STUDIUM PRZYPADKU dziecka z niepełnosprawnościa um w st. głebokim, Materiały ze studiów, prace

STUDIUM PRZYPADKU.

Rewalidacja z terapią pedagogiczną

II rok gr 1

Spis treści:

I.Dane dotyczące dziecka (wiek,płeć,stopień niepełnosprawności, miejsce urodzenia,informacje o rodzicach)

Dynamika choroby

II.Rozwój psychomotoryczny i społeczny dziecka

2.1 Funkcjonowanie poznawcze

2.2 Percepcja wzrokowa

2.3 Percepcja słuchowa

2.4 Komunikacja

2.5 Koordynacja wzrokowo-ruchowa

2.6 Samoobsługa i samodzielność

2.7 Rozwój społeczny

3.Znaczenie probemu w oparciu o literaturę naukową

4.Prognoza pozytywa i negatywna

5.Propozycje rozwiązań problemu

6.Podsumowanie

I.Dane Dotyczące Dziecka

Kasia urodzila się 15.04.2005 rok w Kielcach. Obecnie ma 3 lata i 8 miesięcy. Dziewczynka posiada orzeczenie o niepełnosprawności ( padaczka lekooporna,stwardnienie guzowate, upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim).

Opiekę nad dzieckiem sprawują rodzice. Matka gdy urodziła dziecko miała 35 lat. Poród przebiegał prawidłowo. Kasia jest jedynaczką.

W skład rodziny wchodzą rodzice, dziewczynka oraz babcia ( mama mamy), która po porodzie wprowadziła się na stałe do córki. Największy udział w wychowaniu dziewczynki sprawuje babcia , która przebywa już na emeryturze. Obydwoje rodzice pracują : matka jest nauczycielką j .polskiego w gimnazjum ,ojciec prowadzi restaurację.

Warunki mieszkaniowe rodzina ma bardzo dobre , mieszkają w domku jednorodzinnym. Dziewczynka ma 2 pokoje przeznaczone tylko dla siebie, w 1 śpi a w 2 się bawi. Pod względem ubioru dziewczynka jest bardzo zadbana.

Do czasu gdy Kasia trafiła w kwietniu 2008 roku do Ośrodka Wsparcia dziennego dla Osób Niepełnosprawnych na ul.Chęcińskiej nie przebywała w żadnej placówce. Dziecko oprócz opieki specjalistycznej jaką otrzymuje w ośrodku taką jak zajęcia:

Rewalidacyjno-Wychowawcze
Psychologiczne
Logopedyczne
Rehabilitacyjne

Uczęszcza dodatkowo na rehabilitacje.

Kiedy poszlam pierwszy raz do Kasi , spała ,siadłam obok niej a opiekunka powoli zaczela ją budzić ( żeby nie wywołać ataku padaczki) na obiad .Kiedy się obudziła wziełam ją na ręce i poszłam ją karmić, mocno się przytulała podczas drogi na jadalnię. Już po tym pierwszym spotkaniu ją polubilam i Ona mnie chyba też . Dziewczynka jest bardzo za zwyczaj spokojna , mają na to duży wpływ leki które przyjmuje a ,które ją otępiają . Denerwuje się tylko gdy nie może spać, wtedy lepiej nie podchodzić blisko niej bo rzuca wszystkim co wpadnie jej w rękę ( rzuca tylko jedną rączką gdyż w drugiej ma niedowład ). Jej ulubioną rozrywką jest siedzenie w basenie z piłeczkami i rzucanie nimi gdzie popadnie, lubi także gryźć zabawki i podążać na pupie za piłką . Podczas jednej z ostatnich wizyt zostałam dużej i zauważyłam ,że Kasia ok. godziny 14 jak wie ,że niedlugo przyjdzie mama zaczyna płakać na odgłos dzwonka .Płacz wzmaga się gdy okazuje się ,że to nie mama .Kiedy mama wreszcie przyjdzie dziewczynka wyrywa się z rąk opiekunki wyciągając ręcę do mamy i cieszy się gdy wreszcie znajdzie się w jej ramionach .

1 .Dynamika

Pierwsze symptomy wystąpiły zaraz po urodzeniu . Orzeczenie o niepełnosprawności dotyczące stwardnienia guzowatego i padaczki lekoopornej zostalo wydane od chwili urodzenia, dotyczące niepełnosprawności intelektualnej po ukończeniu 3 roku życia . Dziewczynka na stałe przyjmuje leki . Napady padaczki zdażają się coraz żadziej . Jest dzieckiem lękowym, krzyk lub głośniejsze stuknięcie czegoś doprowadza ją do płaczu .

II. Rozwój psycho-motoryczny i społeczny dziecka

Rozwój fizyczny jest opóźniony , Kasia porusza się samodzielnie na pupie.Podtrzymywana pod pachami ,chodzi stawiając niepewnie kroki .

2.1 Funkcjonowanie poznawcze

Koncentruje uwagę na osobach i na przedmiotach tylko przez chwilę.

Rozumienie zdań , słów, prostych czynności jest u dziewczynki ograniczone ( reaguje na słowo ,, daj' i to nie zawsze , reaguje na własne imię )

Bawi się tylko tymi zabawkami którymi bawiła się już wcześniej, nie lubi nowych .

Nie wykazuje orientacji w przestrzeni.

Uczenie i zapamiętywanie zniesione do opanowania prostych reakcji ruchowych .

Nie potrafi rysować ani kolorować , nie zna wartości użytkowej ołówka ,nie naśladuje bazgrot.

Nie rozwineło się u niej myślenie ani wyobraźnia.

Sama ogranicza kontakty społeczne ,unika innych dzieci .

2.2 Percepcja wzrokowa

Osoby śledzi wzrokiem jedynie podczas chodzenia , z przedmiotów podąrza wzrokiem tylko za toczącą się piłką . Podczas pokazywania jej obrazków nie wykazuje większego zainteresowania.

2.3 Percepcja słuchowa

Reaguje na własne imię ,reaguje także czasami na polecenie ,,daj” ( nauczona została tego poprzez stosowanie wzmocnień o charakterze pozytywnym np.kawałek czekolady,cukierek ) oraz na muzykę kiwając się . O określonej godzinie ok14 reaguje także na dzwonek do drzwi , wpatrując się w nie.

Nie wykazuje zainteresowania podczas czytania bajek .

2.4 Komunikacja

Za pomocą dotyku , oddechu , krzyku ,uśmiechu .Czasami stara się wydawać różne dziwne odglosy , wtedy denerwuje się ,że nikt jej nie rozumie .Mowa czynna nie wykształcona .

2.5 Koordynacja wzrokowo - ruchowa

Nie wykształcona. Dziecko nie potrafi złapać rzuconego przedmiotu ,gdy sama chce czymś w kogoś rzucić nie wychodzi jej to ( przedmiot leci w zupełnie innym kierunku ) Nie potrafi narysować tego co widzi .

2.6 Samoobsługa i samodzielność

Wymaga stałej opieki .

Nie potrafi się samodzielnie ubrać ani rozebrać.

Nie je i nie pije samodzielnie . Trzeba Ją karmić jedzeniem zmiksowanym ponieważ ma kłopoty z połykaniem .Pije gdy napój poda Jej się na małej łyżeczce .

Nie sygnalizuje potrzeb fizjologicznych ,załatwia się w pieluchę .

Nie dba samodzielnie o higienę .

Porusza się samodzielnie jedynie na pupie.

Nie sygnalizuje, że jest głodna.

Nie potrafi wykonywać w domu najprostszych czynności .

Nie rozpoznaje sytuacji ,przedmiotów zagrażających .

2.7 Rozwój społeczny

Kasia wykazuje zainteresowani innymi dziećmi tylko w momencie gdy któreś z Nich zabierze Jej zabawkę, wtedy potrafi przysunąć się do innego dziecka i odebrać ,, swoją własność „

W innych sytuacjach siedzi samotnie i nie zwraca uwagi na inne dzieci .

Gdy weźmie się Ją na ręce przytula się , okazując aprobatę osobie ,która ją trzyma .

Opiekunce okazuje bardzo przelotne zainteresowanie tylko gdy wymawiają Jej imię ,obraca się na ułamek sekundy i uśmiecha się do Niej . Podczas ćwiczeń chodzenia zwraca uwagę co dzieje się dookoła Niej .

3.Znaczenie problemu w oparciu o literaturę naukową

Ogólna charakterystyka upośledzenai umysłowego

,, Upośledzenie umysłowe odnosi się do poważnych ograniczeń obecnego funkcjonowania .Charakteryzuje się znacznie poniżej przeciętnego funkcjonowaniem intelektualnym wspólistniejacym z pokrewnymi ograniczeniami w przynajmniej dwóch z nastepujących odpowiednich obszarów umiejetności przystosowawczych :komunikacji samodzielności prowadzenai domu ,umiejętności społecznych ,korzystania z zasobów społecznych samostanowienia ,zdrowia i bezpieczeństwa ,praktycznych umiejętności edukacyjnych wypoczynku ,pracy .Ujawnia się przed 18 rokiem życia .Definicja ta została włączona do DSM - IV jako kryterium diagnostyczne upośledzenia umysłowego .

Wedlug DSM - IV częstość tego zaburzenai wynosi 1 procent .Ustalono jednocześnie że,cierpi na nie więcej mężczyzn niż kobiet .Częstość ciężkiego upośledzenia umysłowego które wymaga obszernych zabiegów wspomagających wynosi 4 na 1000 . Pomimo powszechności występowania okazuje się ,że jest to kontrowersyjne i trudne do zdiagnozowania zaburzenie .Trudności wynikają po części z funkcjonowania stereotypów dotyczących upośledzenia umyslowego ,ale w większej mierze przyczyną trudności jest pojęcie inteligencji ,zasadniczego aspektu upośledzenia ,którą jest niezmiernie trudno zdefiniować .

