FUNKCJA ORGANIZACJI I STOWARZYSZEŃ SPOŁECZNYCH W ŚRODOWISKU LOKALNYM

Istota i typologia organizacji i stowarzyszeń społecznych. Pojęcie funkcji opiekuń­czo—wychowawczej. Zadania organizacji i stowarzyszeń społecznych związane z organizowaniem nauki dzieci i młodzieży, ich aktywności - kreatywnej, rekreacyjnej, społecznie użytecznej i opiekuńczej. Integratywna socjotechnika kształtowania lokalnego środowiska wychowawczego. Kierunki działalności integracyjnej organizacji i stowa­rzyszeń społecznych: korekcja środowiska (ulepszanie jego czynników), stymulowanie aktywności społeczności lokalnej, rozwijanie współdziałania, koordynacja funkcjonalna, instytucjonalizacja działalności opiekuńczo-wychowawczej.

„Od dwustu lat - podkreśla A. Kamiński - obserwuje się nieustannie narastanie liczby i różnorodności stowarzyszeń społecznych. Mnożą się związki, towarzystwa, stowarzyszenia, zrzeszenia - wiążące dorosłych, mło­dzież, osoby starsze, dzieci; kobiety i mężczyzn; ludzi wszelkich kategorii wykształcenia; w miastach i wsiach". Ich znaczenie wychowawcze też nieustannie wzrasta. Nie idzie z tym w parze rozwój teorii organizacji i stowarzyszeń społecznych oraz badań empirycznych. Nieliczne są prace pedagogiczne poświęcone tej tematyce. W tej dziedzinie znacznie bogatsza jest literatura socjologiczna.

A. Kamiński określa związek młodzieży, stowarzyszenie dorosłych jako grupę ludzi, zorganizowaną w dążeniu do realizowania określonych, wspólnych celów, z własną strukturą organizacyjną i funkcjonariuszami, z ustalo­nymi lub usankcjonowanymi sposobami postępowania i zachowania.

I. Lepalczyk zaś rozumie przez organizację społeczną, stowarzyszenie „formalną grupę osób zidentyfikowanych z jego celami i zadaniami, połą­czonych wspólną więzią o charakterze przedmiotowym, której treścią jest dążenie do realizacji wspólnego obywatelskiego zadania wynikającego z po­trzeb mikro- lub makrośrodowiska społecznego, potrzeb aktualnych lub przewidywanych. Dla realizacji swoich zadań statutowych stowarzyszenia podejmują w różnym zakresie działalność oświatową, która może być ukierunkowana na członków i osoby związane ze stowarzyszeniem, na szerszy, najczęściej anonimowy, krąg odbiorców lub specjalną kategorię odbiorców".

Tak więc pod mianem organizacji, czy też stowarzyszenia społecznego należy rozumieć grupę dorosłych lub młodzieży posiadającą określoną własną strukturę organizacyjną; członkowie tej grupy podejmują wspólne zadania statutowe i podporządkowują się obowiązującym normom postępowania; przynależność do tej grupy ma charakter dobrowolny.

W rejonie zamieszkania funkcjonują przeważnie organizacje i stowarzy­szenia:

• lokalne, jak: komitet osiedlowy, rada sołecka, komitet rodzicielski, samo­rządy dziecięce i młodzieżowe, rada parafialna itd.;

• ponadlokalne, np. Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, Społeczne Towarzystwo Oświatowe, TKKF, Towarzystwo Wiedzy Powszechnej itd.; organizacje te obejmują swoim zasięgiem cały kraj i posiadają swoje centralne organy, w rejonie zamieszkania funkcjonują jedynie koła terenowe tych organizacji.

Ze względu na wiek członków organizacje, stowarzyszenia można po­dzielić na dziecięco-młodzieżowe (np. ZHP) oraz zrzeszające dorosłych (np. TPD, STO).

Organizacje i stowarzyszenia społeczne mogą spełniać różne funkcje założone i rzeczywiste. W literaturze fachowej spotykamy różne ich typolo­gie. A. Kamiński wymienia trzy podstawowe funkcje, tj. afiliacyjną - opartą na zasadzie „sąsiedztwa z wyboru", integracyjną (przez to, że „stanowią dla jednostek pomost między rodziną i społecznością lokalną z jednej strony, a narodem i wspólnotą ogólnoludzką z drugiej"), ekspresyjną (stwarzają warunki ich członkom do przeżyć i wyrażania upodobań). I. Lepalczyk dostrzega szczególną rolę stowarzyszeń społecznych w zakresie:

1. wspomagania rozwoju biologicznego, społecznego i kulturalnego jedno­stki;

2. wdrażania człowieka do pełnienia ról społecznych i zawodowych;

3. wzbogacania sfer życia i aktywności jednostki, tj. sfery działalności zorientowanej na zrozumienie i opanowanie rzeczywistości, na jej kształ­towanie (konstruowanie) oraz poszukiwanie ekspresji i wspólnoty;

4. upowszechniania wiedzy instrumentalnej i kształtowania określonych po­staw;

5. rozwijania i urzeczywistniania idei demokracji.

K.Z. Sowa wyodrębnia cztery zasadnicze funkcje:

a) integracyjno-strukturalizacyjną,

b) samorządową,

c) mediacyjno-manipulacyjną i

d) inicjowa­nia zmian społecznych.

Amerykański socjolog A.M. Rose kładzie akcent na dwie kategorie funkcji, tj.:

- ekspresyjne (związane z realizacją zainteresowań członków) i

- społeczne (w zakresie rozdziału władzy, upowszechniania infor­macji o mechanizmach społecznych, wprowadzania zmian społecznych).

Ze względu na zasięg i kierunek działalności stowarzyszeń i organizacji społecznych można wyodrębnić:

- funkcje dośrodkowe „wewnętrzne" - związane z zaspokajaniem potrzeb, zainteresowań i aspiracji stowarzyszonych;

- funkcje odśrodkowe, „zewnętrzne" - związane z realizacją potrzeb pierwotnych i wtórnych (społeczno-kulturalnych) całej społeczności lokalnej lub określonej jej części.

W naszej analizie skoncentrujemy uwagę na założonych funkcjach od­środkowych organizacji i stowarzyszeń społecznych lokalnych i ponadlokalnych, zrzeszających dorosłych i działających na rzecz dzieci i młodzieży.

