Środowisko lokalne: społeczność lokalna, wspólnota lokalna, środowisko zamieszkania, osiedle mieszkaniowe, środowisko miejscowe czy terytorialne, lokalna przestrzeń życia i aktywności.
To przestrzennie wydzielony teren, w którego skład wchodzą prócz mieszkań placówki usługowe, socjalne i kulturalne, uzależnione od potrzeb i struktury społeczno-demograficznej mieszkańców, rozwijają się grupy społeczne oparte na bliskich więziach i interakcjach, będące fundamentem kształtowania osobowości dzieci, młodzieży i dorosłych. W ŚL ujawniają się też i kształtują siły społeczne.
To zbiorowość ludzi zamieszkujących niewielki, względnie ograniczony obszar i system instytucji organizujących ich życie, jak kościół, szkoła, instytucje usługowe, urządzenia socjalne i rekreacyjne oraz mechanizmy regulujące zachowania osób i stosunki między nimi, a więc obyczaje, zwyczaje, normy moralne i wzory zachowań.
H. Muszyński do podstawowych elementów ŚL zalicza:
instytucje wychowawcze nieformalne (rodzina, sąsiedzi, grupa rówieśnicza) i formalne (szkoły, przedszkola), powszechnej opieki (żłobki, poradnie), rekreacyjno-kreatywne (domy kultury i sztuki (kino, teatry, muzea) o ubocznych działaniach oświatowo-wychowawczych (zakłady pracy) i środki masowego przekazu (radio, telewizja, prasa,).
Środowisko lokalne:
- ma granice terytorialne i własną infrastrukturę materialno-instytucjonalną;
- współwystępują tutaj wspólnoty z dominacją więzi osobowych, sąsiedzkich, przyjacielskich, pokrewieństwa oraz stowarzyszenia jako organizacje celowe dla realizacji pewnych zadań;
- mieszkańcy są świadomi swej przynależności, mają bliskie kontakty, poczucie bezpieczeństwa i jedności, gotowość do wspólnych działań i obrony wartości, gotowość niesienia pomocy w sytuacji zagrożenia,
- istnieje tu system kontroli społecznej, działają jawne siły społeczne - samorząd osiedlowy, stowarzyszenia społeczne, grupy zadaniowe, np. wsparcia rodzinnego, opieki nad dziećmi itp.;
ŚL ulega dziś silnym przemianom, jego granice rozluźniają się. Stopniowo zanika społeczność lokalna wyizolowana od innych, zamknięta, tradycyjna z silną kontrolą społeczną i przywiązaniem do swojej ojcowizny, zunifikowana pod względem ekonomicznym, zawodowym i edukacyjnym. Znaczna część społeczności lokalnej pracuje i korzysta z usług poza miejscem zamieszkania, tam też przynależy do różnych organizacji, utrzymuje przyjaźnie i stosunki koleżeńskie. Źródeł tych przemian należy szukać w globalizacji i w:
- rozluźnieniu więzi międzyludzkich,
- wzroście autonomii jednostki,
- narastającej anonimowości życia i kultywowaniu indywidualizmu,
- zaniku instytucji sąsiedztwa,
- zaniku znaczenia kontroli społecznej,
- deprecjacji społecznego znaczenia instytucji zbiorowych i autorytetów.
Cele i zadania środowiska lokalnego:
- wdrażania humanistycznych wartości, chrześcijańskich, narodowych i regionalnych i lokalnych w codziennym życiu społeczności lokaln.,
- optymalne zaspokajanie potrzeb wszystkich generacji,
- tworzenie warunków do rozwoju aktywności intelektualnej, kreatywnej, rekreacyjnej, pomocowej, opiekuńczej i organizatorskiej,
- wspieranie i wzmacnianie roli rodziny jako środowiska społ.-wych.,
- przekształcanie lokalnego środowiska wychowawczego.
Środowisko lokalne wpływa na sposoby spędzania czasu wolnego przez dzieci i młodzież, a także dorosłych, bo dysponuje odpowiednią infrastrukturą, terenami zieleni, placami zabaw i gier, boiskami sportowymi, domami kultury itp. Na dorosłych wpływa ono też w zakresie wyboru pracy zawodowej, choć dziś coraz mniej.