Pomiar upośledzenia umysłowego

Iloraz inteligencji poniżej 70 nadal pozostaje kryterium upośledzenia umysłowego .WISC - R i inne testy na inteligencję wciąż uważane są za narzędzia dostarczające znaczących kryteriów. Jednak pewien problem stanowi fakt ,że nie posiadają one dostatecznej liczby łatwych elementów pozwalających na badanie dzieci z ciężkim upośledzeniem .Pewnym rozwiązaniem jest zastosowanie skal przeznaczonych dla niemowląt ,takich jak skala rozwoju Bayleya ,w stosunku do dzieci ,które co prawda ,wykraczają poza okres wieku p-rzeznaczenai tych narzędzi ,ale odpowiadają im wiekiem umyslowym .Testy te zwykle korzystają z podejścia rozwojowego ,dzięki czemu elementy testu rozróżniają dzieci pod względem różnych poziomów rozwojowych.

Skale zachowań adaptacyjnych oceniaja stopień ,w którym jednostka sprosta standardom osobistej niezależności i odpowiedzialności społecznej oczekiwanej dla wieku dziecka i grupy kulturowej .Na przykaład ,skala zachowań adaptacyjnych Vinlanda mierzy umiejętności w 4 dziedzinach :komunikacji (receptywna ,ekspresywna ,pisana ) ;umiejętności życia codziennego (osobiste,domowe ,wspólnotowe ) ;socjalizacji (relacje interpersonalne ,zabawa i czas wolny ,umiejętności radzenia sobie ) oraz umiejętności ruchowych (ogólne i precyzyjne ;przedewszystkim dla małych dzieci ) .

SOMPA (System of Multicultural Pluralistic Assessment ) jest jedyny w swoim rodzaju pod względem łączenia trzech odrębnych komponentów diagnostycznych :elementu medycznego , który ocenia fizyczny stan zdrowia mający wplyw na zdolności uczenia się dziecka ,elementu dotyczacego systemu społecznego ,który mierzy społeczno - adaptacyjne zachowania dziecka oraz elementu pluralistycznego oceniającego środowisko społeczno - kulturowe dziecka .

Stopień korelacji pomiędzy testami inteligencji a skalami zachowań przystosowawczych , w których rolę informatorów pełnią rodzice ,ksztaltuje się na poziomie od umiarkowanego do niskiego .Ponadto należy przyjąć ,że skale te dostarczają dodatkowych ,innych niż testy informacji wykorzystywanych w procesie diagnostycznym .Prawdopodobnie zachowania adaptacyjne będą nadal odgrywały coraz większą rolę w diagnozowaniu i planowaniu działań interwencyjnych w sytuacji upośledzenia umysłowego .

Klasyfikacje upośledzenia umysłowego

Iloraz Inteligencji	Stopień upośledzenia
75 - 85	Ociężałość umysłówa
50 - 74	Debilizm
25 - 49	Imbecylizm
0 - 24	Idiotyzm

Klasyfikacja tradycyjna

Iloraz Inteligencji	Stopień upośledzenia
68 - 83	Pogranicze niedorozwoju umysłowego
52 - 67	Upośledzenie umysłowe lekkie
36 - 51	Upośledzenie umysłowe umiarkowane
20 - 35	Upośledzenie umysłowe znaczne
0 -19	Upośledzenie umysłowe głębokie

Klasyfikacja Światowej Organizacji Zdrowia z 1968r.

Poziom	Procent osób upośledzonych	Iloraz Inteligencji
Lekkie	85	50 - 55 do około 70
Umiarkowane	10	35 - 40 do 50 - 55
Znaczne	4	20 - 25 do 35 - 40
Głębokie	>1	Poniżej 20 lub 25

Współczesna klasyfikacja

Klasyfikacja przyczyn upośledzenia umysłowego

przyczyny prenatalne :
Wiek matki :niedostateczna dojrzałość biologiczna bardzo młaodych matek lub wyczerpanie generatywnych sił matek starszych .Stąd bardzo młode matki wymagają szczególnego poradnictwa i opieki lekarskiej ,a matki starsze po 40 r .ż powinny być powiadomione o częstotliwości występowania pewnych upośledzeń ,np. mongolizmu
Ekromesomopatie :znanych jest bardzo wiele zaburzeń chromosomalnych ,które prawie zawsze powodują swoiste postacie niedorozwoju intelektualnego .W nieznanej ilości przypadków ustalić można z pewnością istnienie czynników dziedzicznych .
Niedotlenienie ,np. .przy krwawieniach we wczesnym okresie ciąży ,napadach epileptycznych ,przy niektórych schorzeniach matki
Uszkodzenia chemiczne ,mechaniczne i radiacyjne występują na skutek używania i nadużywania leków ,wstrząsów ( np. w czasie jazdy na motocyklach, traktorach ) niefachowych naświetlań i zbyt częstych prześwietleń promieniami Roentgena .
Choroby infekcyjne matki .Na rozwój płodu może wpłynąć ujemnie zachorowanie matki na różyczkę .Istnieje także prawdopodobieństwo zagrożenia rozwoju płodu przez inne choroby infekcyjne ,np. .grypę wirusową w pierwszych miesiącach ciąży
Zaburzenia metabolizmu mogą przejawiać się w zaburzeniach przemiany białka tłuszczu i węglowodanów

- uszkodzenia perinatalne ( w okresie porodowym)

Mają najczęściej charakter uszkodzeń mechanicznych i niedotlenienia .Najbardziej zagrożone są dzieci urodzone przedwcześnie.

uszkodzenia postnatalne (po urodzeniu)

Mają różnorakie przyczyny :urazy fizyczne ,choroby mózgu (np. zapalenie mózgu ropienie i guzy mózgu ) ,ciężkie zaburzenia metabolizmu szczególnie w pierwszym okresie życia dziecka ,niekorzystne warunki psychospołeczne wpływające hamująco na rozwój psychiczny .

Obok tych na ogół dobrze znanych przyczyn upośledzenia umysłowego ,istnieją przypadki których nie można wyjaśnić przyczynami klinicznymi ,biochemicznymi lub genetycznymi.

Nie można też z pewnością ustalić ,czy u dzieci pochodzących z rodzin ,w których także stwierdzono upośledzenie ,nie istnieją przyczyny genetyczne lub nieznane jeszcze anomalie w zakresie przemiany materii .

Wiadomo ,że w przypadkach lżejszego upośledzenia szczególne znaczenie mają czynniki środowiskowe .

Głębokie upośledzenie umysłowe

Strefa funkcjonowania	Stopień upośledzenia głęboki
Czynności orientacyjno - poznawcze	Duże zróżnicowane od braku percepcji ,uwagi mimowolnej i pamięci do cząstkowego ich występowania . Mowa :nieartykułowane dźwięki (osoby te na ogół nie mówią i nie rozumieją mowy ) Czasem pojedyńcze proste wyrazy ,rozumienie prostych słów i poleceń
Procesy emocjonaln - motywacyjne	Proste emocje zadowolenia i niezadowolenia , Czasem wyrażanie emocji gestami - uśmiech, Przywiązanie się do osób .Czasem pojedyńcze proste wyrazy ,rozumienie prostych słów i poleceń .
Rozwój społeczny	Prawie całkowity brak czynności regulacyjnych (życie chwilą bieżącą) ;osoby te nie potrafią samodzielnie dbać o bezpieczeństwo .Mogą nauczyć się prostych nawyków ,wymagają stałej opieki

U jednostek głęboko upośledzonych umysłowo częściej niż u osób lekko upośledzonych umysłowo występują wady wzroku ,słuchu ,niedowłady lub porażenia kończyn oraz wiele różnych schorzeń wymagających specjalistycznego leczenia .Wiele jest jednak osób nie mających wad wzroku ,słuchu ,niedowładów ,porażeń ,osób fizycznie zdrowych .

Mimo braku wad wzroku i słuchu u jednostek głęboko upośledzonych stwierdza się mniej lub bardziej głębokie upośledzenie procesów orientacyjno - poznawczych ,intelektualnych

Emocjonalnych ,motywacyjnych ,wykonawczych .Stopień upośledzenia tych procesów zależy od tego ,czy w ramach głębokiego upośledzenia umysłowego mamy do czynienia z bardziej lub mniej głębokim stopniem upośledzenia .W sposób arbitralny można podzielić głębokie upośledzenie umysłowe w zależności od Ilorazu Inteligencji na : bardziej głębokie ( I .I od 0 do 9 ) oraz mniej głębokie ( I .I od 10 do19 ).

Osoby upośledzone umysłowo w stopniu głębokim są całkowicie zależne od innych ,nie rozumieją otaczającego ich świata ,nie potrafią rozwiązywać najprostrzych problemów dnia codziennego .Często nie mogą poruszać się samodzielnie ,muszą być karmieni ,obsługiwani w toalecie . Nie potrafią wyrazić swoich uczuć i potrzeb ,są zagubieni nawet pośród bliskich .

Osoby te cechuje upośledzenie procesów orientacyjno - poznawczych ,intelektualnych emocjonalnych ,motywacyjnych i wykonawczych .Głęboko zaburzona sprawność spostrzegania .W niektórych przypadkach nie udaje się wywołać koncentracji wzroku na przedmiocie .Reakcje występują głównie na bodźce sygnalizujące pokarm . Zapamiętywanie i uczenie sprowadza się do opanowania prostych reakcji ruchowych np. odszukiwanie schowanego przedmiotu.