Funkcja opiekuńczo-wychowawczą

Podstawą wyjściową przy ustalaniu istoty funkcji opiekuńczo-wychowaw­czej organizacji i stowarzyszeń społecznych są zakresy treściowe pojęć „wychowanie" i „opieka", co samo przez się wynika ze struktury językowej definiendum. Funkcja opiekuńczo-wychowawczą jest więc konstruktem obej­mującym (łączącym) elementy treściowe funkcji wychowawczej i opiekuń­czej. W języku logiki mamy tu do czynienia ze stosunkiem krzyżowania się zakresów nazw zbiorowych relatywnych. Ta dyfuzja elementów treściowych „wychowania" i „opieki" znajduje swoje pełne uzasadnienie w teorii peda­gogiki społecznej (H. Radlińska, A. Kamiński, R. Wroczyński, E. Trempała) i pedagogiki opiekuńczej (Z. Dąbrowski, A. Kelm, J. Maciaszkowa, M. Ja­kubowski). Stwierdza się tu, że opieka „współdziała" z wychowaniem przede wszystkim przez to, że kompensuje braki zagrażające rozwojowi, przyczynia się do ulepszania środowiska życia. Jednocześnie opieka spożytkowuje me­tody wychowania w usuwaniu moralnych przyczyn ludzkich niepowodzeń i szkodliwej bierności. Opieka spełniając więc swoje funkcje stwarza lepsze warunki dla przebiegu rozwoju i wychowania dzieci i młodzieży.

Jeśli przez wychowanie rozumiemy - jak czyni to H. Muszyński -działalność o charakterze celowym i planowym zorientowaną na kształtowa­nie dyspozycji osobowościowych (instrumentalnych i kierunkowych) dzieci i młodzieży, które dokonuje się w wyniku ich aktywności i manifestuje się utrwalonymi formami aktywności, albo też - za pedagogami społecznymi -rozwijanie sfery bio-socjo-kulturalnej jednostki (będącej w różnym wieku) przez działalność bezpośrednio zorientowaną na ową jednostkę, a także przetwarzanie (ulepszanie) środowiska życia jednostki, na które składają się czynniki przyrodnicze, społeczne i kulturowe, a przez opiekę międzyludzką

- ciągłe i bezinteresowne zaspokajanie przez opiekuna ponadpodmiotowych
potrzeb podopiecznego, wynikające z przyjętej odpowiedzialności za niego i nawiązanego stosunku opiekuńczego, to definicja regulacyjna funkcji opiekuńczo-wychowawczej organizacji i stowarzyszenia społecznego może przyjąć następującą ogólną postać: funkcja opiekuńczo-wychowawczą prze­jawia się w celowej i planowej działalności organizacji i stowarzyszenia społecznego, ukierunkowanej bezpośrednio na kształtowanie cech instrumen­talnych i kierunkowych osobowości dzieci i młodzieży oraz wyrównywanie braków w ich sferze psychofizycznej i warunkach środowiskowych życia, także optymalne zaspokajanie ponadpodmiotowych potrzeb młodej generacji (podopiecznych); funkcja ta obejmuje zamierzone i niezamierzone wyniki działalności.

Funkcja założona to zamierzone, intencjonalne skutki tej działalności, zazwyczaj wyrażane w formie zestawu celów i zadań, funkcja zaś rzeczywista - to coś więcej i nieco innego niż cele i zadania organizacji i stowarzyszenia społecznego, wchodzą tu bowiem w grę oprócz celów i zadań realizowanych aktualnie lub w przyszłości przez daną organizację, stowarzyszenia (lub ich zespół) - także niezamierzone, a często nawet nie uświadamiane efekty tej działalności. W naszych rozważaniach uwagę skupimy głównie na funk­cjach założonych organizacji i stowarzyszeń społecznych.

Wychodzimy z założenia, że organizacje i stowarzyszenia społeczne powinny uczestniczyć w realizacji wszystkich celów i zadań w dziedzinie opieki i wychowania, jakie stają przed społecznością lokalną, jej placówkami i instytucjami, grapami społecznymi. Tak więc mówiąc o funkcji opiekuńczo-wychowawczej organizacji i stowarzyszeń społecznych, należy mieć na uwadze cały zestaw celów i zadań, jakie stają przed środowiskiem lokalnym jako środowiskiem wychowawczym. Nie jest rzeczą łatwą określenie tej listy zadań i ustalenie ich hierarchii ważności. Przesądzają o tym przede wszy­stkim: wielość przesłanek, jakie przy tym należy brać pod uwagę oraz złożoność procedury stanowienia tych zadań. Można jednak podjąć pewną próbę ustalenia listy tych zadań bez ich rangowania.

Cele i zadania wychowania rozpatruje się najczęściej na różnych pozio­mach ogólności, często używając tych pojęć zamiennie. Takie podejście budzi poważne wątpliwości. Wydaje się, że najbardziej właściwym będzie formu­łowanie zadań wychowania i opieki pedagogicznej w środowisku na poziomie „celów operacyjnych", tzn. że każde zadanie będzie dotyczyć pożądanej formy aktywności dzieci i młodzieży oraz form aktywności dorosłych zwią­zanych z „uruchomieniem" form aktywności wychowanków. Chodzi tu o wyłonienie tych rodzajów aktywności, do których wychowanek powinien zostać wdrożony. Aktywność dzieci i młodzieży stanowi w tym ujęciu zarówno podstawowy warunek, jak i obiektywny miernik efektywności procesu wychowawczego.

Za podstawę wyjściową przy doborze i grupowaniu zadań wychowania i opieki można przyjąć dziedziny aktywności, a mianowicie:

• dziedziny aktywności dzieci i młodzieży związane z wielostronnym ich rozwojem (rozwojem wszystkich sfer osobowości),

• dziedziny aktywności dorosłych zorientowane na zapewnienie pomyśl­nych warunków życia, rozwoju i wychowania młodej generacji.

Pożądane dziedziny aktywności społeczności lokalnej (dzieci, młodzieży i dorosłych), związane z realizacją celów kształcenia, wychowania i opieki można - ujmując rzecz szczegółowiej - sprowadzić do pięciu kategorii.

Chodzi tu o:

1. naukę (aktywność poznawczą),

2. aktywność kreatywną,

3. aktywność rekreacyjną,

4. aktywność społecznie użyteczną,

5. aktywność o charakterze opiekuńczym.

Wymienione wyżej dziedziny aktywności mogą w pełni stać się podstawą do wyodrębniania szczegółowych zestawów zadań. Mogą one przedstawiać się następująco:

Zadania związane z organizowaniem nauki dzieci i młodzieży. Chodzi tutaj przede wszystkim o to, aby uczniowie opanowali pewien zasób wiedzy, umiejętności i nawyków dotyczących nie tylko praktycznego spożytkowania danej wiedzy w rzeczywistości, ale także ciągłego jej odświeżania i pogłębiania. Zadania organizacji i stowarzyszeń społecznych mogą sprowadzać przede wszystkim do takich czynności, jak: wspieranie rożnych form zajęć dydaktycznych (lekcyjnych i pozalekcyjnych) w szkole, w domu rodzinnym i w placówkach pozaszkolnych, wzbudzanie i wzmacnianie mo­tywacji dzieci i młodzieży do aktywnego w nich uczestnictwa, inspirowanie i stymulowanie udziału dzieci i młodzieży w tych zajęciach, indywidualizo­wanie pracy dydaktycznej, stymulowanie współdziałania uczniów w procesie dydaktycznym.

