1. CZŁOWIEK ISTOTA SPOŁECZNA

Człowiek istotą społeczną - koncepcje (przypomnienie pierwszego wykłady z psychologii społecznej):

• teologiczna - człowiek z natury wyposażony jest w przymioty ludzkie;

• socjologiczna - człowiek dopiero staje się ludzki poprzez życie społeczne, życie wśród ludzi. Dowodem [pozornym] na to są przykłady życia poza społeczeństwem, przypadki tzw. dzikich dzieci.

Przypadki dzikich ludzi:

• Kaspar Hauser - urodzony w 1812 roku na Węgrzech, więziony przez 16 lat, nigdy nie widział ludzkiej twarzy, nawet osoby podającej mu jedzenie. Po tym okresie z trudem chodził, nie umiał mówić, nie był świadomy obyczajów społecznych.

• Chłopiec Heski - schwytany w 1314 roku w Hesji, uciekał na czworakach razem z wilkami przed myśliwymi, nie mógł się przyzwyczaić do cywilizowanego życia, wkrótce po odnalezieniu zmarł.

• Chłopiec Islandzki - znaleziony wśród owiec, miał rysy zwierzęce, beczał jak owce, w stosunku do ludzi był niechętny i dziki.

• Chłopcy Litewscy - znalezieni w XVI wieku wśród niedźwiedzi, jadali surowe mięso i jarzyny, sypiali zwinięci w kłębek, z trudem nauczono ich chodzić w pozycji pionowej i mówić językiem artykułowanym.

• Klemens z Overdyke - chłopiec, który chował się wśród świń, które pasł, pozbawiony wszelkich kontaktów z ludźmi, nauczył się ssać krowę, jeść trawę i chodzić na czworakach.

• Jean de Liege - zaginął jako 5-letnie dziecko i 16 lat żył w lesie.

• Dziki z Aveyron - zachowywał się jak zwierzę, poddany wychowaniu niewiele nauczył się mówić.

• Anna i Izabela - znalezione w 1938 roku w Stanach Zjednoczonych, trzymane od urodzenia w całkowitym odosobnieniu, nie potrafiły mówić, skupić uwagi, rozpoznawać twarzy, po wielu latach nauczyły się mówić i pisać

Koń z berlińskiego cyrku, zwany Sprytnym Hansem. Zwierzę to najwyraźniej rozumiało mowę swojego tresera von Ostena i umiało odpowiadać na pytania arytmetyczne, stukając kopytem tyle razy, ile wynosił wynik zadania. Koń tupał kopytem, bo jego pan tego oczekiwał. Robił to tak długo, jak długo człowiek miał na twarzy wyraz oczekiwania.

Dzikie dzieci, choć naśladują styl życia zwierząt, przywrócone środowisku ludzkiemu rozwijają w sobie właściwości człowieka. O tym, że człowiek rodzi się ludzki, świadczy umiejętność posługiwania się dzikich ludzi narzędziami oraz używanie dźwięków dla określenia rzeczy lub sytuacji, które można uważać za próby stworzenia języka - w naturze ludzkiej jest więc dziedzictwo kulturowe, przekazywane z pokolenia na pokolenie.

Innym dowodem na to, że człowiek rodzi się ludzki jest tzw. dowód Kellogów Lelli i Winthropa, którzy adoptowali młodą szympansicę Guę, zamierzając wychowywać ją równolegle ze swoim własnym dzieckiem, będącym w tym samym wieku. Poddali ich tym samym procesom socjalizacyjnym (wychowanie wiedzą). Szympansica początkowo rozwijała się lepiej pod względem ruchowym (nauczyła się szybciej jeść łyżką, otwierać drzwi, etc.). Nigdy jednak nie opanowała zdolności kojarzenia i abstrakcyjnego myślenia, nie nauczyła się mówić, ani rozumnie myśleć.

Przypadki „dzikich dzieci” wskazują, że człowiek rodzi się ludzki i przez życie zbiorowe rozwija swoje człowieczeństwo. A zatem obie koncepcje, socjologiczna i teologiczna, są słuszne i uzupełniają się nawzajem. Ludzie żyją społecznie, ponieważ skłania ich do tego natura.

Teza, że człowiek jest istotą społeczną została sformułowana przez Arystotelesa i była rozwijana przez Św. Tomasza, który wskazał na 3 rodzaje potrzeb ludzkich: moralne, intelektualne, fizyczne - żadna z nich nie może być zaspokojona poza społeczeństwem.