Z niedorozwojem procesów orientacyjno - poznawczych i intelektualnych wiążą się poważne zaburzenia mowy.Porozumienie z otoczeniem odbywa się za pomocą pojedyńczych nieartykułowanych dźwięków .Osoby te są w stanie opanować 2 - 3 wyrazy ,a ich rozumienie mowy ogranicza się do zaledwie kilku poleceń .

Procesy myślenia nie są wykształcone .W myśl koncepcji J .Piageta osoby głęboko upośledzone nie są na ogół w stanie przekroczyć okresu inteligencji sensoryczno - motorycznej , która u dziecka o normalnym rozwoju umysłowym przypada na pierwsze 2 lata życia. Według jego koncepcji okres inteligencji sensoryczno - motorycznej składa się z 6 stadiów:

1. Stadium przypada u normalnego dziecka na 1 miesiąc życia .Dziecko ćwiczy tylko swoje odruchy bezwarunkowe .

2. Stadium przypada na wiek od 1 do 4 - 5 miesięca życia .Jest to stadium pierwszych nawyków ,pierwszych odruchów warunkowych .Dzięki koordynacji czynności narządów zmysłów i rozwojowi ruchów ręki wytwarzają się schematy czynnościowe utrwalone przez powtarzanie ,skierowane na jakiś cel .

3. Stadium trwa od 4 - 5 do 7 - 8 miesiąca życia .Jest to stadium koordynacji wzroku i ruchów chwytania .Następuje tu asymilacja przedmiotów za pomocą różnych schematów np. dziecko ssie przedmiot i manipuluje nim

4. Stadium trwa od 8 -9 do 11 -12 miesiąca życia . W tym stadium schematy czynnościowe łączą się i koordynują ,a nawet wzajemnie asymilują ,dając poczatek czynnościom poszukiwania przedmiotu ,który zginął z oczu dziecka .Dziecko zaczyna odróżniać środki od celów i wykonywać określone czynności po to ,by osiągnąć dany efekt ( wyrzuca zabawki z wózka ,aby uzyskać dźwięk )

5. Stadium trwa od 11 - 12 do 18 miesiąca życia .Schematy funkcjonalne różnicują się w skutek eksperymentowania i eksploracji otoczenia .Dziecko potrafi odnaleźć schowany za zasłoną przedmiot ,posługując się kijkiem jako narzędziem do przesuwania przedmiotów odległych itp.

6. Stadium przypada na wiek od 18 do 24 miesiąca życia .Występują tu pierwsze przejawy interioryzacji czynności ,które przechodzą jak gdyby na płaszczyznę myślenia .Dziecko antycypuje realne działania przez eksperyment myślowy ,dzięki czemu dochodzi do ostatecznego wyniku bez porównania na oślep.

Dzieci upośledzone umysłowo przechodzą z jednego do drugiego stadium bardzo wolno . Niektóre osoby upośledzone umysłowo w stopniu głębokim przez całe życie nie są w stanie przekroczyć pierwszego lub drugiego stadium ,inne zaś osiągają czwarte ,piąte a nawet szóste stadium.

Ograniczenia wynikające z zaburzeń czynności orientacyjno - poznawczych i intelektualnych widoczne są również w życiu emocjonalnym i społecznym tych osób .Są one zdolne do wyrażania prostych emocji zadowolenia i niezadowolenia ,najczęściej za pomocą dżwięków nieartykułowanych ,mimiki twarzy .Niektóre osoby głęboko upośledzone potrafią wyrażać radość uśmiechem a smutek płaczem .Przywiązują się do osób ,które się nimi opiekują ,karmią je .Przywiazanie trwa tak długo ,jak długo widzą opiekunkę .Występują u nich stany podwyższonego lub obniżonego nastroju ,a także nieumotywowane wahania nastroju .

U osób głęboko upośledzonych umysłowo występuje prawie całkowity brak czynności regulacyjnych ;żyją one chwilą bieżącą ,nie potrafią samodzielnie zaspokajać swoich podstawowych potrzeb ,wymagają przez całe życie opieki i pielęgnacji .W niektórych przypadkach ,w wyniku długotrwalego ćwiczenia ,można nauczyć je prostych nawyków osobistych .

U osób głęboko niepełnosprawnych intelektualnie stosunkowo często występują zaburzenia sfery ruchowej . Są one osiowym objawem niepełnosprawności intelektualnej .U osób tych typowym zaburzeniem są stereotypie ruchowe głównie o charakterze nawykowego kiwania się .Funkcje stereotypii ruchowej ( H .Olechnowicz 1969 )

- kiwanie się stanowi bezpośrednie wyładowanie potrzeb ruchowych ,

- kiwanie się w sytuacjach frustrujących i lękotwórczych może być aktywnością zastępczą pojawiającą się jako namiastka dążenia do ucieczki lub płaczu ,

- kiwanie się jako czynność przyjemna ,redukująca napiecie ,jest środkiem uspokajającym zwłaszcza ,w sytuacjach niepokoju przedsennego ,

- kiwanie się zabezpiecza utrzymanie prawidłowego rozwoju psychoruchowego (oddziałuje korzystnie na zmysł równowagi ) ,

- kiwanie stanowi też przyjemność lub źródło uspokojenia wolne od niepowodzeń (kiwanie się jako czynność monotonna jest w pełni przewidywalne,dostarcza wiecej poczucia bezpieczeństwa ) .

- kiwanie stanowi źródło podstawowej przyjemności czynnościowej ,powoduje bowiem zmniejszenie napięcia wywołanego niezaspokojoną potrzebą popędową .

Z powyższych wzgłędów pojawienie się stereotypii ruchowych u głębiej niepełnosprawnych intelektualnie najczęściej należy traktować jako reakcję obronną przed niekorzystnymi wplywami .Tak wię głębiej niepełnosprawni intelektualnie podatni są na wystąpienie stereotypii ruchowych z powodu niedojrzalości OUN (tak pod względem progu wytrzymałości na wysiłek ,jak i z powodu niekorzystnych warunków rozwoju i wychowania) .Czynnikami zewnęrznymi sprzyjającymi występopwaniu stereotypii ruchowych są :zabużenie bodźców zmysłowych ,czyli bardzo ubogie doznania ze świata zewnętrznego , np. brak zabawek ,brak interesujących przedmiotów ,które dziecko mogłoby spostrzec wzrokiem ,dotknąć rączką ,brak interesujących doznań słuchowych , np. nie mówienie do dziecka oraz izolacja społeczna .Pojawienie się ruchów stereotypowych jest bardzo niekorzystne z punktu widzenia rozwoju dziecka .W trakcie wykonywania ruchów stereotypowych dziecko jest zablokowane również na pozytywne wpływy środowiskowe. Odciecie się od otoczenia uniemożliwia społeczne kontaktowanie się ,uczenie ,ćwiczenie sprawności ,jednym słowem rozwój .

U osób głęboko upośledzonych umysłowo obserwuje się dość dużą rozpiętość rozwoju poszczególnych sprawności i funkcji : od braku percepcji do zdolności spostrzegania przedmiotów ,czynności ,sytuacji ,od braku koncentracji uwagi mimowolnej przez dość długi czas ;od braku zdolności opanowania kilku słów i rozumienia nawet melodii słów do do porozumiewania się 2 lub 3 wyrazowymi zdaniami oraz rozumienia prostych poleceń ,zadań itp. ;od braku zdolności zatrzymania w pamięci jakiejkolwiek treści do utrzymania jej w pamięci przez dłuższy czas ( np.miejsca ukrycia przedmiotu ) ; od niezdolności opanowania jakiejkolwiek umiejętności (np. gryzienai pokarmu ,sygnalizowania potrzeb fizjologicznych ) do sprawnego wykonywania prostych zadań porzadkowych i innych ;od braku zdolności wyrażania podstawowych potrzeb biologicznych do wyraźnie ujawnianych potrzeb psychicznych ,w tym przynależności, miłości i uznania ;od całkowitego upośledzenia sprawności motorycznych do sprawnego wykonywania różnych czynności.

Tylko wówczas gdy jednostka nie jest w stanie pierwszego stadium rozwoju inteligencji zmysłowo - ruchowej , wyróżnionego przez J .Piageta ,nie jest zdolna do nauczenia się czegokolwiek .Im bardziej jej rozwój zbliża się do wyższych ewolucyjnie stadiów rozwojowych ,tym więcej umiejętności jest w stanie opanować pod wplywem nauczania i wychowania oraz własnych doświadczeń .Stąd wynika potrzeba objęcia procesem możliwie wczesnej rehabilitacji jednostek głęboko uposledzonych umysłowo .Są one bowiem zdolne skorzystać z dobrodziejstw intensywnej rehabililitacji .Jednostki głębiej upośledzone umysłowo ,mimo powolnego rozwoju poszczególnych sprawności ,nieco szybciej rozwijają się w zakresie tych sprawności ,które są bardziej uzależnione od dojrzewania ( lokomocja ) ,a wolniej w tych ,które są uzależnione od uczenia się ( w zakresie rozwoju mowy )

Formy terapii

I. SNOEZELEN - SALA DOŚWIADCZANIA ŚWIATA
Zasadniczym celem stosowania Sal Doświadczania Świata w procesie rewalidacji osób głębiej upośledzonych umysłowo jest pobudzanie zmysłów, oddziaływanie na nie przy pomocy odpowiednio dobranych bodźców. A poprzez to wyzwolenie aktywności własnej osoby poddanej terapii oraz ułatwienie kontaktu z opiekunem.
To pobudzanie dotyczy wybranego zmysłu. Oddziałuje się nań podając osobie upośledzonej ściśle uporządkowane proste bodźce, np. dźwięki, barwne plamy w specjalnie do tego celu przygotowanych salach. Pozostawia się jej jednak swobodę co do wyboru tych bodźców, jak i czasu koncentrowania się na nich. Bodźce te są dobrane w taki sposób, by nie tylko stymulowały ludzkie zmysły, ale i umożliwiały miły odpoczynek połączony z biernym ich odbiorem. Tworzy tym samym łatwiejsze do zrozumienia dla osoby upośledzonej umysłowo środowisko. Daje się jej możliwość odprężenia oraz stwarza poczucie bezpieczeństwa. Ogranicza zatem częstotliwość występowania różnego typu nie akceptowanych społecznie reakcji. Reakcje te bowiem mogą być skutkiem przebywania w "normalnym" świecie, pełnym chaosu i niezrozumiałych, niemożliwych do odczytania przez osobę upośledzoną umysłowo informacji.