Zadania związane z organizowaniem aktywności kreatywnej. Aktyw­ność kreatywna to taka aktywność jednostki, która bezpośrednio służy za­spokajaniu jej potrzeb samorealizacyjnych, a przez to decyduje o jej rozwoju. Działalność ta nie jest podporządkowana zdobywaniu czegoś, co tkwi poza jednostką. Jest podejmowana przez jednostkę dobrowolnie. Podstawowe zadania organizacji i stowarzyszeń w zakresie rozwijania tego rodzaju aktyw­ności dzieci i młodzieży to m.in. takie czynności, jak:

• udział w organizowaniu zajęć o charakterze poznawczo-oświatowym (np. czytelnictwo, kolekcjonerstwo, filmy oświatowe), artystycznym (np. formy zajęć plastycznych, muzycznych, tanecznych, inscenizacyjnych), sporto­wo-turystycznym (np. różne formy zajęć sportowych, imprezy sportowe, wycieczki) oraz techniczno-praktycznym (np. modelarstwo, szkutnictwo, zajęcia z elektrotechniki);

• stymulowanie dzieci i młodzieży do uczestnictwa w tego rodzaju zajęciach i rozwijanie ich motywacji w tym zakresie;

• inspirowanie form samorządności dzieci i młodzieży w toku zajęć kre­atywnych;

• inicjowanie form współpracy i współzawodnictwa w trakcie tych zajęć.

Zadania związane z organizowaniem aktywności rekreacyjnej. Aktyw­ność rekreacyjna wiąże się z wypoczynkiem, zabawą i rozrywką. Udział środowiska zamieszkania w zapewnieniu odpowiednich warunków do rege­neracji sił jest niezbędny. Powinny tu dominować czynne formy wypoczynku, które - jakwskazują liczne badania - są o wiele skuteczniejsze od form wypoczynku biernego.

Do podstawowych zadań organizacji i stowarzyszeń dorosłych w tym zakresie należy:

• Inicjowanie i ewentualnie prowadzenie atrakcyjnych form zajęć o chara­kterze ruchowym (np. sport rekreacyjny, zabawy i gry ruchowe, gry terenowe, imprezy sportowe);

• Inspirowanie różnych form aktywności towarzyskiej o charakterze rozry­wkowym (np. spotkania towarzyskie, dyskoteki, gry towarzyskie);

• Stymulowanie dzieci i młodzieży do uczestnictwa w zajęciach rekreacyj­nych organizowanych przez placówki kulturalno-oświatowe;

• Wspieranie inicjatyw dzieci i młodzieży w zakresie samoorganizowania swego czasu wolnego.

Zadania odnoszące się do organizowania aktywności społecznie uży­tecznej. Aktywność ta różni się od aktywności kreatywnej i rekreacyjnej przede wszystkim tym, że jest ona podejmowana z uwagi na jej społeczne wartościowe wyniki²⁰. Aktywność społecznie użyteczna może być podejmo­wana przede wszystkim na rzecz kogoś lub czegoś; może to być rodzina i jej domownicy, szkoła i społeczność uczniowska, placówka wychowania pozaszkolnego i jej uczestnicy, osiedle i jego mieszkańcy, całe miasto, wieś, gmina.

Zadania organizacji i stowarzyszeń społecznych w tej dziedzinie m.in. to:

- rozbudzanie motywacji do podejmowania przez dzieci i młodzież działań na rzecz innych osób, środowiska zamieszkania;

• inspirowanie działalności na rzecz otoczenia mieszkalnego (np. utrzymy­wanie czystości i porządku, ochrona przyrody, rozbudowa urządzeń rekreacyjno-sportowych);

• inicjowanie działalności na rzecz środowiskowych placówek i instytucji społecznych (np. propagowanie działalności tych instytucji, zbieranie nie­zbędnych im informacji, prace remontowe);

• inicjowanie form pomocy ludziom samotnym - chorym, kalekim, starym.

Zadania dotyczące rozwijania aktywności o charakterze opiekuń­czym. Chodzi tu w głównej mierze o dostarczenie niezbędnych środków materialnych, zapewnienie więzi personalnej oraz świadczenie usług. Dzia­łalność opiekuńcza może być zorientowana zarówno na dzieci i młodzież, jak i na dorosłych - jednostki lub całe grupy.

Zadania organizacji i stowarzyszeń społecznych powinny dotyczyć dzie­cka, jego rodziny i społeczności lokalnej. Będą to przede wszystkim nastę­pujące zadania:

1. rozpoznawanie potrzeb występujących w środowisku w tej dziedzinie,

1. inicjowanie i organizowanie różnych form pracy opiekuńczej związanej z:

- zapewnieniem bezpieczeństwa osobistego dzieciom i młodzieży,

• ochroną zdrowia dzieci i młodzieży,

• wyrównywaniem defektów organicznych dzieci i młodzieży (mikrouszkodzenia),

• zaspokajaniem podstawowych potrzeb biologicznych (np. pokarmu, odzieży),

• roztaczaniem nad dziećmi opieki w czasie pracy zawodowej obojga rodziców, przebywania ich poza domem,

3. udzielanie rodzinie pomocy materialnej oraz pedagogicznej w rozwiązy­waniu trudności wychowawczych,

4. wspieranie służb socjalnych wspomagających rodzinę w jej funkcjonowa­niu.

Przedstawiony zestaw zadań, które mają być uwzględniane w środowi­skowej działalności organizacji i stowarzyszeń społecznych, ma wyraźnie charakter ogólny i zarazem uniwersalny z punktu widzenia realizacji naczel­nych wartości wychowania, a także przeciętnego zestawu potrzeb ponadpodmiotowych i możliwości realizacyjnych środowiska lokalnego.

Funkcja integracyjna

Funkcja integracyjna organizacji i stowarzyszeń społecznych wiąże się z kształtowaniem środowiska wychowawczego w rejonie zamieszkania. Dla­tego też konieczne jest bliższe przyjrzenie się mechanizmowi socjotechniki kreowania środowiska wychowawczego, a w szczególności roli integracji w tym procesie.

Kształtowanie lokalnego środowiska wychowawczego jako integracja działalno­ści opiekuńczo-wychowawczej.