Teza głosząca, że człowiek jest istotą społeczną, to podstawowe założenie ontologiczne, na którym wspiera się socjologia. Paweł Rybicki wyróżnia trzy koncepcje pojmowania jednostki ludzkiej:

• abstrakcjonistyczna - występuje w tzw. szkole formalnej socjologii (twórca Georg Simmel), przyjmuje, że jednostka ludzka jest podmiotem działań i zachowań i analizuje różne formy, w jakich życie tych jednostek występuje (stosunki społeczne, grupy społeczne, procesy społeczne);

• naturalistyczna - ujmuje jednostkę jako przedstawiciela gatunku, indywiduum biologiczne ukonstytuowane i rozwijające się jak każdy organizm, który reaguje na bodźce zewnętrzne poprzez odpowiednie zachowania; takie koncepcje były podstawowym założeniem niektórych kierunków socjologii (organicyzm, teorie instynktu, behawioryzm);

• realistyczna - zakłada, że jednostka jest istotą społeczną; najpełniej wyraził ją Arystoteles w określeniu człowieka jako zoon politikoon - koncepcja ta ma 3 znaczenia:

• człowiek nie mógłby rozwinąć swych ludzkich cech, gdyby znajdował się poza środowiskiem społecznym;

• człowiek nie jest czymś danym, gotowym, jest istotą, która staje się i urzeczywistnia pod wpływem oddziaływania społeczeństwa i kultury oraz kształtuje swą osobowość (postawy, dążenia, systemy, wartości);

• człowiek tworzy różne rodzaje i formy życia zbiorowego, jest podmiotem życia społecznego, społeczności zaś istnieją poprzez relacje łączące jednostki; człowiek jest aktorem życia społecznego.

2. JEDNOSTKA A SPOŁECZEŃSTWO

PROBLEM STOSUNKU JEDNOSTKI DO SPOŁECZEŃSTWA

W historii narodów i państw dążenia do znalezienia optymalnego układu stosunków między jednostką a społeczeństwem są dominujące. Dlatego narzucają się badaczom jako zasadnicze procesy społeczne.

TRZY UJĘCIA ISTOTY SPOŁECZNOŚCI I TRZY TEORIE NA TEMAT STOSUNKU JEDNOSTKI DO SPOŁECZEŃSTWA

• teoria organicystyczna:

• społeczeństwo jako pierwsze, pierwotne i wyższe w stosunku do człowieka, jako organizm (Platon, H. Spencer), byt substancjalny i całość pierwsza decyduje o naturze oraz o istocie swej części jaką jest człowiek,

• jednostka jako cząstka całości, wytwór społeczeństwa (E. Durkheim) sama w sobie nie ma żadnych celów, spełnia jedynie funkcje względem organizmu, podlega całkowicie prawom narodu i państwa,

• teoria mechanicystyczna, atomistyczna, nominalistyczna, teoria umowy społecznej:

• realnie istnieją tylko jednostki,

• społeczeństwo jest sumą jednostek, które łączyć może jedynie umowa dotycząca zaniechania lub podejmowania jakiś czynności; wskutek umowy nie powstaje jednak żaden odrębny podmiot, byt niezależny czy całość w stosunku do jednostek; społeczność jest tylko tworem myśli ludzkiej (Hobbes, Lock, Rousseau), jest całkowicie podporządkowana jednostce,

• teoria funkcjonalna, realistyczna:

• społeczeństwo nie jest bytem substancjalnym, ale są nim jedynie osoby ludzkie, które społeczeństwo tworzą; społeczeństwo istnieje realnie, jest całością odrębną od osób, które je tworzą; czynnikiem jednoczącym osoby w społeczność jest zawsze jakieś dobro, cel i wspólne potrzeby; społeczeństwo ma służyć celom osoby ludzkiej i jej pomagać,

• osoba ludzka jest autonomiczna i wyrasta ponad społeczeństwo, z drugiej strony jest mu częściowo podporządkowana.

PRAWA OSOBY LUDZKIEJ I DOBRO WSPÓLNE

Droga do określenia praw jednostki ludzkiej może być dwojaka:

• analiza dedukcyjna - polega na ustalaniu praw drogą analizy i rozumowania, zaczynając od określenia istoty i natury społeczeństwa i osoby ludzkiej,

• opis empiryczny - polega na ustalaniu praw poprzez obserwację praktyki społecznej, opis i usystematyzowanie uprawnień, jakich dla człowieka żądały różne ruchy polityczne i społeczne.

Najpełniejszą listę praw podał w 1963 roku papież Jan XXIII, przyjmując za ich podstawę godność osoby ludzkiej.

Tradycyjny podział praw:

• prawa do bytu:

• człowiek jest bytem substancjalnym, istotą rozumną, ma swój cel do osiągnięcia i kieruje się swoją wolą, charakteryzuje go samoistność w bycie i działaniu, jest najdoskonalszym bytem w całej naturze, osoba ludzka jest wyższa od społeczeństwa, gdyż jest twórcą swych czynności;

• społeczność jest bytem przypadłościowym, swoje istnienie czerpie od człowieka;

• prawa do rozwoju:

• człowiek ma prawo do realizowania swego celu i rozwijania swojej osobowości;

• cele społeczności są bliżej określone przez cele człowieka, społeczność istnieje z natury, z konieczności, aby zaspokoić potrzeby jednostki.