II. WARUNKOWANIE INSTRUMENTALNE
Podstawowym celem stosowania tej metody jest likwidowanie niepożądanych zachowań (bez wnikania w ich przyczyny) oraz wyuczenie określonych zachowań (dzieląc czynności na elementarne etapy). Środkiem do realizacji tego celu będzie różnego typu wzmocnień. Realizacja tej metody powinna uwzględnić:
1. Analizę zachowania
2. System wzmocnień
3. Cel do realizacji
Niezbędne jest przy tym, aby pamiętać o następujących zasadach stosowania wzmocnień:
a) Wzmocnienie jest czyś, co następuje bezpośrednio po pewnym elemencie zachowania i zwiększa jego prawdopodobieństwo jego ponownego wystąpienia.
b) Wzmacnianie pozytywne polega na tym, że po danym zachowaniu następuje"rzecz" przyjemna: w przypadku wzmocnienia negatywnego usuwamy"rzecz" nieprzyjemną.
c) Należy stosować przede wszystkim wzmocnienia pozytywne.
d) Wzmocnienia mogą być:

 Pierwotne (np. jedzenie lub picie)

 Wtórne - pieniądze, żetony

 Socjalne - pochwały, uwaga, uściski

 Stymulujące
e) W przypadku doboru wzmocnień pozytywnych należy kierować się przede wszystkim preferencjami osoby, z którą pracujemy.
f) Wzmocnieniem może być określona czynność.
g) Wzmocnienie powinno następować tylko po zachowaniach, które są pożądane.
h) Wzmocnienia powinny być stosowane:

 Gdy dziecko zachowa się dobrze

 Bezpośrednio po tym, gdy wystąpi to zachowanie (J.Carr, 1984)
Warunkiem skuteczności tych oddziaływań jest: precyzja, systematyczność i konsekwencja w ich stosowaniu.

III. TERAPIA INTEGRACJI SENSORYCZNEJ
Podstawę założeń opracowanej przez A. J. Ayres terapii stanowi zjawisko integracji czynności zmysłowych. Na proces ten składa się:

 odbiór bodźców za pomocą zmysłów

 segregowanie - eliminowanie dokonywane w obrębie układu nerwowego, a także rozpoznawanie i przypisywanie odpowiednich znaczeń bodźcom

 łączenie tych informacji z uprzednio odebranymi

 kojarzenie ich z posiadanymi doświadczeniami czuciowymi lub ruchowymi

 wytwarzanie odpowiednich reakcji adaptacyjnych na dane bodźce

 zapamiętanie tych sposobów reagowania w celu przyszłego wykorzystywania ich
Przebieg procesu integracji zmysłów decydować będzie zarówno o jakości wykonywanych przez dziecko ruchów, rozwoju świadomości własnego ciała, jak i o sposobie postrzegania świata. To zaś leży u podstaw kształtowania się wyższych czynności umysłowych.
Proces integracji sensoryczno - motorycznej nie zawsze jednak przebiega prawidłowo. W pracy z dziećmi głębiej upośledzonymi umysłowo możemy zaobserwować na poszczególnych etapach tego procesu różnego typu zaburzenia. Mogą one przybierać rozmaite formy, np. zaburzeń napięcia mięśniowego, nadaktywności ruchowej, obniżonej koncentracji uwagi, zaburzeń koordynacji wzrokowo - ruchowej, trudności w rozwoju mowy, zaburzeń zachowania.
Zasadniczym celem terapii jest wzbogacanie zdolności mózgu do dostrzegania bodźców płynących z otoczenia, do odczytywania i zapamiętywania ich, hamowanie, ograniczenie, eliminowanie drogą stymulacji negatywnych bodźców występujących przy nadwrażliwości zmysłów. Podstawową metodą pracy w tej terapii jest zabawa (toczenie się, pocieranie różnymi materiałami rączek, kołysanie się, kręcenie się itd.). Terapeuta nie jest skoncentrowany na efekcie terapii, lecz jej przebiegu. Terapeuta nie walczy z objawami, ale z ich przyczynami.

IV . ĆWICZENIA RYTMICZNEGO RUCHU poprawiają :
- napięcie mięśni,
- strukturę i postawę ciała,
- równowagę statyczną i dynamiczną,
- koncentrację uwagi.
U dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym rytmiczna stymulacja powoduje relaksacje mięśni, zmniejszenie napięcia.
Podczas ćwiczeń Ruchu Rytmicznego silnie stymulujemy najwcześniej dojrzewające zmysły jak: dotykowy, proprioceptywny i przedsionkowy, które wspólnie z integracją odruchów leżą u podstaw całego przyszłego rozwoju dziecka. Badania dowodzą, że działanie zmysłów "wyższego rzędu"(słuchowego i wzrokowego) jest stymulowane przez sensoryczne bodźce płynące z dotyku, propriocepcji i narządu przedsionkowego. Układ przedsionkowy odgrywa istotną rolę w utrzymaniu równowagi, reakcji posturalnych, percepcji wzrokowej, widzenia przestrzeni i normalizacji funkcji mięśni oczu.
Dzieci z poważnymi trudnościami jak upośledzenie, autyzm lepiej uczą się, gdy na skutek terapii nastąpi poprawa integracji w zakresie reakcji posturalnych i przedsionkowo-ocznych. Mogą wówczas patrzeć na to , co robią i uważnie słuchać tego, co mają robić, skupiać wzrok na terapeucie, przedmiocie, na tym co robią rękami czy innych czynnościach.
Istnieje również ścisła neurofizjologiczna zależność pomiędzy układem przedsionkowym i słuchowym. Deficyty w zakresie funkcjonowania układu przedsionkowego pozytywnie korelują z zaburzeniami percepcji słuchowej, wzrokowej co ma zasadniczy wpływ na rozwój zdolności językowych oraz naukę czytania.
Ćwiczenia Rytmicznych Ruchów są bardzo korzystną formą terapii dla dzieci mających zaburzenia mowy i języka, zwykle reagują one zwiększoną rozmownością czy wokalizacją na czynności pobudzające układ przedsionkowy. W ćwiczeniach tych działając na procesy integracji zmysłowych z poziomu pnia mózgu można wspomóc funkcje pochodzące z wyższych poziomów mózgu, tj. mowę, zdolności językowe, percepcję słuchową.
Dzieci nadpobudliwe psycho-ruchowo są w ciągłym ruchu , ich mózg domaga się stymulacji, wymuszając zachowani, które zwykle oceniane jest jako niewłaściwe. Dla dzieci z ADHD charakterystyczne jest silne przeżywanie emocji, które często kończą się wybuchem, gdyż impulsy nerwowe płynące z niższych partii mózgu zatrzymują się w środkowych częściach - układzie limbicznym (odpowiedzialnym za emocje) i nie docierają do ośrodków świadomej kontroli w płatach czołowych. Już po 5-6 miesiącach ćwiczeń u ćwiczących wiele zaczyna się zmieniać pojawia się integracja na wszystkich poziomach mózgu, co przejawia się zmianami w zachowaniu: - dzieci rzadziej tracą kontrolę nad swoimi emocjami, - częściej myślą przyczynowo- skutkowo, wydają sądy, - pojawia się kontrola emocji i zachowania, - umiejętność przewidywania konsekwencji własnych zachowań, - znacznie poprawia się koncentracja uwagi.
Dzieci z autyzmem niepewnie stoją na nogach ich ruchy są nieskoordynowane (dysharmonia ruchów, chaotyczność). Powodem jest brak integracji między procesami pobudzenia i hamowania czego konsekwencją jest również duże zróżnicowanie w napięciu mięśniowym. Często obserwuje się nadmierne napięcie mięśni, w szczególności mięśni pleców w połączeniu z wiotkością mięśni brzucha, obszaru łydkowego w połączeniu z obniżonym napięciem mięśnia czterogłowego uda. Terapia kinezjologiczna oraz ćwiczenia Ruchu Rytmicznego mogą przynieść wiele pozytywnych zmian dzieciom z autyzmem, które mają również trudności w utrzymaniu równowagi - postawa ciała najczęściej nadmiernie "pochylona do przodu". Środek ciężkości ciała odpowiednio nieproporcjonalnie przenosi się do przodu , żeby utrzymać równowagę mózg przekazuje polecenie ścięgnom i mięśniom podkolanowym o konieczności "wytężenia wszystkich sił, żeby ustać". Taka sytuacja nadmiernie aktywizuje obronną reakcję "walki lub ucieczki". Prowadzi ona w jeszcze większym stopniu do ruchów impulsywnych. Wysoka impulsywność na poziomie kinestetycznym jako obrona ciała obniża emocjonalną wrażliwość dziecka. Im bardziej dziecko nachyla się do przodu, tym bardziej napinają się mięśnie brzucha, pleców i nóg, a także zatrzymuje się oddychanie - zatrzymanie na wdechu (typ oddychania przyspieszonego, powierzchownego, piersiowego) i tym bardziej narasta potrzeba "szybkiego biegnięcia". Niestabilność pracy mięśni i typ oddychania zatrzymanego nieustannie aktywizuje tylne części mózgu (pień) i tym samym uniemożliwia rozwój środkowych partii mózgu - układu limbicznego odpowiedzialnego za emocje, przednich przyczynowo uwarunkowanych części mózgu.
Ćwiczenia Ruchu Rytmicznego aktywizują wyższe partie mózgu odpowiedzialne za procesy poznawcze w tym:
- myślenie przyczynowo-skutkowe,
- koncentrację uwagi,
- pamięć,
- rozwój mowy,
- stymulują pojawienie się nowych koordynacji,
- wpływają również na poprawę napięcia mięśniowego, relaksują i wyciszają.