Aby dokładnie określić istotę procesu kształtowania lokalnego środowiska wychowawczego, niezbędne jest włączenie do naszych rozważań pojęcia „integracja". Integracja implicite występuje w definiensach szeregu definicji środowiska wychowawczego. Znaczna bowiem część pedagogów i socjolo­gów wychowania określa istotę środowiska wychowawczego używając po­jęcia „system", który najczęściej rozumiany bywa jako:

1. zintegrowany układ „sprzężonych ze sobą i współdziałających elementów, którego łączne funkcjonowanie zapewnić ma osiągnięcie zamierzonego celu";

2. wyodrębniający się z szerszej rzeczywistości społecznej „układ elementów o takich wewnętrznych i zewnętrznych sprzężeniach, że stanowi swoistą strukturalną i funkcjonalną całość";

3. zbiór elementów, które pozostają ze sobą w takiej współzależności, że zmiana jednego z nich powoduje jakąś zmianę w stanie pozostałych. Integracja traktowana jest, albo jako cecha konstytutywna systemu wy­chowania, albo też podstawowy warunek jego istnienia. H. Muszyński podziela ten drugi pogląd. Jego zdaniem, o istnieniu systemu wychowania przesądzają następujące warunki:

• występowanie elementów składowych (komórek organizacyjnych) re­alizujących odrębne zróżnicowane funkcje (zadania) lub zdolnych do ich podjęcia;

• funkcjonowanie tych elementów w sposób zintegrowany w realizacji zróżnicowanych zadań niezbędnych do uruchomienia całokształtu założonych procesów wychowawczych;

• podporządkowanie ogółu wykonywanych zadań, realizacji wspólnych celów wychowawczych.

Reprezentantem pierwszego stanowiska jest J. Radziewicz, który mówiąc o stopniu zintegrowania mikrosystemu wychowawczego, ma na myśli „wła­ściwość określającą siłę związku (relacji) między elementami mikrosystemu, między jego podsystemami oraz między systemem i jego otoczeniem".

W świetle powyższych stwierdzeń integracja uzewnętrznia się jako istotny element systemu wychowawczego, a biorąc pod uwagę to, że „system" jakby immanentnie zawiera się w definicjach środowiska wychowawczego - inte­gracja stanowi także ważny składnik środowiska lokalnego.

Na gruncie pedagogiki, można używać pojęcia „integracja" co najmniej w dwojakim sensie: albo jako nazwy swoistego procesu (kompleksu czyn­ności), albo też jako nazwy określonej właściwości cechującej strukturę organizacyjną działalności danej placówki czy też zespołu placówek opiekuńczo-wychowawczych. Integracja w pierwszym znaczeniu będzie więc nazwą czynności nadawania działalności opiekuńczo-wychowawczej (w różnym zakresie) określonej właściwości; chodzi tutaj o scalanie różnorakich działań opiekuńczo-wychowawczych w jednolitą całość gwarantującą op­tymalną realizację celów wychowania i opieki. Mówiąc zaś o integracji w sensie określonej właściwości (rezultatu) należy mieć na uwadze zwartą, zharmonizowaną wewnętrznie strukturę treści i organizacji działalności opie­kuńczo-wychowawczej w ramach danej instytucji (placówki) lub też w ra­mach środowiska terytorialnego (lokalnego, okolicznego).

Zastanowienie się nad istotą integracji jako swoistego procesu działań oraz rezultatu (właściwości) struktury określonego typu działań może zrodzić pytanie dotyczące wzajemnego stosunku tak rozumianych oznaczeń. Między tymi dwoma stanami rzeczy nazywanymi integracją zachodzą ścisłe, orga­niczne powiązania. Integracja - jako pewien stan (właściwość) - jest wyni­kiem procesu integracyjnego jako określonego systemu działań, jest jak gdyby jego ostatecznym uwieńczeniem. Zatem stan ten (jako układ zinte­growany) nie może pojawić się i utrwalić bez poprzedzającego go systemu działań scalających.

Tak więc kształtowanie, organizowanie środowiska wychowawczego w rejonie zamieszkania powinno sprowadzać się do nadawania działalności opiekuńczo-wychowawczej charakteru integralnego, czyli łączenia wszystkich kierunków i form działalności opiekuńczo-wychowawczej w jedną strukturalną i funkcjonalną z uwagi na realizację celów i zadań wychowania i opieki. Chodzi więc tu o nadanie działalności opiekuńczo-wychowawczej charakteru zespolonego i rozwijanie jej w sposób świadomy i planowy z udziałem wszystkich grup społecznych, instytucji i jednostek.

Kierunki działalności integracyjnej organizacji i stowarzyszeń społecznych

Jakie są możliwe i pożądane kierunki tego rodzaju działalności organizacji i stowarzyszeń społecznych w środowisku? Przy ich określaniu dominują podejścia intuicyjne lub oparte na własnych doświadczeniach pedagogów, nabytych w trakcie działalności środowiskowej. Można obrać tutaj inną drogę postępowania, bardziej zasadną. Podstawą przy wyodrębnianiu kierunków działalności integracyjnej organizacji i stowarzyszeń w środowisku mogą być niezbędne warunki integracji. Spełnienie ich stanowi condicio sine qua non osiągnięcia stanu integralności działalności opiekuńczo-wychowawczej w środowisku.

Jakie więc to będą warunki? Prakseologia wskazuje na to, że zasadnicze znaczenie ma tu:

- uwzględnianie wszystkich czynników i ogniw oddziaływania wychowaw­czego oraz eliminowanie wpływów przypadkowych i negatywnych (kore­kcja środowiska),

- aktywizacja społeczności lokalnej wokół spraw wychowania i opieki nad dziećmi i młodzieżą (stymulacja),

- optymalna współpraca (kooperacja),

• koordynacja poczynań opiekuńczo-wychowawczych w środowisku,

• funkcjonowanie zespołu placówek opiekuńczo-wychowawczych i kultural­nych (instytucjonalizacja).

Za niezbędne, podstawowe warunki integracji w środowisku lokalnym ze względu na realizację zadań w dziedzinie wychowania i opieki nad dziećmi i młodzieżą należy więc uznać:

- korekcję (modyfikowanie wpływów i od­działywań wychowawczych),

- stymulację (pobudzanie społeczności lokalnej do podejmowania zadań opiekuńczo-wychowawczych),

- rozwijanie współpra­cy, koordynację i instytucjonalizację (tworzenie systemu urządzeń i placówek edukacyjnych).

Warunki te tworzą układ sprzężony, są one wzajemnie powiązane, wza­jemnie dopełniają się i determinują. Należy je traktować jako podstawowe kierunki działalności integracyjnej organizacji i stowarzyszeń społecznych. Zanalizujemy je szczegółowiej.

1. Żeby mogło dojść do scalenia działań należy - zdaniem prakseologów - włączyć do całości wszystkie elementy niezbędne. Trzeba także troszczyć się o to, aby każdy z tych elementów składowych nie został z danej całości usunięty, zdeformowany, albo zniszczony. Troska ta ma przejawiać się w
„naprawianiu" tych elementów lub też zastępowaniu ich innymi.