Pierwszą, najsłynniejszą deklaracją i gwarancją wolności politycznej była angielska Wielka Karta Swobód z 1215 roku.

DOBRO WSPÓLNE - z punktu widzenia przedmiotowego jest to zespół środków, wartości i rzeczy, którymi społeczność zaspokoić może określone potrzeby swoich członków; z punktu widzenia podmiotowego oznacza cel poszczególnych społeczności.

Jedyną faktyczną gwarancją realizacji dóbr osobistych jednostki, czyli jej prawa do istnienia i do rozwoju w konkretnym miejscu i czasie jest dobro wspólne. Jest ono kryterium określającym granice i zakres obowiązków jednostki wobec społeczeństwa. Stosunek jednostki do społeczności jest regulowany z jednej strony prawami osoby ludzkiej, a z drugiej strony dobrem wspólnym.

Człowiek wchodzi do każdej społeczności tylko w pewnym zakresie, w takim, jaki jest zakreślony celem danej społeczności. Każda grupa społeczna ma określony cel, czy dobro, czy tzw. ośrodek grupowy, który realizuje. Tylko w tym zakresie dobro jednostkowe jest podporządkowane dobru danej społeczności.

Normalnym stanem, wynikającym z natury rzeczy, jest stan polegający na ochronie i utrzymaniu praw naturalnych osoby przez poszczególne grupy społeczne i społeczeństwa. Tylko takie społeczeństwa zwać się mogą w pełni realizującymi humanizm - polega on na takim urządzeniu życia społecznego, kultury i cywilizacji, w którym potrzeby człowieka , wartość i godność ludzka są celami wszelkiej działalności i jej podstawą.

Stanem przejściowym i wyjątkowym w stosunkach między jednostką a społeczeństwem jest stan zagrożenia dobra powszechnego - wówczas dobro jednostki może być poświęcone dobru wspólnemu.

3. OSOBOWOŚĆ, SOCJALIZACJA, POSTAWY

Osobowość może być ujmowana z 3 punktów widzenia:

• filozoficzny - docieka istoty osobowości,

• etyczny - określa ideał osobowości,

• empiryczny - zajmuje się problematyką genezy i struktury osobowości.

OSOBOWOŚĆ - struktura trzech przenikających się czynników (elementów, cech), wpływających na zachowanie jednostki:

• biogennych - wywodzą się z właściwości bioanatomicznych organizmu i są nazywane odruchami, popędami, właściwościami fizycznymi ciała, potrzebami biologicznymi,

• psychogennych - obejmują uczucia, wzruszenia, afekty, nienawiść, zazdrość, itp.,

• socjogennych - pochodzą z wpływów społeczeństwa i kultury (kształtują się pod wpływem życia jednostki w grupie społecznej), obejmują zinternalizowane przez jednostkę wartości, normy, wzory zachowań (w tym ról społecznych).

Integracja tych trzech uwarunkowań nie jest absolutna, ani stała - jest zmienna w czasie.

POLIFORMICZNA KONCEPCJA OSOBOWOŚCI Stanisława Ossowskiego - osobowość jednostki składa się z wielości dyspozycji psychicznych, które samodzielnie bądź skupione w systemach wpływają na zachowania jednostki. Niektóre z nich czasem ulegają dominacji lub recesji, stąd ogromna zmienność postaw jednostki.

SOCJALIZACJA - proces oddziaływania życia społecznego i kultury na osobowość jednostki. Na socjalizację składają się procesy:

• internalizacji (nabywania) wartości i norm przez jednostkę,

• uczenia się,

• tworzenia wzorów zachowań (w tym ról społecznych).

Procesy socjalizacji zachodzą w drodze spontanicznego naśladownictwa, identyfikacji, wychowania lub świadomych decyzji, a dokonują się dzięki interakcjom z innymi ludźmi pod warunkiem, że komunikacja odbywa się za pomocą znaków i języka.

WARTOŚĆ - wszystko to, co jest potencjalnym przedmiotem ludzkich działań. Ossowski dzieli wartości na:

• atrakcyjne dla jednostki w znaczeniu emocjonalnym,

• uznawane, w stosunku do których żywimy przekonanie, że posiadają jakąś wartość obiektywną.

Ścieranie się tych dwóch wartości jest często dla jednostki źródłem konfliktów i zmiennych wyborów w zachowaniu. Wartości zinternalizowane przez jednostkę nie stanowią całości - krzyżują się ze sobą, jedne dominują, inne są przytłumione. Z nich wypływają normy i wzory zachowań.

Proces socjalizacji przebiega w 2 fazach:

• socjalizacja pierwotna - obejmuje okres dzieciństwa; pod wpływem interakcji ze swymi opiekunami i innymi kręgami osób, dziecko w drodze naśladownictwa, identyfikacji i przyjmowania ról innych ludzi (tzw. znaczących innych, np. rodzice) uczy się wzorów zachowań, wartościowania i oceniania;

• socjalizacja wtórna - dokonuje się w wieku dorosłym przez samą jednostkę, pod wpływem tzw. uogólnionego innego (zorganizowana wspólnota lub grupa społeczna, która daje jednostce jedność osobowości), odbywa się ona w drodze interakcji i polega na uczeniu się ról rodzinnych, zawodowych, pełnionych w grupach i instytucjach, etc. Dzięki socjalizacji jednostka rozwija swoją jaźń.