Dziecko głęboko upośledzone w szkole

Dzieci z głębokim upośledzeniem umysłowym do niedawna, były poza systemem oświaty. Dopiero w 1997 roku, po raz pierwszy w Polsce, uregulowano prawo do nauki tych osób, zgodnie z ich potrzebami i możliwościami. Minister Edukacji Narodowej wydał w dniu 30 stycznia 1997 r. Rozporządzenie w sprawie zasad organizowania zajęć rewalidacyjno-wychowawczych dla dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim (Dz. U. Nr 14). Ustawa ta daje prawo osobom od trzeciego do dwudziestego piątego roku życia, udziału w indywidualnych i grupowych zajęciach rewalidacyjno-wychowawczych.
Drugim dokumentem nadającym to prawo jest Ustawa o Ochronie Zdrowia Psychicznego z dnia 19 sierpnia 1994 r. Oba dokumenty kończą okres bierności i izolacji tych osób.
Celem zajęć rewalidacyjno-wychowawczych jest wspomaganie rozwoju dzieci i młodzieży, rozwijanie zainteresowania otoczeniem oraz uzyskiwanie niezależności od innych osób w funkcjonowaniu w codziennym życiu .W rozporządzeniu czytamy, że zajęcia rewalidacyjne obejmują:
1)      naukę nawiązywania kontaktów w sposób odpowiedni do potrzeb i możliwości uczestnika;
2)      kształtowanie sposobu komunikowania się z otoczeniem na poziomie odpowiadającym indywidualnym możliwościom uczestnika;
3)      usprawnianie ruchowe i psychoruchowe w zakresie dużej i małej motoryki, wyrabianie orientacji w schemacie własnego ciała i orientacji przestrzennej;
4)      wdrażanie do osiągania optymalnego poziomu samodzielności w podstawowych sferach życia;
5)      rozwijanie zainteresowań otoczeniem, wielozmysłowe poznawanie tego otoczenia, naukę rozumienia zachodzących w nim zjawisk, kształtowanie umiejętności funkcjonowania w otoczeniu;
6)      kształtowanie umiejętności współżycia w grupie;
7)      naukę celowego działania dostosowanego do wieku możliwości i zainteresowań uczestnika oraz jego udziału w ekspresyjnej aktywności .Celem nadrzędnym nauczania dziecka głęboko upośledzonego stało się osiągnięcie przez niego optymalnego poziomu rozwoju, pozwalającego na możliwie największą samodzielność i komfort psychiczny dla niego i otoczenia.
       „Człowiek, istota żywa, jest aktywny, działa. Człowiek, istota rozumna poznaje świat, stara się zrozumieć otaczającą go rzeczywistość. Człowiek, istota społeczna, żyje wśród innych, dzieli się swoimi myślami, uczuciami, daje i jest obdarowywany. Dziecko takim się nie rodzi takim się staje”. Jednak   należy zdać sobie sprawę , że jest to długi okres rozwoju, w którym powinno się pomóc każdemu dziecku. Nie każdy przychodzi na świat z możliwością korzystnego i pełnego rozwoju, pod względem biologicznym, społecznym            i psychologicznym. Im sytuacja jest trudniejsza tym bardziej to dziecko potrzebuje pomocy. Dzięki reformie, która objęła edukację osób głęboko upośledzonych, dziecko „otrzymało” nauczyciela, który    może    poznać jego sytuację, zdiagnozować jego możliwości, określi cele i zadania, poszuka ich rozwiązań i w ten sposób pomoże zdobyć nowe umiejętności i doświadczenia.
Każdy z nas potrafi odnaleźć się w nowej sytuacji, pokonać na swój sposób stres. Jednak świat dziecka głęboko upośledzonego bywa niezrozumiały zarówno dla niego jak i otoczenia, brak u niego poczucia bezpieczeństwa, wszystko co nowe wywołuje lęk

Potrzeby osób upośledzonych umysłowo.

Zaspokojenie potrzeb psychicznych i fizycznych każdej jednostki, w szczególności jednostki umysłowo upośledzonej jest podstawowym warunkiem właściwego jej rozwoju. Potrzeby człowiek pozostają w działaniu i są zarazem pobudkami do działania. Każdy żywy organizm reaguje na bodźce, dlatego, że ma określone potrzeby. Klasyfikacji potrzeb w dotychczasowej literaturze naukowej jest wiele. Potrzeby człowieka możemy podzielić na materialne ( potrzeba odżywiania się, ubioru, mieszkania), fizjologiczne ( sen, wypoczynek) i psychospołeczne ( potrzeba akceptacji, potrzeba bezpieczeństwa i inne).

J.W. Thomas wymienia główne potrzeby psychiczne dziecka umysłowo upośledzonego. Zalicza do nich: potrzebę bezpieczeństwa, przeżyć i zmiany, uznania i zachowania szacunku do samego siebie.

Według niego u osób umysłowo upośledzonych w stopniu głębszym potrzeba poczucia bezpieczeństwa jest nadrzędną wobec innych potrzeb. Osoby te potrzebują stabilności kontaktów uczuciowych i bezpieczeństwa uczuciowego. Warunkiem zaspokojenia tej potrzeby jest przekonanie, że jest się lubianym. Istotnymi elementami, z których wywodzi się poczucie bezpieczeństwa są miłość i stałość. Jednostka upośledzona czuje się bezpiecznie wówczas, gdy jest ona kochana przez rodziców taką, jaka jest. Z uczucia rodziców czerpie ona poczucie pewności siebie i nabiera wiary we własne siły. Uczucie wyzwala też - zarówno u dziecka normalnego, jak i upośledzonego - inicjatywę, rozwija indywidualność, pozwala patrzeć optymistycznie na otaczający świat. Poczucie bezpieczeństwa daje dziecku rodzina, w której panuje ciepła atmosfera uczuciowa, akceptacja i stabilizacja uczuciowa. U osób upośledzonych lęk odtrąceniem uczuciowym jest bardzo silny, gdyż krytycyzm i zdolność obiektywnej oceny sytuacji są u nich ograniczone. Stabilność środowiska rodzinnego stanowi bardzo ważny czynnik wpływający zrównoważenie emocjonalne i zdrowie psychiczne dziecka..

Poczucie bezpieczeństwa realizuje się również w toku zdobywania przez dziecko niezależności. Niezależność osiągają one dzięki zdobytym umiejętnościom w zakresie samoobsługi, włączanie do życia rodzinnego i społecznego. Jest to poczucie bezpieczeństwa wynikające z wiary własne siły. Zaspokajanie potrzeb przeżyć i ich zmiany zapewnia się osobie upośledzonej wówczas, gdy w zależności od wieku i stopnia upośledzenia dostarcza się jej takich przeżyć, które pozwalają na należyte wyładowanie energii, rozbudzają umysł i dają różnorodne doświadczenia. Należy podkreślić, że u dzieci upośledzonych umysłowo bardzo ważna jest potrzeba ruchu. Ruch jest, bowiem ważnym elementem stymulacji wszelkich funkcji psychicznych człowieka.

Bardzo istotną potrzebą osób umysłowo upośledzonych jest też potrzeba znaczenia i uznania przez innych. Osoby te chcą być uznawane w rodzinie, we własnej grupie i w najbliższym otoczeniu. Istotne jest nie tylko doznawanie poczucia własnej wartości przez osobę upośledzoną, ale i jej poczucie pełnienia określonej roli społecznej.

Potrzeba znaczenia i uznania wiąże się ściśle z potrzebą kontaktu z osobami spoza rodziny. Brak tych kontaktów utrudnia jednostkom upośledzonym przystosowanie się do życia w społeczeństwie. Szacunku dla samego siebie i wiary we własne siły osoby te nabierają wówczas, gdy czują, iż ocena innych jest pozytywna.

Ogólnie można stwierdzić, że osoby upośledzone posiadają takie same potrzeby jak osoby normalne

4. Prognoza pozytywna i negatywna

- prognoza pozytywna:

Gdy dziecko otrzyma niezbędną symulację rozwojową ,edukację i rewalidację oraz szansę udziału w życiu społecznym ,będzie potrafiło inicjować kontakt ,emocje będą bardziej zróżnicowane, będzie umiało rozpoznawać emocje u innych .Nauczy się podstawowej samoobsługi . Będzie umiało naśladować innych . We współdziałaniu bardzo proste czynności manipulacyjne . Podczas zajęć z logopedą dziecko może nauczyć się wymawiać pojedyncze słowa .Podczas zajęć z rehabilitantem może ustąpić w trakcie odpowiednio dobranych ćwiczeń niedowład ręki , jak również dziecko może w dalszym ciągu ćwiczyć chodzenie do momentu aż dojdzie do względnej perfekcji .