Przyjmując ten warunek integracji jako w pełni zasadny, wypada bliżej zastanowić się nad jego treścią na gruncie pedagogiki. Wiadomo, że wynik finalny procesu opiekuńczo-wychowawczego w środowisku lokalnym uzależ­niony jest od całokształtu warunków i czynników środowiskowych: natural­nych, społeczno-kulturowych i ekonomicznych. Przeto przez owe „włączenie do całości elementów niezbędnych" należy rozumieć w edukacji środowisko­wej uwzględnianie wszelkich czynników i instytucji opiekuńczo-wychowaw­czych, kulturalnych, administracyjnych, handlowo-usługowych i innych. Ro­zumie się, że chodzi tu nie tylko o zdawanie sobie sprawy z ich roli opiekuńczo-wychowawczej, ale przede wszystkim włączenie ich do świado­mego i zamierzonego procesu wychowawczego.

Z punktu widzenia integracji procesu wychowania w środowisku musi być spełniony kolejny wymóg, ściśle wiążący się z poprzednim, mianowicie: „nie włączania do całości lub usuwanie z całości wszystkiego, co nie jest niezbędne". Nieco inaczej trzeba rozumieć ową dyrektywę na gruncie pedagogiki społecznej. Najogólniej oznacza to eliminowanie sytuacji i wpły­wów niepożądanych, negatywnych. W środowiskach lokalnych często obser­wuje się różnego rodzaju zjawiska negatywne, niekorzystne z wychowaw­czego punktu widzenia. Zaliczyć tu należy przede wszystkim zachowania aspołeczne, dewiacje różnego rodzaju, formy przestępczości młodocianych i dorosłych, zaburzone funkcjonowanie rodzin itd. Tego rodzaju zjawiska mogą wpływać dezorganizująco na zasadnicze elementy zamierzonej dzia­łalności opiekuńczo-wychowawczej szkoły i placówek pozaszkolnych. Z tego też względu zachodzi konieczność niwelowania tego rodzaju wpływów.

Czy i w jakim zakresie jest to możliwe? Mechanik dokonawszy przeglądu maszyny, która przestała normalnie działać i stwierdziwszy, iż przyczyną tego jest zepsucie jednej z części, po prostu może usunąć ową część i zastąpić ją nową. W niektórych układach zorganizowanych jest rzeczą nader łatwą nie włączanie do całości lub usunięcie z niej elementu zbędnego albo mało ważnego. Zgoła inaczej rzecz się ma w procesie edukacji środowiskowej. Tutaj są znacznie ograniczone możliwości w zakresie eliminowania lub izolowania składników negatywnych od pozytywnych. Składniki negatywne bowiem tkwią w sposób naturalny w środowisku. W takiej sytuacji staje się rzeczą konieczną permanentne prowadzenie działalności o charakterze profilaktyczno-kompensacyjnym. Organizacje i stowarzyszenia społeczne mogą rozwijać z powodzeniem taką działalność w środowisku lokalnym.

2. Ważną rzeczą jest zaktywizowanie całej społeczności lokalnej wokół spraw wychowania i opieki. W ogóle - jak wskazuje pedagogika - podsta­wowym warunkiem każdego skutecznego procesu wychowawczego jest po­stawa aktywna wychowanków i wychowawców. Wyjątkowego znaczenia nabiera ten warunek w środowisku lokalnym, gdzie proces edukacji uwikłany jest w naturalny nurt życia społeczności.

Co oznacza pojęcie „aktywność społeczna"? W języku polskim dla okre­ślenia tego stanu rzeczy używa się szeregu nazw m.in. aktywność, działanie, czynność, czyn, akt sprawczy³⁰. Nie zagłębiając się w gąszcz różnorakich definicji tego pojęcia, wskażemy jedynie jego właściwości konstytutywne. Chyba najbardziej są tu przydatne określenia zaproponowane przez A. Gurycką i A. Kamińskiego. Wedle A. Guryckiej aktywność społeczna jako stan przeciwstawny bierności oznacza silną obserwowalną dążność do oddziały­wania na otoczenie, rozumiane jako swoisty zespół zadań o społecznym znaczeniu³¹. Da się tu wyodrębnić takie cechy szczegółowe jak: występo­wanie czynności odpowiednio ukierunkowanych, nasilenie ich liczebności adekwatne do potrzeb sytuacji, w której działanie przebiega, duża ich siła oraz dążność podmiotów do włączania się³².

A. Kamiński precyzuje istotę aktywności organizacyjnej jednostki. Mier­nikiem takiej aktywności jest kierowanie przez jednostkę jakimś zespołem, pełnienie funkcji organizacyjnej (sekretarza, skarbnika) lub podejmowanie i realizowanie niejednorazowe odpowiednich zadań (np. dyżury w świetlicy osiedlowej)³³.

Uwzględniając powyższe stwierdzenia, można więc „aktywność społecz­ną" jednostki lub całej grupy określić jako czynną postawę wobec określo­nych wartości społecznych i zadań, przejawiającą się w inspirowaniu, sty­mulowaniu i organizowaniu różnych form działalności, zmierzających do realizacji owych zadań. Aktywność taka może przybierać różnoraką postać: może być skierowana bezpośrednio na rozwiązywanie zadań społecznych, może koncentrować się na reorganizacji grupy społecznej realizującej te zadania, lub też może obejmować łącznie oba powyższe warianty³⁴.

Na czym polega aktywizacja społeczności lokalnej do zadań opiekuńczo--wychowawczych przez organizacje i stowarzyszenia społeczne? Na podstawie analizy wyników badań nad aktywizacją społeczności lokalnej w innych krajach, a także licznych analiz polskich³⁵, można stwierdzić, że chodzi tutaj nade wszystko o spowodowanie większego zainteresowania i „uruchomienie" postawy czynnej wobec wychowania i opieki ze strony różnych instytucji, grup społecznych, funkcjonujących w środowisku a realizujących głównie zadania nie z zakresu wychowania (zakłady pracy, administracja terenowa, grupa sąsiedzka itp.). Staje się rzeczą szczególnie pożądaną, aby owe insty­tucje i grupy społeczne nasycały swoją działalność treściami wychowawczymi i w sposób zamierzony uczestniczyły w procesie wychowania i sprawo­waniu opieki nad dziećmi i młodzieżą.

3. Kolejnym kierunkiem działalności integracyjnej organizacji i stowa­rzyszeń społecznych w środowisku jest inicjowanie i rozwijanie kooperacji (współpracy) placówek opiekuńczo-wychowawczych, kulturalnych, instytucji środowiskowych i grup społecznych.