JAŹŃ (Mead) - samoświadomość jednostki:

• subiektywna - polega na tym, że jednostka może być sama dla siebie obiektem,

• obiektywna - jednostka jest taka, jaką się przedstawia innym.

Jaźń jest w procesach interakcyjnych aktywna i odgrywa rolę regulującą.

JAŹŃ ODZWIERCIEDLONA (Ch. H. Cooley) - obraz siebie, jakim jednostka się posługuje, a który uzyskuje w drodze własnej interpretacji, percepcji siebie przez innych poprzez:

• wyobrażanie sobie przez jednostkę, jak ją widzą inni,

• wyobrażanie sobie, jak ją oceniają inni,

• samopoczucie, jakie w świadomości jednostki powstaje - od dumy do upokorzenia.

Jaźń w tym ujęciu jest pochodzenia społecznego - stanowi centrum osobowości, ale ma charakter mechanizmu, a nie części osobowości. Jaźń odzwierciedlona jest podstawą wyboru odpowiedniego zachowania jednostki, która zmierza do potwierdzenia swego obrazu u innych lub do jego zmiany.

4 rodzaje jaźni według Adama Podgóreckiego:

• pierwiastkowa - jaźń subiektywna u Meada,

• odzwierciedlona - jaźń odzwierciedlona u Cooleya,

• fasadowa - zjawisko prezentowania przez jednostkę cech, często nie posiadanych, które mogłyby zostać pozytywnie odebrane przez innych,

• zobiektywizowana - samowiedza jednostki o sobie, oparta na długim procesie socjalizacji i samokontroli.

TOŻSAMOŚĆ - koncepcja siebie, jaką jednostka ma o sobie:

• osobowa - poczucie ciągłości jaźni, własnego istnienia, mimo upływu czasu,

• społeczna - poczucie zajmowania przez jednostkę określonego miejsca w świecie społecznym, pełnienie określonych ról; w trakcie życia jednostka modyfikuje ją - wraz z wejściem w okres młodości, a następnie dojrzałości, zmienia swoje miejsce w świecie społecznym.

POSTAWA - pojęcie posiada 2 definicje:

• Znaniecki: definicja sytuacji, jakiej dokonuje jednostka podejmując interakcję skierowaną do określonej osoby; polega na ustaleniu znaczenia sytuacji, odtworzeniu roli drugiej osoby i aktywnym operowaniu tymi znaczeniami w doborze własnego działania - dokonuje się to w procesie interpretacji dwustopniowo:

• jednostka dokonuje strukturalizacji - wyróżnia w danej sytuacji obiekty, które mają dla niej znaczenie,

• przeprowadza szereg operacji na znaczeniach, przetwarzając je i dostosowując do swoich potrzeb w danej sytuacji.

• Mead: element osobowości, rozumiany jako gotowość jednostki do określonego zachowania się względem danego przedmiotu postawy.

POSTAWA - względnie trwała dyspozycja jednostki do określonego zachowania się wobec danego przedmiotu, wynikająca z poglądów, uczuć i dążności danej jednostki odnoszących się do przedmiotu postawy. Przedmiotem postawy mogą być osoby, grupy społeczne, wartości materialne i duchowe, przedmioty.

Postawa składa się z 3 komponentów:

• poznawczy - prezentuje wiedzę jednostki o różnym stopniu pewności, co jest prawdziwe, dobre, pożądane, fałszywe lub złe w przedmiocie postawy,

• emocjonalno-oceniający zw. afektywnym - zawiera uczucia pozytywne lub negatywne względem przedmiotu postawy; jest to komponent dominujący ponieważ nadaje kierunek postawie (określa jaki ma ona charakter) oraz posiada walencję - jest uczuciem o określonym zabarwieniu; ze względu na kierunek walencji w komponencie emocjonalnym postawy dzieli się na pozytywne i negatywne wobec przedmiotu - komponent ten nie może bowiem występować w postaci zerowej; spójne i niespójne;

• behawioralny zw. czynnościowym - predyspozycja do zareagowania.

Postawy mogą być pełne - gdy występują wszystkie komponenty postawy, i niepełne.

Postawy mają względnie trwały charakter, ale na ogół są zmienne i nietrwałe.

W biografii jednostki wyróżnia się 2 rodzaje postaw:

• postawy podstawowej struktury osobowości - obejmują postawy silnie uwarunkowane przez czynniki biogenne i ukształtowane w dzieciństwie,

• postawy drugorzędne, wtóre - ukształtowane pod wpływem czynników psycho- i socjogennych o plastycznym charakterze.