- prognoza negatywna :

Bez pomocy specjalistów i odpowiednio dobranej rehabilitacji dziecko pozostanie na tym samym poziomie rozwojowym ,nastąpi zachamowanie rozwoju albo nawet i jego regres .

5. Propozycje rozwiazań problemu

Zadania rewalidacji

1. Rozwijanie i doskonalenie zmysłów

2. Rozwijanie autoorientacji ,orientacji w schemacie własnego ciała

3. Usprawnianie ruchowe

4. Rozwijanie sposobów porozumiewnia się z otoczeniem w sposób pozawerbalny i usprawnianie mowy czynnej

5. Korygowanie zachowań nieporządanych społecznie

6. Rozwijanie samodzielności i samoobsługi

7. Rozwijanie koncentracji uwagii

8. Ćwiczenie pamięci mechanicznej i logiczej

Cele rewalidacji

1. Kształtowanie umiejętności porozumiewania się z otoczeniem za pomocą prostego przekazu słownego jak i dialogu bezsłownego ( emocjonalno -czynnosciowego )

2.Usprawnianie ruchowe i psychoruchowe

3. wdrażanie do samodzielności w podstawowych sferach życia

4.Kształtowanie umiejętności współżycia w grupie

5. Zabezpieczenie potrzeb psychicznych w celu zapobiegania lękom ,frustracjom i zaburzeniom zachowania

Metody pracy z dzieckiem adekwatne do potrzeb i rodzaju zaburzenia

Metoda Weroniki Sherborne

Weronika Sherborne w latach 60 opracowała metodę pod nazwą „ruch rozwijający”. Korzeni metody należy szukać u R. Labama - twórcy gimnastyki ekspresyjnej, a także w doświadczeniach samej autorki. Celem metody jest wspomaganie prawidłowego rozwoju dziecka i korekcja jego zaburzeń. Stąd ważne miejsce w metodzie zajmuje wielo zmysłowa stymulacja psychomotoryczna i społeczna, oparta o ruch, jako czynnik wspomagania.

Proponowany terapeutyczny system ćwiczeń wywodzi się z okresu wczesnego dzieciństwa z tzw. Baraszkowania, które zawiera w sobie element bliskości fizycznej i emocjonalnej. Jest to zdaniem Sherborne naturalna potrzeba dziecka do zaspokajania tych potrzeb, poprzez kontakt z osobami dorosłymi. Powstałe podczas ćwiczeń doznania wypływające z własnego ciała i odczuwania go w kontekście z elementami otoczenia, dają dziecku poczucie jego odrębności od tego, co go otacza oraz poczucie jego indywidualności.

Cechą charakterystyczną metody jest rozwijanie przez ruch: świadomości własnego ciała i usprawniania ruchowego, świadomości przestrzeni i działania w niej oraz dzielenia przestrzeni z innymi ludźmi i nawiązywania z nimi kontaktu.

Metodę Weoniki Sherborne traktuje się często jako formę niewerbalnego treningu interpersonalnego. Zajęcia odbywają się indywidualnie bądź grupowo i trwają ok. 30 minut. Partnerami dzieci bywają często ich rodzice. Dzieci nie są jednak przymuszane do uczestniczenia w zajęciach.

W metodzie wyróżnia się cztery grupy ćwiczeń:

ćwiczenia prowadzące do poznania własnego ciała
ćwiczenia pomagające zdobyć pewność siebie
ćwiczenia ułatwiające nawiązanie kontaktu i współpracy z partnerami grupy
ćwiczenia twórcze

Metoda zalecana jest dzieciom o zaburzonym schemacie ciała. W ćwiczeniach dochodzi do integracji własnego ciała i jego poznania (ważne tu jest wyczucie centralnej części ciała tj, brzucha i tułowia). Ćwiczenia dają poczucie bezpieczeństwa oraz zaufania do siebie i do innych. Wykonywane w grupie, budują więzi grupowe i interpersonalne.

Zajęcia metodą Weroniki Sherborne stanowią element doskonałej zabawy. Dając chwile odprężenia, są czynnikiem w rozładowaniu napięć.

II. Metoda „Porannego kręgu”

Stymulacja polisensoryczna, to nauka życia przez życie, to celowe kształtowanie bodźców celu wywołania zaplanowanych wrażeń i uczuć. Umożliwia poznawanie przez patrzenie, słuchanie, dotykanie, wąchanie i smakowanie, - czyli tworzenie globalnego, wielozmysłowego obrazu danego pojęcia.

Dla dziecka z głębokim upośledzeniem umysłowym proces uczenia się i nabywania wszelkich umiejętności jest niezwykle utrudniony. Dlatego stymulacja wielozmysłowa, pomagająca im w odbiorze wrażeń zmysłowych z otaczającego ich świata oraz z ich ciała, stanowi dla nich metodę zajęć edukacyjnych.

Pracując z dzieckiem dostarczamy mu, zatem różnego rodzaju bodźców zmysłowych:

Dotykowych

Proprioceptywnych ( czucia głębokiego)

Westybularnych ( przedsionkowych)

Smakowych

Wzrokowych

Słuchowych.

Działania te powinny towarzyszyć każdej nawet najbardziej prozaicznej, codziennej czynności. Tylko dzięki stałemu dopływowi bodźców otaczającego je świata jest możliwa integracja tych wrażeń, która umożliwia osiągnięcie pewnej orientacji w otoczeniu, co z kolei skutkuje zwiększonym poczuciem bezpieczeństwa.

Stymulacja według pór roku - metoda Porannego Kręgu

Jednym z zajęć grupowych jest „poranny krąg”. Zajęcia te można określić jako stymulację polisensoryczną, obejmującą swym zasięgiem dotyk, wzrok, słuch, węch i smak. Istotą tego spotkania jest budowanie zaufania i poczucia bezpieczeństwa.

Celowi temu służy utworzenie kręgu, ciepły nastrój panujący w pomieszczeniu, zapalona świeca, znajomy zapach. Po prostu spotkanie, którego reguły są dobrze znane, w którym niepewność została zredukowana do minimum. Każdy element zajęć jest dla dziecka przewidywalny, znany a więc bezpieczny.

Każda pora roku ma przyporządkowany inny kolor. Do lata należy kolor czerwony (bardzo silnie pobudza i wpływa na ożywienie osób powolnych). Kolor żółty jest barwą jesieni. Kolor spadających liści i dojrzałych owoców( jest kojarzony z radością życia). Kolor biały jest odzwierciedleniem tego, co panuje za oknem zimą (biel promieniuje, uspokaja i rozjaśnia). Kolor zielony należy do wiosny, kolor budzącej się do życia przyrody (zieleń łagodzi, przynosi zadowolenie, uspokaja i odpręża).

Oddziaływanie przez barwę w czasie „porannego kręgu” odbywa się poprzez zmianę wystroju całego wnętrza pomieszczenia, w którym odbywają się zajęcia. Kolor każdej pory roku decyduje o wystroju ścian i sufitu odpowiednio dobranymi kolorystycznie tkaninami. Tkaniny na ścianach są zgodne z kolorem danej pory roku, natomiast sufit jest zawieszony niebieskim materiałem. W trakcie zajęć dzieci zasłaniane są dużymi kawałkami materiału o odpowiedniej barwie, a w świetle nadfioletowym przesuwa się przed ich oczami błyszczące, fosforyzujące wstążki.

Jednym z istotnych elementów „porannego kręgu” jest ciemność. Działa ona silnie na emocje dziecka, dlatego tak ważne jest oswojenie z nią uczestników zajęć. Dzięki ciemności wyraźniej dostrzegamy każdy element, który nią nie jest. Dlatego w ciemności tak wielkiego znaczenia nabiera zapalona świeca pojawiająca się w zasięgu wzroku. Ciepłe migoczące światło świecy niesie ze sobą spokój i poczucie bezpieczeństwa.

Ważną rolę w zajęciach polisensorycznych grają bodźce dotykowe. Podstawową propozycją stymulacji dotykowej jest masaż dłoni wykonywany na powitanie. Podając dłonie chcemy przekazać pozytywny stosunek do dziecka i poczucie bezpieczeństwa. Masażowi temu towarzyszy piosenka witająca każdego z uczestników zajęć, a używany do tego olejek ma charakterystyczny dla danej pory roku zapach. Ta codziennie powtarzająca się czynność staje się rytuałem i rodzi zaufanie.

Bodźce zapachowe występują nie tylko podczas masażu dłoni. Do każdej pory roku przyporządkowujemy inny zapach, którym napełniamy pomieszczenie przez wlanie kilku kropel olejku zapachowego do lampki zapachowej. Lampka ta zapalana jest za każdym razem na rozpoczęcie zajęć i gaszona przez jednego z uczestników na ich zakończenie.

Do lata przyporządkowujemy zapach różany, działa on kojąco, uśmierza złość, pomaga rozładować stres. Podczas jesieni używamy lawendy, która łagodzi napięcia, uspokaja i wzmacnia, zaś do zimy przypisana jest mięta, działająca uspokajająco, wzmacniająco i rozluźniająco. Wiosną używamy olejku cytrynowego, który działa antyseptycznie, pobudza apetyt i ożywia.