Najogólniej biorąc, współpracę traktuje się jako typ działania społecznego lub stan, cechę działalności kilku podmiotów (więcej niż jednego!), tj. placówek, instytucji, grup społecznych, jednostek. Nieco szczegółowiej rzecz ujmując, chodzi tu o „połączone", „wspólne", .jednoczesne", „zespolone", „działanie zorganizowane według wzoru społecznego podziału pracy"³⁶. Należy więc umiejscowić współpracę w przedziałach wzajemnych relacji placówek, instytucji, grup społecznych, jednostek. Relacje, w których wyraża się współpraca mogą przybierać charakter intencjonalny, planowy lub też spontaniczny, naturalny. Cechą charakterystyczną jest także to, że zakłada się w obu przypadkach współrzędność podmiotów współdziałających.

Mówiąc o kooperacji w sensie pedagogicznym często posługujemy się pojęciem „pomagać". Spotykamy się z paroma określeniami wyrazu „poma­gać". Najogólniej, pomagać to tyle, co umożliwiać lub ułatwiać wykonywanie czegoś. Znaczenie słownikowe brzmi: pomagać to udzielać pomocy, wspólnie z kimś pracować dla ulżenia mu w czymś, wyświadczać przysługi; robić coś dla poratowania kogoś w potrzebie. Uwzględniając także zakresy znaczenio­we pojęć „pomoc społeczna"³⁷ i „pomoc wspierająca rozwój"³⁸, którymi posługuje się pedagogika społeczna - choć nieco w innym sensie - można zrekapitulować, że wspomaganie się placówek opiekuńczo-wychowawczych w trakcie współpracy w środowisku lokalnym oznacza pewne formy aktyw­ności przejawiającej się m.in. we wzajemnym dostarczaniu środków do działania, wspólnym prowadzeniu form pracy opiekuńczo-wychowawczej (imprezy, akcje opiekuńcze), świadomym zastępowaniu i kompensowaniu wzajemnych braków w działalności, wymianie różnych usług.

Pożądana jest taka sytuacja w środowisku zamieszkania, kiedy wszystkie placówki, instytucje, grupy społeczne wzajemnie się wspomagają, tj. kiedy każdy z tych podmiotów pomaga innemu podmiotowi i sam też jest w pew­nych zakresach realizowanych zadań wychowania i opieki wspomagany. Przy czym, jeśli wyodrębnimy wśród wszystkich współpracujących jakąkolwiek grupę cząstkową podmiotów, okaże się zawsze, że któryś z tych podmiotów pomaga innemu spoza tej grupy cząstkowej lub jest sam wspomagany z zewnątrz³⁹.

Poczynania organizacji i stowarzyszeń społecznych w zakresie rozwijania współpracy w środowisku lokalnym mogą iść w dwóch kierunkach:

1. bezpośredniego podejmowania i kontynuowania kooperacji z rodzinami dzieci, szkołą, placówkami wychowania pozaszkolnego, instytucjami śro­dowiskowymi;

2. tworzenia warunków sprzyjających nawiązywaniu i rozwojowi współpracy placówek i instytucji środowiskowych.

Do rozwinięcia pełnej współpracy prowadzi droga, polegająca na „uru­chomieniu" i stymulowaniu następujących trendów.

- od uwzględniania tylko niektórych celów i zadań, do realizacji szerokiego ich zestawu, obejmującego zadania związane z organizowaniem nauki, wychowania i opieki nad dziećmi i młodzieżą oraz zadania związane z przekształcaniem i ulepszaniem środowiska lokalnego (ożywieniem

i wzmocnieniem tego, co funkcjonuje niezadowalająco);

• od prób współpracy w fazie gromadzenia środków do działania społeczno-pedagogicznego, do jego występowania we wszystkich fazach działania zorganizowanego (w fazie planowania, stricte działalności opiekuńczo-wy­chowawczej i kulturalno-oświatowej, kontroli i oceny);

• od jednej dziedziny kooperacji, aż po wszystkie możliwe dziedziny, wynikające z istoty wzajemnego wspomagania się i działania zespolonego; podstawowe zakresy (dziedziny) współpracy między placówkami, instytu­cjami środowiskowymi to:

1. wymiana informacji,

2. uzgadnianie zasad, form i metod działania oraz wymagań,

3. dostarczanie środków do działania merytorycznego,

4. podejmowanie działań wspomagających i wzmacniających,

5. podejmowanie form działań wspólnych;

- od współpracy organizacji, stowarzyszenia społecznego z jedną, dwiema placówkami i instytucjami edukacyjnymi, do uwzględnienia całego ich wachlarza;

• od działań tylko o charakterze pośrednim do poczynań wprost zoriento­wanych na realizację zadań dydaktycznych, opiekuńczo-wychowawczych i społeczno-kulturalnych;

• od form świadczeń i działań wspomagających, charakteryzujących się małym zróżnicowaniem i natężeniem występowania, jednokierunkowością i asymetrycznością, akcyjnością i okazjonalnością, do poczynań ambitniej­szych odznaczających się bogactwem form, wysoką częstotliwością wy stępowania, dwukierunkowością i symetrycznością świadczeń, ciągłością i systematycznością.

3. Istotnym kierunkiem działalności integracyjnej organizacji i stowarzy­szeń społecznych w rejonie zamieszkania jest koordynowanie pracy opie­kuńczo-wychowawczej placówek, instytucji lokalnych, grup społecznych.

4. Najogólniej rzecz biorąc, koordynacja to proces uzgadniania i porządkowania działalności w określonych ramach społeczno-przestrzennych ze względu na realizację określonych celów i zadań. Chodzi tu przede wszystkim o regulację w takich zakresach, jak: kto ma działać? w jakim zakresie i w jaki sposób? z kim i kiedy? Jak widać wchodzi tu głównie w grę wzgląd ilościowy (podmioty działania i zasięg działalności), jakościowy (jak dzia­łać?) i czasowy (kiedy działać?).

Posługując się językiem teorii organizacji i zarządzania, wypadałoby powiedzieć, że koordynacja zachodzi zazwyczaj w układach, gdzie elementy znajdują się w stosunku pewnej, częściowej zależności. „Koordynacja wy­stępuje w układach złożonych, które nie są ani w pełni funkcjonalnie centralistycznie zdeterminowane, ani też w pełni funkcjonalnie indeterministycznie zdecentralizowane. W układzie bowiem pierwszego rodzaju wszy­stkie funkcje poszczególnych elementów są wyznaczone w taki sposób, że koordynacja jest zbędna. Uważamy, że mamy tutaj do czynienia z kierowa­niem podmiotami podporządkowanymi przez podmiot nadrzędny. W układzie natomiast drugiego rodzaju koordynacja jest z założenia niemożliwa, gdyż elementy tworzą układ, który nie może być wyodrębniony w sposób uwzglę­dniający wspólny cel całości"⁴⁰.