• postawy centralne, nadrzędne - związane z systemem wartości podstawowych (postawy światopoglądowe, religijne, zawodowe), trudno zmienialne.

Rodzaje działań podejmowanych celem zmiany postaw: informacja, dialog, dyskusja, przekonywanie, perswazja, propaganda, angażowanie jednostki w określone działania.

4. TEORIE GRUPY SPOŁECZNEJ

TEORIA FUNKCJONALNO-STRUKTURALNA

Źródła teorii: August Comte,Herbert Spencer, Emile Durkheim, Vilfredo Pareto, Claude Levi-Strauss, Alfred R. Radcliffe-Brown, Bronisław Malinowski, Talcott Parsons.

Teoria funkcjonalno-strukturalna opiera się na poglądzie, że życie społeczne jest zawsze strukturalizowane w postaci systemów społecznych. Punktem wyjścia analizy socjologicznej jest badanie budowy, struktury danego systemu społecznego i funkcji, jakie on spełnia na rzecz systemu szerszego. Analiza systemu ukazuje, jakie funkcje spełnia każdy z elementów systemu na rzecz całości. Teoria funkcjonalna nie operuje pojęciem grupy, ale systemu społecznego.

Podstawowe pojęcia:

SYSTEMY SPOŁECZNE - całości spełniające określone funkcje względem większych całości, które również złożone są z określonych elementów wzajemnie od siebie funkcjonalnie zależnych. Szersze systemy absorbują systemy mniejsze, które mogą być traktowane jako ich elementy.

FUNKCJA - rodzaj aktywności spełnianej przez dany element na rzecz określonego systemu społecznego, rodzaj wkładu danego systemu na rzecz szerszego systemu zewnętrznego. To właściwa dla danego systemu aktywność czy działalność konieczna, utrzymująca w istnieniu dany system. Funkcja ma charakter zdeterminowany i wynika ze struktury i rodzaju zależności między systemami czy też między elementami systemu. Elementami w systemie mogą być jakieś części danego systemu, albo poszczególne przedmioty, albo inne cechy, stany, procesy lub części całości wszystkich zależności strukturalnych w systemie.

GRUPA SPOŁECZNA - system społeczny; pewna całość w strukturze systemów społecznych lub tzw. makrosystemów, złożona z elementów funkcjonalnie ze sobą powiązanych

Funkcjonalizm i strukturalizm to dwie orientacje tej teorii.

Funkcjonalizm zajmuje się problematyką funkcji, bada systemy kulturowe i wzory zachowań.

Strukturalizm koncentruje się na analizie budowy - struktury systemów społecznych oraz zasad je organizujących, bada procesy społeczne i zależności w budowie systemów.

ALFRED R. RADCLIFFE-BROWN - STRUKTURALIZM FUNKCJONALNY

Przedmiotem analiz czyni strukturę społeczną systemu. Struktury rozpatruje w skali całego społeczeństwa i innych wielkich struktur społecznych. Twierdzi, że poznanie struktury danego systemu pozwala dopiero wyjaśniać zjawiska kulturowe, obyczaje, wierzenia, wzory życia w społeczeństwie. Struktura społeczna stanowi uregulowane stosunki miedzy jednostkami i zbiorowościami osób w danym systemie i zapewnia temu systemowi jedność.

BRONISŁAW MALINOWSKI - FUNKCJONALIZM

Odwołuje się już nie do jakiegoś ogólnego społeczeństwa, ale do wielości grup społecznych i operuje pojęciem grupy społecznej. Jego zdaniem u podstaw powstawania i funkcjonowania grup tkwią potrzeby, które pobudzają aktywność człowieka.

Podział potrzeb wg Malinowskiego:

• biologiczne - konieczność ich zaspokajania powoduje, że ludzie organizują się w różne grupy społeczne, które stanowią formy zbiorowego działania (aby grupa mogła funkcjonować muszą być określone sposoby działania, normy, symbole i kultura), przyczyniają się do powstawania rodzin, grup pokrewieństwa, zbiorowych form działalności gospodarczej, prowadzenia gospodarstw domowych, etc.; są regulowane przez normy; potrzeby biologiczne powodują kształtowanie się dwóch kolejnych grup potrzeb:

• psychiczne,

• społeczno-kulturalne.

Koncepcję Malinowskiego charakteryzuje tzw. kulturalizm - pogląd, iż kultura reguluje stosunki społeczne czy struktury i służy zaspokajaniu gatunkowych i indywidualnych potrzeb danej zbiorowości.

TALCOTT PARSONS - IMPERATYWIZM STRUKTURALNY

Poglądy zawarł Parsons w dwóch teoriach:

• teoria działania społecznego - działanie jako podstawowy rodzaj i forma zbiorowego życia ludzi;

• teoria systemów społecznych - wyjaśnia osobowość podmiotu działającego, systemy społeczne i kulturę na wszystkich poziomach i we wszystkich wymiarach życia społecznego.