Kolejną grupą bodźców są wrażenia smakowe. I te zmieniają się cyklicznie z porami roku. Celem dostarczania tych bodźców jest zwiększenie wrażliwości warg i języka. Wiosną podajemy dzieciom cytrynę posypaną cukrem, by poznały smak gorzko-kwaśny. Latem słodką konfiturę. Jesienią miód bądź krem orzechowy, a zimą pijemy miętę.

Każdą porę roku charakteryzuje inny żywioł, który jest elementem zajęć. Żywioły, czyli ogień latem, powietrze jesienią, woda zimą i ziemia wiosną, są bodźcami cennymi, gdyż mają charakter polisensoryczny. Ogień to bodziec wzrokowy, ale daje też ciepło. Wiatr czujemy na skórze, jego działanie możemy tez zobaczyć i usłyszeć. Możemy słuchać plusku wody, oglądać ją, poczuć jej krople i doświadczyć zimna lodu. Ziemia nie tylko stanowi bodziec wzrokowy, ale ma także swój zapach.

REASUMUJĄC:

· celem „porannego kręgu” nie jest stymulacja, ale komunikacja;

· podstawowe znaczenie ma rytualizacja czynności, stymulowanie bez rytualizacji wprowadzi chaos, co pociągnie za sobą zamknięcie się dzieci na kontakt;

·konieczne jest uświadomienie sobie przez nauczyciela własnej ekspresji mimicznej, ruchowej, głosowej oraz kształtowanie pozytywnego nastawienia do dzieci i motywacji do działania..."

ZESTAW BODŹCÓW STOSOWANYCH NA ZAJĘCIACH POLISENSORYCZNYCH ( PORANNY KRĄG)

	WIOSNA	LATO	JESIEŃ	ZIMA
ŻYWIOŁ	ZIEMIA	OGIEŃ	POWIETRZE Wiatr- suszarka, dmuchanie itp.	*WODA* Szron śnieg, lód, para, woda ciepła, zimna, itp
KOLOR	ZIELEŃ	CZERWIEŃ POMARAŃCZ	ŻÓŁĆ BRĄZ	BIEL BŁĘKIT
ZAPACH	CYTRYNOWY	RÓŻANY	LAWENDOWY	MIĘTOWY
SMAK	cytryna z cukrem	Wiśniowa konfitura	Krem orzechowy, miód	Miętowe talarki w czekoladzie
INSTRUMENT	BĘBEN	GONG	DZWONY RUROWE	TRÓJKĄT DZWONECZKI
REKWIZYTY	ZIELONE WSTĄŻKI, CHUSTY	CZERWONE CHUSTY, WSTĄŻKI	SUCHE LIŚCIE, BRĄZOWE, ŻÓŁTE CHUSTY, WSTĄŻKI	CHUSTY, PAPIEROWY ŚNIEG
Głoski	O	I	E	A

PRZEBIEG ZAJĘĆ

1. Zapalenie lampki zapachowej.

2. Obejście z lampką kręgu, wymienienie imion, zwrócenie uwagi na zapach, cechy ognia.

3. Śpiewanie piosenki powitalnej, w której wymienia się imię każdego dziecka i jednoczesne masowanie jego dłonie oliwką zapachową.

Witaj Aniu, witaj Aniu

Jak się masz, jak się masz.

Wszyscy cię witamy (lub- bardzo cię lubimy)

Bądź wśród nas, bądź w wśród nas)- na melodie Panie Janie.

4. Krótkie opowiadanie o danej porze roku, e którym możemy pokazać różne ciekawostki przyrodnicze z nią związane.

5. Spotkanie z żywiołami.

6. Demonstracja instrumentu muzycznego.

7. Zakładanie na głowy dzieci kolorowych chust i ściąganie ich.

8. Zacienienie.

9. Stosowanie bodźców smakowych.

10. Gaszenie lampki zapachowej.

III . Metoda Castillo Moralesa

Metoda ustno - twarzowa terapii regulacyjnej- polega na stymulacji mięśni biorących udział w procesie mowy: mięśni oddechowych i klatki piersiowej, mięśni kontrolujących ustawianie głowy, mięśni twarzy i jamy ustnej.
Koncepcja według prof. Castillo Moralesa złożona jest z trzech części:-Pierwszą stanowi Neuromotoryczna terapia rozwojowa, która ma zastosowanie w leczeniu dzieci z opóźnieniem statomotorycznym, przepukliną oponowo-rdzeniową oraz niedowładem obwodowym.
-Drugą jest Ustno - twarzowa terapia regulacyjna zalecana pacjentom z zaburzeniami sensomotorycznymi w obszarze twarzy, jamy ustnej i gardła, szczególnie do leczenia zaburzeń ssania,żucia, połykania oraz mowy.
-Trzecią część stanowi leczenie ortodontyczne np. płytkami podniebiennymi, które jest uzupełnieniem ustno - twarzowej terapii regulacyjnej.
Metoda polega na:-regulacji motoryki mięśni ustno - twarzowych w celu uzyskania właściwego lub zbliżonego do normy wzorca ruchu,
-normalizacji wzmożonego bądź obniżonego napięcia mięśni całego ciała,
-regulacji nieprawidłowego ułożenia szczęki i żuchwy względem siebie,
-regulacji zaburzeń oddychania
Dokonuje się tego poprzez odpowiednie manipulacje terapeutyczne . Techniki, których używa się w masażu leczniczym według Castillo Moralesa to:
-dotyk,
-rozciąganie,
-ucisk,
-rozcieranie,
-wibracje
Castillo Morales wyróżnia:-Ćwiczenia modelujące tj. ćwiczenia przygotowujące grupy mięśni mimicznych do masażu.
-Ćwiczenia specjalne dotyczące masażu punktów neuromotorycznych twarzy w celu uaktywnienia mięśni mimicznych, ruchów związanych z procesem ssania , połykania, żucia oraz artykulacji, domykania jamy ustnej, podnoszenia i cofania języka.
Punkty neuromotoryczne twarzy rozumiane są jako obszar reakcji , gdzie za pomocą stymulacji dotykowej wyzwalane są określone ruchowe odpowiedzi mięśni.
-Ćwiczenia wewnątrz jamy ustnej w celu normalizowania zaburzonego napięcia mięśniowego języka, podniebienia, policzków. Ćwiczenia mają na celu zmniejszenie nadmiernego ślinienia, obniżenie odruchu wymiotnego, cofnięcie i podniesienie języka, aktywacji bocznych ruchów języka, doskonalenie połykania.

IV. Metoda Hipoterapii

Jedną z najbardziej naturalnych metod znajdujących zastosowanie w prac z dziećmi głębiej upośledzonymi umysłowo jest hipoterapia. Jest to metod rehabilitacji ruchowej prowadzona przy udziale konia. Koń nie jest jeszcze jednym martwym przyrządem do ćwiczeń, ale istotą żywą z którą kontakt stanowi dla dziecka niewątpliwą atrakcję. Efekty hipoterapii nie ograniczają się jedynie do korzyści somatycznych. Oprócz bowiem widoczni poprawy pewności i sprawności ruchowej, rozluźnienia mięśni spastycznych wzrostu siły, poprawy koordynacji i odruchów równoważnych, czynności układu krążenia i oddychania dają się zauważyć korzyści związane z funkcjonowaniem psychicznym. Wzrasta u dziecka poczucie samodzielności, odwaga zwiększa się stopień koncentracji uwagi, motywacja do działania staje się silniejsza, rośnie poczucie własnej wartości.
Dzieje się tak, gdy organizm dziecka, przede wszystkim zaś sfera rozwój psychomotorycznego jest wszechstronnie stymulowana podczas jazdy konnej. Oddziaływanie jej ukierunkowane jest głównie na tzw. zmysły bliskie - czucie powierzchniowe, głębokie, odczuwanie ruchu. Duże znaczenie dla rozwoju ruchowego ma ćwiczenie koordynacji, równowagi. W przypadku wzmożonego napięcia mięśniowego jazda konna działa rozluźniające, zaś n obniżone napięcie mięśniowe wpływa pobudzająco, wzmacniając siłę mięśni. Ta forma terapii sprzyja rozwojowi aktywność poznawczej dziecka, gdyż ma ono okazję pełniejszego kontaktu z przyroda uczy się patrzeć na świat z innej perspektywy. Jazdę konną wykorzystuje się również do ćwiczeń mowy, orientacji przestrzennej i poznawania schemat własnego ciała.
Istnieją jednakże liczne przeciwwskazania, jeżeli chodzi o udział w tej formie terapii. Są to np.:
- łamliwość kości, zwichnięcia lub inne zaburzenia pracy stawów biodrowych,
- skrzywienia kręgosłupa,
- niektóre wady wzroku,
- epilepsja,
- uczulenie na zapach końskiej sierści.

V.Metoda Felicji Affolter.