Środowisko lokalne z całym swym materialno-organizacyjnym, społecznym i kulturalnym zasobem, kształtuje też tożsamość narodową i regionalna oraz przywiązanie do małej ojczyzny.
Jest to struktura wielopodmiotowa w sensie instytucjonalnym, osobowym i personalnym. Tworzą go instytucje i placówki o charakterze merytoryczno-edukacyjnym, opiekuńczo-socjalnym, religijnym, kulturalnym, regulacyjnym, usługowym, kontrolnym, produkcyjnym itp., a także grupy społeczne i osoby w różnym wieku i płci, różnym wykształceniu, doświadczeniu życiowym i pedagogicznym itd. Ta różnorodność podmiotowa wpływa na wielość funkcjonowania i jego uwarunkowań.
EDUKACJA ŚRODOWISKOWA
pedagogika podwórkowa, wychowanie w miejscu zamieszkania, wychowanie środowiskowe, wychowanie integralne, środowiskowa animacja kulturalna, małe ojczyzny, system środowiskowy, działalność kulturalno-oświatowa w środowisku, tworzenie lokalnego systemu wychowawczego, edukacja równoległa w skali lokalnej itp.
Cele edukacji środowiskowej:
zaspokajanie potrzeb ekonom., kultur. i polit. społeczności lokalnej,
kształtowanie podmiotowości osób, grup, środowisk,
urzeczywistn. idei demokracji i koncepcji otwartego społ. obywatelskiego.
EŚ - proces, metoda pracy społeczno-wychowawczej lub postawa prośrodowiskowa jednostki, grupy społecznej.
Metoda środowiskowa to sposób organizowania społeczności lokalnej do podejmowania zadań w zakresie edukacji, opieki, pomocy społecznej, edukacji kulturalnej, polegający na aktywizowaniu sił społecznych i ich ukierunkowywaniu na realizację tych zadań.
Postawa prośrodowiskowa to stała gotowość i dążenie osoby lub grupy do poszerzania, pogłębiania swej wiedzy o środowisku zamieszkania (o jego przeszłości, teraźniejszości i przyszłości) i pozytywne emocjonalne nastawienie do środowiska i podejmowanie działań na jego rzecz, a wiec aktywny udział w rozwiązywaniu problemów i zaspokajaniu różnorakich potrzeb społeczności lokalnej.
EŚ to wynik zmian zachodzących w środ. lok. w zakresie kształcenia, wychowania, opieki, pomocy, edukacji kulturalnej, dokonujących się siłami społ. tego środ. - z oddolnej ich inicjatywy i wspólnej aktywności.
W węższym ujęciu edukacja środowiskowa to ciąg następujących po sobie, jednorodnych działań, wzajemnie powiązanych ze sobą, trwających przez dłuższy czas, podejmowanych wspólnie i z własnej inicjatywy przez podmioty środowiskowe, ukierunkowanych na zaspokajanie potrzeb materialnych, emocjonalnych, społecznych i kulturalnych społeczności lokalnej, a także kształtowanie wśród nich postaw podmiotowych.
Proces edukacji środowiskowej składa się z takich oto elementów:
cele i zadania w zakresie kształc., wych., opieki, pomocy społ., ed. kulturalnej,
strukturę organizacyjną (podmioty edukacji środowiskowej - osoby, grupy społeczne, instytucje i placówki oraz relacje pomiędzy nimi,
strategię działania (formy, metody, techniki, środki techniczne),
efekty, rezultaty edukacyjne i społeczne,
czynniki warunkujące edukacje środowiskową.
Metoda środowiskowa jest w tym procesie istotnym czynnikiem strategii edukacyjnej, zaś postawa prośrodowiskowa jest zarówno warunkiem jak i rezultatem edukacji środowiskowej.