U Parsonsa system społeczny to każdy zorganizowany wzór - model interakcji. Zadaniem analizy socjologicznej jest wyjaśnienie, jak istnieją i funkcjonują systemy społeczne, jak osobowości ludzkie jako podmioty działające, podejmując interakcję, doprowadzają do ukształtowania systemu społecznego (grupy społecznej).

System społeczny powstaje dzięki instytucjonalizacji działań ludzkich i polega na uwzorowaniu, określeniu schematów interakcji zachodzących między jednostkami, zajmującymi różne pozycje.

Do zintegrowania osobowości podmiotów działających prowadzą dwa mechanizmy:

• socjalizacja - internalizacja przez jednostkę wzorów działań, norm, wartości i symboli, zgodnie z którymi jednostka działa podczas interakcji (wychowanie dzieci),

• kontrola społeczna - przez system nakazów i zakazów, nagród i kar oddziałuje prewencyjnie lub represyjnie na działania osobowości.

ROBERT K. MERTON - FUNKCJONALIZM SOCJOLOGICZNY

Merton promuje teorie średniego zasięgu - teorie, które mają zastosowanie tylko w ograniczonych pojęciowo obszarach i zawierają hipotezy dające się zweryfikować empirycznie (np. teoria zachowań dewiacyjnych, percepcji społecznej, grup odniesienia, kontroli społecznej, wzajemnej zależności instytucji społecznych).

Merton sformułował socjologiczne pojęcie grupy społecznej - to pewna liczba ludzi, którzy wchodzą ze sobą w interakcję wedle ustalonych wzorów lub pozostają w ustalonych stosunkach społecznych; owe stosunki, wzory i interakcje wiążą jednostki w odrębną całość.

3 kryteria istnienia grupy według Mertona:

• trwałe, normatywnie ustalone formy interakcji,

• samookreślanie się jednostki jako uczestnika grupa,

• takie samo jej określanie przez innych ludzi.

Powyższe teorie ukazują różnice w pojmowaniu grupy społecznej. Wspólny jest im jednak Durkheima sposób widzenia rzeczywistości społecznej jako zewnętrznej i obiektywnej w stosunku do jednostki. Dopiero Merton wkroczył w sferę świadomości jednostki.

TEORIA INTERAKCJONIZMU SYMBOLICZNEGO

Źródła teorii: William James, John Dewey, George Mead, Herbert Blumer (szkoła chicagowska), Manfred Kuhn (szkoła Iowa), Robert Park, Ernest W. Burgess.

W ujęciu interakcjonizmu symbolicznego rzeczywistość społeczna sprowadza się do wzajemnych oddziaływań czy działań między jednostkami jako suwerennymi podmiotami tych czynności. Tym, co rzeczywiście istnieje, są jednostki ludzkie, działające i oddziałujące na siebie za pomocą symboli. Interakcja symboliczna jest podstawowym faktem społecznym i wyjaśnia różne formy zjawisk społecznych.

INTERAKCJA - takie społeczne działanie, gdzie dwie osoby oddziałują na siebie za pośrednictwem komunikacji, modyfikując nawzajem swoje zachowanie. Ludzie nie reagują (jak to ujmuje behawioryzm), ale interpretują, definiują nawzajem swoje działania, dlatego interakcja ma charakter symboliczny.

Główne założenia teorii interakcjonizmu:

• wzajemne działanie ludzi zachodzi dzięki komunikacji symbolicznej (symboli werbalnych, niewerbalnych, języka, gestów, znaków, dźwięków, itp.)

• jednostka nie odtwarza zachowań czy działań według pewnych wzorów, ale konstruuje działanie, jest twórcą, kreuje działanie, interpretuje zachowanie partnera, wchodzi w jego rolę i podejmuje odpowiednie działania dokonując ciągle tzw. definicji sytuacji.

HERBERT BLUMER

Główne założenia teoretyczne przejęte od Meada:

• człowiek jest wyposażony w jaźń - mechanizm, który pozwala jednostce traktować siebie jako przedmiot, dzięki któremu jednostka ma zdolność do udzielania sobie rad, wskazywania zachowań i podejmowania decyzji; jaźń nie jest strukturą, ale nieprzerwanym procesem;

• ludzkie działanie, czyli interakcja, jest symboliczne i zachodzi za pomocą symboli, stosowanych przez partnerów interakcji, interakcja jest konstruowana, ludzkie zachowanie jest wynikiem sposobu, w jaki jednostka interpretuje siły, które na nią działają.

Społeczeństwo ludzkie składa się z jednostek posiadających jaźń.

Indywidualne działanie jest konstrukcją, a nie pewnym wyzwoleniem reakcji.

Blumer twierdzi, że interakcje dokonują się w kontekście społecznym. Jednostka przystosowuje swoje działanie dwukrotnie: w stosunku do drugiego partnera, a następnie do innych - do tzw. uogólnionego innego. Tak też wyjaśnia zjawiska zbiorowego działania, organizacji społecznej i społeczeństwa. Wszelka organizacja stanowi ramę, w której jednostki działają i która kształtuje sytuacje, w jakich działają te jednostki.