Koordynacja w żadnym razie nie sprowadza się do tzw. manipulowania ludźmi. „Manipulowanie - jak podkreśla A. Kamiński - stanowi karykaturę koordynacji: nie wynika z potrzeby, oczekiwania i dążenia osób podległych, nie stara się dociec i zrozumieć kolegów z zespołu, aby uzgadniać z nimi decyzje — manipulujący stosuje «chwyty» mające spowodować, aby koledzy i podwładni wykonywali możliwie najwydatniej to, co on obmyśli i zaplanuje; manipulujący lekceważy motywacje etyczne, wychowawcze, światopoglądo­we, pragnie nade wszystko szybkiego i wydajnego efektu..."⁴¹.

Koordynacja w kontekście środowiskowym - może przejawiać się przede wszystkim w takim regulowaniu i uzgadnianiu działalności poszczególnych ośrodków pracy opiekuńczo-wychowawczej w środowisku, żeby odpowia­dała ona maksymalnie realizacji celów i zadań w dziedzinie kształcenia, wychowania i opieki.

• Ogniwem przewodzącym, koordynującym działalność opiekuńczo-wychowawczą w rejonie zamieszkania może być dynamiczna i znacząca w śro­dowisku organizacja lub stowarzyszenie społeczne (np. środowiskowe koło Towarzystwa Przyjaciół Dzieci, Społecznego Towarzystwa Oświatowego, komitet osiedlowy), skupiające przedstawicieli wszystkich placówek opiekuńczo-wychowawczych, instytucji administracji terenowej, kościoła miej­scowego i związków wyznaniowych, zakładów pracy, grup sąsiedzkich i innych.

Poczynania koordynacyjne w środowisku mogą przybierać różne formy, a mianowicie:

- wizytacji i kontroli (ocena pracy placówek opiekuńczo-wychowawczych),

- konsultacji i doradztwa (instruktaż),

- wydawania zaleceń (nakazów i zakazów, poleceń),

- udzielania rad,

- zawierania umów i porozu­mień,

- form upowszechniania informacji,

- formułowania regulatyw prawnych, form członkostwa itp.

Stowarzyszenie społeczne koordynujące działalność opiekuńczo-wycho­wawczą, może przede wszystkim rozwijać takie kierunki działalności jak:

1. ustalanie zasadniczych funkcji i kierunków działalności opiekuńczo-wychowawczej i kulturalnej w środowisku zamieszkania;

2. programowanie i planowanie pracy opiekuńczo-wychowawczej i kulturalnej dla całego środowiska, opracowanie kompleksowego programu pracy;

3. uzgadnianie i przydzielanie zadań dla poszczególnych placówek opiekuńczo-wychowawczych, kulturalno-oświatowych i organizacji społecznych, określanie stopnia ich wkładu do realizacji środowiskowego programu działalności;

4. określanie zasad współpracy między poszczególnymi instytucjami i pla­cówkami opiekuńczo-wychowawczymi i kulturalnymi;

5. analiza działalności opiekuńczo-wychowawczej poszczególnych placówek, komórek pod względem realizacji zadań programu, warunków działalno­ści, stopnia efektywności, adekwatności do występujących potrzeb;

6. zabiegi interwencyjne w przypadku występowania zachwiań, nieporozu­mień w toku realizacji zadań wychowania i opieki nad dziećmi i mło­dzieżą;

7. zabezpieczanie sprawnego przepływu informacji o działalności poszcze­gólnych instytucji i placówek opiekuńczo-wychowawczych, przekazywa­nie informacji dla ogniw nadrzędnych o realizacji zadań programowych.

Dla sprawności koordynacji działalności opiekuńczo-wychowawczej i kul­turalnej w środowisku zamieszkania mają podstawowe znaczenie m.in. takie czynniki, jak: wysoki stopień świadomości i akceptacja celów i zadań wy­chowania i opieki przez wszystkie placówki, instytucje i grupy społeczne; istnienie sprawnej komórki koordynacyjnej skupiającej przedstawicieli wszy­stkich placówek, instytucji środowiskowych i grup społecznych; funkcjonalna struktura organizacyjna działalności opiekuńczo-wychowawczej; rozbudowa­na sieć informacji i jej sprawne funkcjonowanie (dwukierunkowy i szybki przepływ komunikatów); stosowanie szerokiej gamy form działalności koor­dynacyjnej związanej z uwzględnieniem specyfiki poszczególnych komórek realizacyjnych; opieranie mechanizmu koordynacji działalności różnych pod­miotów na zawieranych umowach i porozumieniach między nimi.

5. Działalność organizacji i stowarzyszeń społecznych w zakresie instytucjonalizacji pracy opiekuńczo-wychowawczej i kulturalno-oświatowej w rejonie zamieszkania sprowadza się z jednej strony - do inicjowania nowych placówek opiekuńczo-wychowawczych i kulturalnych oraz „otwartych" urządzeń rekreacyjno-sportowych uwzględniając występujące potrzeby w tym zakresie, z drugiej strony - do usprawnienia funkcjonowania już istniejących placówek i urządzeń.

Działalność powyższa może przejawiać się m.in. w następujących for­mach:

• opracowanie programu zagospodarowania rejonu zamieszkania, czyli wy­posażenia w odpowiednie placówki i urządzenia rekreacyjno-sportowe, które mogą być zrealizowane przez odpowiednie firmy;

• opracowanie koncepcji pedagogicznej placówki wychowania pozaszkolne­go, czyli różnych wariantów rozwiązań programowo-organizacyjnych, uwzględniając specyfikę środowiska lokalnego;

• zdobywanie środków materiałowych i finansowych na budowę lub rozbu­dowę obiektów oświatowo-kulturalnych i rekreacyjno-sportowych poprzez m.in. tworzenie odpowiednich fundacji, czy też rozwijanie form działal­ności gospodarczej;

• bezpośrednie wykonanie pewnych urządzeń rekreacyjno-sportowych, czy też udział w pracach budowlanych, przy wznoszeniu obiektów kubaturo­wych;

• inicjowanie czynów społecznych zbiorowości lokalnej w zakresie rozbu­dowy, wzbogacania infrastruktury materialnej wychowania i opieki;

• roztaczanie opieki nad urządzeniami sportowo-zabawowymi już znajdują­cymi się w rejonie zamieszkania;

• inspirowanie innowacji pedagogicznych w szkołach i placówkach wycho­wania pozaszkolnego w dziedzinie m.in. treści (programów), form orga­nizacyjnych, metod i technik działania pedagogicznego;

• zdobywanie środków materialnych i finansowych niezbędnych do spraw­nego funkcjonowania istniejących placówek edukacyjnych;

• zapewnianie instruktorów do prowadzenia niektórych zajęć rekreacyjno--kreatywnych, udział w organizowaniu form doskonalenia zawodowego wychowawców profesjonalnych i społecznych;

• bezpośrednie prowadzenie przez przedstawicieli organizacji i stowarzyszeń społecznych niektórych kół i zespołów zainteresowań działających w szko­łach, czy też placówkach wychowania pozaszkolnego.