Podstawowe cechy edukacji środowiskowej:
Wielofunkcyjność:
funkcja kształcąca: wzbogacanie i poszerzanie wiedzy z zakresu nauk społ., przyrodn., ekonom., psycholog., pedagog. i innych, rozwijanie zainteresowań poznawczych i umiejętn. w zakresie eduk. ustawicznej,
f. socj..-wychow. - kształt. postaw aktywnych, prośrodowiskowych, tożsamości lokalnej,
funkcja opiekuńczo-socjalna - zaspokajanie potrzeb egzystencjalnych, emocjonalnych, udzielanie pomocy i wsparcia społ. osobom w kryzysie,
funkcja kulturalna - zaspokajanie potrzeb estetycznych, kultywowanie rodzimych i lokalnych tradycji kulturowych i wartości.
Trójpodmiotowość w trzech układach:
rodzice - dzieci - młodzież - wych-cy profesjonalni i nieprofesjonalni,
jednostka - grupa społeczna jak rodzina - społeczność lokalna,
dzieci - młodzież - dorośli
Wszyscy są kreatorami i odbiorcami EŚ, wchodzą w różne relacje społeczne i rzeczowe i są odpowiedzialni za jej efekty.
Zorientowanie prorodzinne - dziecko i jego rodzina to główne wyznaczniki zakresu form i treści edukacji środowiskowej. EŚ nastawiona na dziecko i jego rodzinę sprowadza się do:
- wzmacniania i wspierania rodziny i dziecka poprzez m. in. świadczenia socjalne, pomoc w znalezieniu rodzicom pracy, zapewnienie bezpłatnej opieki lekarskiej, poradnictwa rodzinnego itp.
- rozwijania działalności opiekuńczej za pomocą placówek opiek.-wych.,
- opieka zastępcza okresowa: ogniska wych., rodziny terapeut., kolonie itp.
Charakter nieformalny i formalny - w środowisku lokalnym współistnieją formy edukacji nieformalnej i formalnej, instytucjonalnej i nieinstytucjonalnej, wzajemnie się dopełniając i wspierając. Pozainstytucjonalne formy edukacji to działalność grup wsparcia społecznego - samopomoc rodziców, działania wolontariuszy itp. Edukacja formalna opiera się zaś na tworzeniu placówek opiekuńczo-wychow., kulturalnych, poradnictwa psychologiczno-pedagogicznego i rodzinnego, ośrodków pomocy socjalnej itp.
Otwartość i prośrodowiskowość placówek, instytucji i organizacji samorządowych poprzez:
a) dążenie do zaspokajania potrzeb społeczności lokalnej za pomocą różnych form działalności edukacyjnej, opiek.-socjalnej i kulturalnej itp.,
b) akcentowanie treści dotyczących różnych form życia społecznego, politycznego, kulturalnego, gospodarczego społeczności lokalnej, a nawet regionu - jej historii i tradycji, teraźniejszości i przyszłości,
c) uczestnictwo w różnych obszarach życia społ. lokalnej i rozwiązywaniu jej problemów, udział grup nieformalnych, głównie rodziny w działalności instytucji i wych-ców profesjonalnych przy wspólnej odpowiedzialności za jakość i efektywność EŚ, uwzględnianie potrzeb i problemów regionu, państwa, a także Europy i świata.
Siły społeczne czynnikiem modernizacji środowisk
Siły społeczne mogą być jednostkowe lub zbiorowe, instytucjonalne lub nieinstytucjonalne, jawne (czynne) lub ukryte (potencjalne). W pedagogice społ. są to cechy, predyspozycje i zdolności osób, które mogą być pomocne w przekształcaniu środowiska, to osoby o postawach prośrodowiskowych, dynamiczne grupy społeczne, stowarzyszenia i organizacje oraz placówki i instytucje inicjujące reformy, a także ruchy, czynne dążenia społeczne nastawione na zmienianie środowiska, inicjowanie zmian w dziedzinie kształc., wych., opieki, pomocy społ., edukacji kult. itp. Stąd konieczne jest ich diagnozowanie, kreowanie, rozbudzanie i ukierunkowywanie dobra środ.