Blumer polemizuje z teoriami, które w tłumaczeniu działania ludzkiego odwołują się do czynników psychologicznych (np. postaw) lub społecznych (np. wartości, struktury, kultury, systemu).

Inni ludzie działają jak informacja - mówi nam to jak postępować.

Rzeczywistość to jedna wielka interakcja, jesteśmy w niej skazani na ciągłe opracowywanie interakcji. Rzeczywistość jest płynna, z dużą dozą swobody.

MANFRED KUHN

Kuhn odbiega od poglądów Blumera.

Według niego jaźń nie może być traktowana jako proces niestabilny, który kształtuje się w drodze socjalizacji i obejmuje podstawowy zespół znaczeń i postaw jednostki wobec siebie. Jednostka bowiem definiuje sytuacje w pewien ukierunkowany sposób, a jej działania charakteryzuje pewna ciągłość i przewidywalność.

Jaźń według Kuhna to pewien trwały rdzeń, który wyznacza jednostce zakres obiektów i działań i determinuje jej działania.

Interakcja nie jest zawsze konstruowana na nowo. Powtarzanie interakcji powoduje, że utrwalają się pewne wzory ich wykonywania. Podobnie powtarzają się też sytuacje społeczne i ich definicje, które jednostka podejmuje.

Kuhn wprowadził pojęcie pozycji społecznej - są to ogniwa, które zespalają jednostki w kształtną masę. Jednostki zajmujące określone pozycje społeczne tworzą różne układy sytuacji, w których partnerzy interakcji spodziewają się wzajemnie określonych działań. Pozycje społeczne określają bowiem wzajemne uprawnienia i obowiązki, jakie danej pozycji przysługują w stosunku do innych. W ten sposób powstają struktury społeczne - utrwalone, względnie stabilne i uregulowane stosunki wiążące pewne zespoły osób (stanowisko odmienne wobec Blumera).

Kuhn jest przeciwny indeterministycznej wizji świata społecznego Blumera, w którym podmioty ludzkie działają w sposób spontaniczny.

Istnieją pewne ramy rzeczywistości, w których obrębie istnieje przestrzeń do swobodnego działania jednostek. Uczestnicy wypełniają pewien wzór życia społecznego w określony sposób - pewne zachowania uwzorowują się w interakcjach.

RALPH H. TURNER

Turner reprezentuje teorię roli, wychodzi od podstawowych koncepcji Meada dotyczących pojęć:

• organizacja społeczna - powiązanie pewnej liczby osób trwałymi interakcjami,

• jaźń - samoświadomość siebie jednostek, czyli zdolność do definiowania siebie i autonomicznego działania,

• interakcje - działania społeczne, składające się ze wzajemnie zorientowanych na siebie czynności partnerów.

Turner wprowadza pojęcie roli. Wychodzi od krytyki funkcjonalno-strukturalnej teorii roli, według której życie społeczne jest ustrukturalizowane w postaci pozycji społecznych, jakie jednostki zajmują i wypływających z nich ról.

Według Turnera działanie ludzkie nie polega na wykonywaniu czynności według ustalonych wzorów i wiążących norm, ale ma charakter twórczy i polega na konstruowaniu zachowania, działań i roli. Jednostka podejmując interakcję komunikuje partnerowi o swym działaniu (za pomocą symboli, gestów, słowa, dźwięku), przedstawia swą tożsamość i określa swą rolę. Ponieważ inni też pełnią role, inicjujący interakcję stara się odczytać symbole emitowane przez partnera oraz ustalić treść jego działań i rolę. W ten sposób dokonuje się tzw. przyjmowanie roli - organizowanie zachowań partnera w spójną całość.

Interakcja nie jest więc odgrywaniem roli według pewnego schematu. Polega natomiast na wzajemnym rozpoznawaniu, interpretacji zachowań i ich dostosowaniu lub modyfikacji. Rola tworzy się w procesie interakcji.

Istnieje różnica w ujęciu strukturalnym (przymus) i interakcjonistycznym (rola jako kategoria poznawcza, służy do zdobywania informacji). W ramach struktury normatywnej możemy realizować swoją rolę na własny sposób.

PODSTAWOWA RÓŻNICA MIĘDZY:

FUNKCJONALIZMEM - rzeczywistość jest dana (np. świat wiejski jest utrwalony),

INTERAKCJONIZMEM - rzeczywistość jest tworzona w procesie społecznego komunikowania, kiedy partnerzy inicjują interakcje; komunikowanie opiera się na interpretacji (np. świat miejski, w 10-piętrowym bloku ludzie nie znają się i zostają skazani na to, by dochodzić czego się od siebie spodziewać, dlatego wchodzą ze sobą w interakcje).

