umiejętności, wychowania. Powyższy cel znajduje swoją szczegółową egzemplifikację w celach edukacyjnych gimnazjum. Wprowadzenie ucznia w świat wiedzy naukowej -jako jeden z nadrzędnych celów gimnazjum -może odbywać się różnorodnymi drogami.
3. Grupy rówieśnicze.
Grupy rówieśnicze stanowią naturalną formę życia dzieci i młodzieży, wyrażają ich dążenia do działania i samodzielności, Są to grupy samorzutne.
Grupy rówieśnicze pełnią dwojaką funkcje:
A/ młodzież wyraża w nich to, czego się nauczyła uczestnicząc w życiu dorosłych,
B/ przez udział w grupach młodzież rozwija samodzielne dążenia i realizuje cele.
Interesujące są cechy grup. Są to: podobieństwa składu osobowego i ustroju grupy, prosta organizacja grupy związana z małą jej liczebnością. Charakterystyczny jest również wiek, motywacja uczestnictwa w grupie. Ważne w grupie są też cele. Można wyróżnić dwa rodzaje celów:
Wspólne - są one indywidualne, ale osiągane wspólnie,
Zespołowe - dla ich osiągnięcia wymagam jest działalność zespołowa całej grupy.
Cel grupy związany jest z motywacją członków grupy do uczestnictwa w niej.
W każdej grupie jednostka pełni określone cele społeczne.
Struktura grupy ma charakter hierarchiczny. Oznacza to, że osoby na wyższych szczeblach hierarchii maja większy wpływ na stosunki wewnętrzne, większą możliwość sprawowania kontroli. Cieszą się więc one dużym autorytetem, popularnością oraz uznaniem.
W miarę swego rozwoju dziecko zaspokaja coraz więcej potrzeb wśród grupy rówieśniczej. Najpierw są to potrzeby dotyczące znalezienia partnerów do zabawy, potem wspólnego uprawiania zajęć i pragnienia przeżyć, możliwych jedynie w grupie, z czasem dołącza do tego potrzeba bezpieczeństwa, które daje przynależność do grupy. Im więcej i im ważniejsze potrzeby spodziewa się dziecko zaspokoić w danej grupie, tym silniej wpływa na jego kształtowanie psychiki.
Grupa rówieśnicza, w zależności od pozycji danego członka, może pobudzić jego rozwój społeczny, kształtuje uczucia społeczne, zainteresowania i potrzeby. Poprzez uczestnictwo w niej jednostka zdobywa informacje i wiedzę o otoczeniu, i świecie społecznym. Grupa wpaja pogląd na świat i życie społeczne, wyjaśnia istotę zjawisk i procesów społecznych. Kształtuje też pogląd na inne grupy i zbiorowości, wskazuje na zajmowane przez nie miejsce, kształtuje podstawy identyfikacji z grupą. Kształtowana jest też umiejętność nawiązania kontaktów, wzbogaca się stosunki społeczne, w jakie wchodzi jednostka. Ustalanie i wpajanie bowiem norm i wartości należy również do podstawowych funkcji grupy rówieśniczej.
3. Środowisko lokalne.
Środowisko lokalne jest to gromada ludzi żyjących na małej powierzchni, przestrzeni, wyznaczającej wspólny sposób życia. Środowisko lokalne może obejmować wieś, gminę, małe miasteczka, dzielnicę dużego miasta o wyraźnych cechach zróżnicowania regionalnego. Jest to środowisko, w którym skupia się większość stosunków między zamieszkującymi go osobami.
Dzisiejsze środowisko lokalne różni się pod wieloma względami od tradycyjnego. Cechami środowiska tradycyjnego były: małe rozmiary, względna izolacja od świata, daleka samowystarczalność, znaczna jednorodność majątkowa, zawodowa, etniczna, identyczność tradycji, wierzeń i przyzwyczajeń.
Ten typ środowiska należy dzisiaj do przeszłości. Nastąpiła eksplozja przemieszczeń społecznych, rozwój środków lokomocji i technicznych środków upowszechniania kultury. Jednostki zamieszkujące określone terytoria izolują się od otoczenia, przynależą do niego tylko formalnie poprzez miejsce zamieszkania, faktycznie uczestniczą w życiu środowisk zawodowych, społecznych oddalonych od terenu zamieszkania Teren zamieszkania przestał być środowiskiem życia.
Współcześnie więzi sąsiedzkie wśród dorosłych stają się ograniczone. Najbliższe środowisko życia jest jedynie terenem zamieszkania, a nie społecznych kontaktów.
Inaczej wygląda to wśród dzieci i młodzieży, którzy zawsze znajdują wspólny język, łączą ich wspólne sprawy i zainteresowania, wykazują dużą podatność na wpływ otoczenia.
Lokalne środowisko wychowawcze to inaczej zespół czynników warunkujących aktywność dzieci i młodzieży na terenie ich zamieszkania, poza domem i szkołą, jest to więc fakt obiektywny.
Literatura:
1. Z. Zaborowski, Rodzina jako grupa społeczno - wychowawcza, Warszawa 1980, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, s. 7.
3. Załącznik nr 1 do Rozporządzenia MENiS z dnia 26 lutego 2002r w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół
4.·A Radziewicz Winnicki „ Pedagogika społeczna u schyłku XX wieku” Katowice 1992
6. ·S. Kawula, J. Brągiel, A.W. Janke, Pedagogika rodziny. Podstawowe pojęcia rodziny. Warszawa 1970r, s. 70 7. W. Danilewicz, J. Izdebska, B. Krześińska - Żach. Pomoc dziecku i rodzinie w środowisku lokalnym. Białystok 1995r
8. M. Jarosz, Problemy dezorganizacji rodziny. Warszawa 1979r
10. T. Pilch, J. Lepalczyk, Pedagogika społeczna. Warszawa 1995