Dialog i współpraca podstawą strategii środowiskowej
Dialog środowiskowy oparty jest na: wzajemnym zrozumieniu, tolerancji, zainteresowaniu sobą, otwartość na innych, życzliwości, szczerość, empatia, przywiązaniu, więzi społecznej. Współpraca środowiskowa przejawia się w zgodnym i dobrowolnym działaniu podmiotów (jednostek, grup społecznych, placówek), działaniu ukierunkowanym na realizację wspólnych celów w dziedzinie kształcenia, wychowania, opieki i pomocy społecznej, edukacji kulturalnej, we wzajemnej pomocy w realizacji wspólnie przyjętych celów. Odbywać się ona w warunkach pełnej egalitarności podmiotów i może mieć charakter bezpośredni (realizacja celów i zadań edukacyjnych) lub pośredni (tworzenie infrastruktury edukacyjnej w środowisku lokalnym).
Współpraca w środowisku może być:
- cząstkowa (jednokierunkowe lub dwukierunkowa i dotyczy tylko dwóch podmiotów - instytucji, a pozostałe działają w odosobnieniu;
- pełna, gdy każdy podmiot uczestniczący udziela pomocy innemu i jest wspierany przez podmiot przy realizacji wspólnych celów.
Skuteczność współpracy środowiskowej zależy od:
inicjatyw oddolnych, dobrowolności podejm. działań prośrodowiskowych, równorzędności i poszanowania podmiotów, kompleksowości, korelacji i autentyczności celów, ciągłości współpracy, elastyczności i różnorodności form i metod działania itp.
Ramy społeczno-przestrzenne
Granice przestrzenno-społeczne EŚ nie są sztywno określone. Lokalizacja przestrzenna EŚ jest jednak wyznaczona granicami urbanistycznymi, społeczno-kulturowymi, administracyjno-samorządowymi itp. Wynika to ze złożonej struktury społecznej, kulturalnej i ekonomicznej ŚL, jego tradycji, infrastruktury społeczno-materialnej, otwartości na region i świat.
SIŁY SPOŁECZNE - kluczowa kategoria pedagogiki społecznej
W ped. społ. czy pracy socj., zamiast sił społecznych stosuje się pojęcie wzmocnienia (empowerment) - panowania ludzi, instytucji i społeczności nad swoim życiem. Wzmacnianie jako proces oznacza ułatwianie, umożliwianie lub promowanie ukrytych lub częściowo dostrzegalnych zdolności ludzi do optymalnego i kompetentnego funkcjonowania lub też rozwijanie wrażliwości instytucji społecznych na potrzeby ludzkie.
Istotne dla kreowania środowiska składniki są umiejscowione w komponentach wychowawczych środowiska, do których zalicza się:
instytucje wychowania naturalnego (rodzina, grupa rówieśnicza, społeczność lokalna),
instytucje wychowania bezpośredniego (szkołą, przedszkole, klub, czy świetlica),
instytucje wychowania pośredniego (zakład pracy, kino, środki masowego przekazu).
W nich skupiają się i przeplatają biologiczne, społeczne i kulturalne czynniki aktywizacji społeczno-wychow.
W ramach poszczególnych komponentów wyodrębnić można składniki środowiska, istotne dla dynamiki i kierunku jego zmian: pedagogiczne, osobowościowe, demograficzne, społeczne, organizacyjne, środowiskowe, materialno-ekonomiczne, funkcjonalno-teleologiczne. W różnych komponentach układ i merytoryczna zawartość poszczególnych składnikach jest różna (np. w rodzinie, szkole, zakładzie pracy) podobnie jak zróżnicowana jest zmianotwórcza wychowawcza ich rola.
Trzecim elementem systemu sił społecznych środowiska wychow. jest ogólny dynamizm aktywizujący uruchamiający wyróżniona strukturę komponentów i przyczyniający się do realizacji celów wychowawczych. Są to inaczej endogenne czynniki zmian społecznych w formie procesów społecznych jak konflikty społeczne, zaspokajanie potrzeb, adaptacja społeczna oraz czynniki pozaśrodowiskowe np. polityka społeczna i oświatowa, uprzemysłowienie, urbanizacja, informatyzacja itd.
5