Metoda prezentowana przez Felicję Afolter opiera się na działaniu, którego celem jest rozwiązywanie podstawowych codziennych zadań. Odbywa się to przez badanie wzajemnych relacji - ja a otoczenie, na bazie doznań czuciowo-dotykowych. Aktywności te zmierzają w kierunku celowego poznania własnego działania. Narzędziem badania rzeczywistości jest dłoń, która jest nośnikiem sygnału - komunikatu, między światem otaczającym nas a naszym umysłem. Ze strony terapeuty polega ona na czynnym wspomaganiu fizycznym osoby niepełnosprawnej. Odbywa się to przez kładzenie rąk przez terapeutę na grzbietowej stronie dłoni pacjenta i lekkie ukierunkowanie ich na wykonanie czynności, co pozwala podopiecznemu czuć się sprawcą. Pomoc ta nie może być wyręczeniem ani wymuszeniem. Dotykanie otoczenia to badanie siebie i środowiska. Aktywność działania nie jest możliwa bez ruchu. Ruch prowadzi do poznania schematu własnego ciała, kształtuje związek osoby z otoczeniem, wykształca interakcje z drugim człowiekiem, doprowadza do współdziałania, wytwarza potrzebę tworzenia. Odczucie ruchu jest możliwe dzięki zmysłom sensorycznym, najważniejszą rolę odgrywa odczucie dotyku. Dla uczenia się ważne jest otoczenie wzbogacone sensorycznie. Stanowią je codzienne czynności. Osoba dotykając otoczenia uczestniczy w doświadczaniu, odnosi je do wcześniejszych doznań.
Terapeuta organizując otoczenie musi wiedzieć jakie tworzywa dobrać stosownie do upodobań i możliwości pacjenta, kiedy trzeba zrobić przerwę na relaks, jak rozpoznać bezsłowne znaki przyzwolenia na kierowanie dłonią lub oporu przeciw temu. Terapia przez dotyk przełamuje nawyki i lęki dziecka. Im więcej doświadczeń czuciowych, tym sprawniej dzieci wykonują różne czynności.

VI . Metoda Muzykoterapii

Celem jej jest poprawa psychicznej oraz fizycznej kondycji pacjenta poprzez oddziaływanie na niego muzyką .w terapii tej muzyka wykorzystywana jest też do niewerbalnych sposobów komunikowania się u osób niezdolnych do wyrażania swoich uczući myśli słowami.

Leczenie głębokiego upośledzenia rozpoczyna się od biernego uczestnictwa ,to jest słuchania muzyki .Na początku pacjent ma za zadanie rozpoznawać tylko niektóre dźwięki i uczyć się słuchania muzyki .Jedno z najważniejszych ćwiczeń polega na przenoszeniu wibracji pochodzących z różnych instrumentów na ciało pacjenta np. gdy terapeuta udrerza w strunty gitary ,a następnie przykłada je do pleców pacjenta .Wibracje poprawiają ukrwienie i rozluźniają napięte mięśnie . Ze względu na sposób organizacji zajęć muzykoterapeutycznych wyróżnia się kilka jej odmian :grupową i indywidualną oraz receptywną i aktywną .

Muzykoterapia receptywna polega na słuchaniu muzyki ,a zajęcia wówczas przebiegają w 5 etapach :

1. Faza odreagowania ( krótkie ćwiczenia ruchowe ,oddechowe lub emisyjne zmniejszające napięcie psychofizyczne ,rozmowy z dziećmi )

2 . Faza rytmizacji ( ćwiczenia muzyczno - ruchowe z udziałem instrumentów ,stosowane w celu odreagowania ,a także zintegrowania grupy )

3. Faza uwrażliwiania ( realizacja głównego tematu ,nauka świadomego odbioru muzyki ,z jednoczesnym wykorzystaniem elementów pantomimy ,tańca , psychodramy ,ekspresji plastycznej )

4. Faza relaksacyjna ( wysłuchania przez dzieci i młodzież spokojnego ,wyciszającego utworu muzycznego lub uczestniczenie w treningu relaksacyjnym )

5. Faza aktywizacji ( wysłuchanie utworu o żywym tempie lub miłym nastroju ,a także pytania do uczestników o samopoczucie )

Muzykoterapia aktywna zwiazana jest z tworzeniem lub odtwarzaniem muzyki przez uczestników zajęć .Głównymi elementami muzyki stanowiącymi tworzywo ćwiczeń są :

- Rytm -Ćwiczenia rytmiczne polegają na realizacji rytmu np. klaskanie ,uderzanie palcem o palec ,klepanie uda .

- Metrum -Ćwiczenie tempa polega na reagowaniu na jego zmiany,przyspieszenie i zachwianie .

- tempo - Ćwiczenie tempa polega na reagowaniu na jego zmiany ,przyspieszanie i zwalnianie .Tempo stanowi doskonały materiał ilustrujący proste historyjki związane z życiem dziecka ,światem zwierząt , zjawiskami przyrody

- Dynamika - Nateżenie dzwięku od cichego do silnego ,głośnego .

Powyższe ćwiczenia rozwijają sprawność ruchową dzieci ,ich koordynację wzrokowo - ruchową ,szybkość reakcji ,orientację w schemacie własnego ciała ,a także ułatwiają rozwój emocjonalny i społeczny

Kto ,gdzie i w jaki sposób mógł by wesprzeć proces rewalidacji dziecka ?

I.Najbardziej wesprzeć proces rewalidacyjny dziecka upośledzonego wedlug mnie mogą jego rodzice . Okazując mu milość i wsparcie dają mu siłę do walki w pokonywaniu własnych ograniczeń ,uczestniczeniu w rehabilitacji i różnych innych zajęciach stymulujących ,które często są męczące i bolesne.

Udział rodziców w rehabilitacji dzieci niepełnosprawnych intelektualnie wyraża się w wielu czynnościach ,które można ujać w trzech kategoriach :

- Czynności opiekuńczo - pielęgnacyjne .Służą one stwarzaniu dziecku choremu należytych warunków rozwoju i leczenia oraz zaspokajania jego potrzeb .Najważniejsze z nich to

1. zapewnianie dziecku opieki i pomocy lekarzy specjalistów i stosowanie się do ich zaleceń ,

2. zaopatrzenie dziecka w zalecane leki i inne środki oraz odpowiednie ich stosowanie ,

3. jak najpełniejsze zaspokajanie potrzeb psychoemocjonalnych dziecka i okazywanie mu psychicznego wsparcia w chwilach cierpienia ,bólu i lęku ,

- Czynności wychowawczo - terapeutyczne .Służą wspieraniu rozwoju dziecka i kształtowaniu u dziecka tych dyspozycji ,które ulatwiają mu osiągnięcie względnej samodzielności .Najważniejsze z nich to :

1. usamodzielnianie osobiste i spoleczne na miarę jego możliwości ,

2. kształtowanie u dziecka pozytywnych cech charakteru ,

3. łagodzenie i usuwanie zaburzeń rozwoju dziecka ( korzystając z porad i pomocy odpowiednich specjalistów ) ,

4. Zapewnienie dziecku nauki w takich formach ,które są dla niego odpowiednie

- Czynności rehabilitacyjne .Służą wzmacnianiu zdrowia i ogólnej sprawności dziecka . Najważniejsze z nich to :

1. Prowadzenie z dzieckiem ćwiczeń usprawniających według wskazań specjalistów i zaopatrzenie go w potrzebne pomoce rehabilitacyjne

2. Uczenie dziecka samoobsługi i samokontroli umożliwiającej mu chronienie się przed czynnikami i sytuacjami szkodliwymi .

3. Podejmowanie starań w celu zapewnienia dziecku rehabilitacji uzdrowiskowej ( sanatoria , domy wczasów dziecięcych , na turnusach wczasowo - rehabilitacyjnych )

II.Rehabilitant np. w Dziennych Ośrodkach Opiekuńczo - Wychowawczych , Domach Pomocy Społecznej , Warsztatach Terapii Zajęciowej , Ośrodkach leczniczych .

Zadania rehabilitanta :

- Nawiązanie kontaktu emocjonalnego z dzieckiem ,ocenę istniejących sprawności psychofizycznych ,znalezienie drogi i formy komunikowania się z dzieckiem oraz dziecka z otoczeniem .

- Ogólna stymulacja rozwoju

- Nauka podstawowej samoobsługi

- Nauka form kompensacji

- Usprawnianie narządów najbardziej dotkniętych procesem chorobowym

III. Logopeda w Ośrodkach Wsparcia Dziennego , Ośrodkach Diagnostycznych ,Poradniach

Praca logopedy z dzieckiem głęboko upośledzonym umysłowo w pierwszym okresie obejmuje :

- wygaszanie odruchu kąsania

- wywołanie żucia

- synchronizację rozdrabniania i połykania

- wzmacnianie mięśni warg i języka

- zwiększanie kontroli czucia

- ćwiczenie prawidłowego oddechu

W późniejszym okresie pracy z dzieckiem należy pracować nad :

- usprawnianiem aparatu srtykulacyjnego w sposób bierny

- ćwiczenie aparatu artykulacyjnego w sposób czynny na ile to możliwe

- ćwiczenie prawidłowego oddechu

-ćwiczenie emisji głosu

- rozwijanie komunikacji pozawarbalnej

6. Podsumowanie

Sytuacja życiowa ludzi niepełnosprawnych jest wypadkową wielu czynników. Poza parametrem zdrowotnym, funkcjonalnym i psychicznym decyduje o niej wiele cech mikro- i makrospołecznych. Są to zarówno cechy położenia społecznego i sytuacja rodzinna osoby niepełnosprawnej, jak i sytuacja ekonomiczna kraju, obowiązujące regulacje prawne, kierunki polityki społecznej.

Nie mniej czułym wyznacznikiem miejsca, jakie przyznaje się osobom niepełnosprawnym są dominujące postawy społeczne w stosunku do tych osób.

Każda osoba ludzka jest na swój sposób utalentowana i inna, ale udziałem wszystkich jest to samo człowieczeństwo. Dopóki nie zmieni się nastawienie wobec niepełnosprawności, wszystkie określenia - inwalida, upośledzony, ograniczony - będą w końcu uwłaczające, ponieważ będą symbolem sposobu postrzegania przez społeczeństwo ludzi niepełnosprawnych.