Pytania:

1. Jakie są cechy konstytutywne organizacji, stowarzyszenia społecznego?

2. Jakie organizacje i stowarzyszenia społeczne funkcjonują w rejonie zamieszka­nia?

3. W czym przejawia się istota funkcji opiekuńczo-wychowawczej organizacji, stowarzyszenia społecznego?

4. Jakie zadania w zakresie nauczania, wychowania i opieki nad dziećmi i młodzieżą może realizować organizacja, stowarzyszenie społeczne?

5. Na czym polega kształtowanie lokalnego środowiska wychowawczego?

6. Co oznacza „integracja" na gruncie nauk społecznych?

7. Jakie są podstawowe kierunki działalności integracyjnej organizacji i stowarzy­szeń społecznych w środowisku lokalnym?

8. Na czym polega „współpraca" i „koordynacja", co je głównie różni?

Literatura zalecana

M. Kuzuńska, Koncepcje wychowawcze Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci 1919-1939, Ossolineum, Wrocław 1966.

I. Lepalczyk, Organizacje społeczne w osiedlu mieszkaniowym, „Studia Pedagogi­czne", T. XVI; Funkcja wychowawcza pracy socjalnej, red. A. Kamiński, Ossolineum, Wrocław 1968.

I. Lepalczyk, Funkcje wychowawcze stowarzyszeń społecznych, „Problemy Opie­kuńczo-Wychowawcze" 1981, nr 3.

Pedagogika Towarzystwa Przyjaciół Dzieci, red. B. Butrymowicz, L. Gomułka, PWN, Warszawa 1975.

K.Z. Sowa, Wstęp do socjologicznej teorii zrzeszeń, PWN, Warszawa 1988.

Stowarzyszenie społeczne jako środowisko wychowawcze, red. I. Lepalczyk, PWN, Warszawa 1974.

E. Trempała, Pedagogiczna działalność wychowawców nieprofesjonalnych w środo­wisku lokalnym, Wyd. WSP, Bydgoszcz 1988.

A. Turska, Samorządność osiedlowa. Studium empiryczne, Książka i Wiedza, War­szawa 1982.

S. Wawryniuk, Siły społeczne wychowania w osiedlach mieszkaniowych, Wyd. Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 1990.

M. Winiarski, Współdziałanie szkoły i środowiska - aspekt socjopedagogiczny, WUW, Warszawa 1992.

A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej, PWN, wyd. II, Warszawa 1974, s. 155.

Zob. Stowarzyszenie społeczne jako środowisko wychowawcze, red. I. Lepaczyk, PWN, Warszawa 1974; Pedagogika Towarzystwa Przyjaciół Dzieci, red. B. Butrymowicz, L. Gomułka, PWN, War­szawa 1975; I. Lepalczyk, Funkcje wychowawcze stowarzyszeń społecznych, „Problemy Opiekuń­czo-wychowawcze" 1981, nr 3.

Godne uwagi są tutaj prace A. Kamińskiego, 1. Lepalczyk, M. Kuzańskiej, E. Trempaly.

Por. m.in. W. Piotrowski, Miejska społeczność lokalna a organizacje terenowe. Komitet Badań Rejonów Uprzemysłowionych PAN, Warszawa 1968; W. Adamski, Determinanty aktywności spo­łecznej, PWN, Warszawa 1971; E. Karpowicz, Organizacje społeczne w małych miastach. Ich fun­kcje założone i realizowane, Ossolineum, Wrocław 1977; A. Turska, Samorządność osiedlowa. Studium empiryczne. Książka i Wiedza, Warszawa 1982; K.Z. Sowa, Wstęp do socjologicznej teorii zrzeszeń, PWN, Warszawa 1988.

Zob. A. Kamiński, Analiza teoretyczna polskich związków młodzieży do potowy XIX wieku, PWN,
Warszawa 1971, s. 21.

I. Lepalczyk, Rola stowarzyszeń społecznych w edukacji ustawicznej społeczeństwa, „Chowanna" 1982, z. 4, s. 343.

A. Kamiński, Funkcje pedagogiki..., ss. 156-158.

Zob. I. Lepalczyk, Funkcje wychowawcze stowarzyszeń...

Zob. K.Z. Sowa, Wstęp do socjologicznej..., ss. 107-116.

Zob. A.M. Rose, Sociology. The Study of Humań Relations, New York 1956, ss. 329 i n.

Zob. H. Radlińska, Pedagogika społeczna, Ossolineum, Wrocław 1961, s. 325.

Zob. A. Kelm, Formy opieki nad dzieckiem w Polsce Ludowej, PZWS, Warszawa 1968, s. 10.

Zob. H. Muszyński, Zarys teorii wychowania, PWN, Warszawa 1976, ss. 344-353 i n.

Zob. A. Kamiński, Funkcje pedagogiki..., ss. 34-35.

Zob. Z. Dąbrowski, Pedagogika opiekuńcza w zarysie. Część 1, Wyd. WSP, Olsztyn 1994, ss. 74-76.

Potrzeby ponadpodmiotowe - według Z. Dąbrowskiego - to „te spośród całości potrzeb jednostek, których nie są one zdolne - przejściowo lub trwale, częściowo lub całkowicie - samodzielnie za­spokajać i regulować", Pedagogika opiekuńcza..., s. 165.

Por. A. Kamiński, Analiza teoretyczna polskich..., s. 286.

Interesujące przykłady w tym zakresie podaje B. Karolczak-Biernacka (Zob. Współzawodnictwo i współpraca w szkole, WSiP, Warszawa 1987).

Zob. F. Kowalewski, Wychowawcza i społeczna działalność szkoły w środowisku, PWN, Warszawa - Poznań 1976, s. 9.

M.in.: R. Wroczyński, A. Kamiński, S. Kowalski.

A. Lewin, System wychowania a twórczość pedagogiczna, PWN, Warszawa 1983, s. 27.

S. Kowalski, Metodologiczne zagadnienia integralnego funkcjonowania systemu wychowawczego w środowisku, „Studia Pedagogiczne" 1974, t. XXXII, s. 29.

A. Kamiński, Pojęcie systemu wychowawczego, „Studia Pedagogiczne" 1974, t. XXXII, s. 43.

Zob. W. Jacher, Zagadnienia integracji systemu społecznego, PWN, Warszawa 1976, ss. 46 i n.; S. Kowalski, Metodologiczne zagadnienia integralnego..., op.cit.

H. Muszyński, Zarys teorii..., op.cit., ss. 355-356.

J. Radziewicz, Działalność wychowawcza szkoły. Wstęp do badań systemowych, WSiP, Warszawa 1983, s. 151.

T. Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, Ossoiineum, wyd. [II, Wrocław 1965, ss. 202-204.

Op.cit., s. 206.

11

1

---