FLORIANA ZNANIECKIEGO TEORIA GRUPY SPOŁECZNEJ

Twórcy teorii działania społecznego: Max Weber, Thorstein B. Veblen, Robert M. McIver, Karl Mannheim, Florian Znaniecki, Talcott Parsons, Robert Merton, William H. Whyte,David Riesman, Charles Wright Mills.

Teoria ta opiera się na koncepcji:

• osoby społecznej jako świadomego podmiotu i twórcy życia społecznego,

• działania społecznego jako podstawowej treści życia społecznego.

FLORIAN ZNANIECKI

Znaniecki posługuje się pojęciem współczynnika humanistycznego - własnością świata kultury jest to, iż jest ona zawsze czyjaś, że jest taka obiektywnie, jaka jest w doświadczeniu i działaniu ludzi. Rzeczywistość społeczna jako część rzeczywistości kultury jest tworzona przez ludzi i każde zjawisko kultury, w tym każde społeczne, musi być ujmowane w znaczeniach, jakie nadają im ludzie.

Działania społeczne to świadome czynności ludzi, mające znaczenie i skierowane do wartości społecznych, którymi są inni ludzie, jako uczestnicy współżycia społecznego.

4 kategorie zjawisk społecznych („dynamiczne układy społeczne”) według Znanieckiego:

• grupa społeczna - najbardziej złożony układ społeczny, którego nie można rozłożyć i zredukować do czynności społecznych, powiązany stosunkami społecznymi osób wokół wspólnych wartości, do których osoby te jako całość dążą. Grupa jest tym, czym jest w świadomości społecznej jednostek i zbiorowości, a nie tym, co w niej dostrzegać może obserwator. Grupa istnieje przede wszystkim przez to, że jej członkowie uważają ją za istniejącą w oddzieleniu od reszty świata - grupa jako układ odosobniony,

• indywiduum (osoba) społeczne,

• stosunki społeczne,

• działania społeczne.

Być członkiem grupy, to znaczy być szczególnym rodzajem osoby, wykonywać szczególny rodzaj roli społecznej. Rola społeczna to całokształt obowiązków, których spełnienia spodziewa się od jednostki krąg społeczny, na podstawie statusu (całokształtu uprawnień), jaki dana jednostka zajmuje.

Krąg społeczny obejmuje zespół ludzi, którzy są powiązani określonymi stosunkami z daną pozycją-statusem i mają określone wyobrażenie o modelu roli osoby, według którego dana rola winna być wykonywana.

Grupa społeczna jest „twórczą syntezą” ról osobowych, regulowanych przez wzory kulturowe, ukształtowane w grupie. Jednostka jest członkiem grupy nie jako istota ludzka, ale jako osoba, od której oczekuje się specyficznej roli społecznej wewnątrz grupy.

Tworzenie się organizacji grupy według Znanieckiego następuje gdy:

• zjednoczenie jednostek w grupie jest względnie trwałe, a ich czynności jako członków są regularne,

• funkcje są podzielone i wobec każdego członka inni mają oczekiwania,

• czynności członków są zintegrowane ze względu na cel,

• stanowiska w grupie są oddzielone od konkretnych osób,

• czynności wykonywane przez członków są przez grupę usankcjonowane.

PODSUMOWANIE

Znaniecki definiował grupę społeczną:

• w płaszczyźnie doświadczenia w terminach świadomości grupowej,

• w płaszczyźnie działania w terminach syntezy ról społecznych.

Świadomość grupowa bowiem to świadomość przynależności uczestnictwa, pełnienia roli społecznej, partycypacji.

Znaniecki nie podzielał ani deterministycznego, ani teologicznego stanowiska w ujmowaniu działania społecznego.

Grupę społeczną traktował jako zbiór indywiduów (osób) społecznych, mających świadomość grupową, czyli świadomość stanowienia ponadindywidualnej całości, dzięki pełnieniu określonych ról społecznych

5. STRUKTURA GRUPY SPOŁECZNEJ

I. PODSTAWOWE POJĘCIA

ZBIÓR, ZBIOROWOŚĆ - pewna statystycznie wyodrębniona liczba ludzi.

KATEGORIA SPOŁECZNA - zbiorowość wyróżniona ze względu na społecznie ważną cechę, mogącą stać się podstawą kreującą powstanie grupy społecznej (np. kobiety, mężczyźni, młodzież, ludzie starzy).

ZBIOROWOŚĆ SPOŁECZNA - zbiorowość, w której członkowie danego zbioru pozostają w stosunkach społecznych, wiążących ich.

GRUPA SPOŁECZNA - zbiorowość społeczna, która wytworzyła wewnętrzną organizację i której członkowie powstają w interakcji społecznej; to zbiory ludzi, którzy w dążeniu do wspólnych wartości związani są więzią społeczną i wytworzyli wewnętrzną organizacją.

SPOŁECZNOŚĆ - pojęcie związane z określonym terytorium (np. społeczność lokalna, regionalna, miasta, wsi) lub odnoszące się do zbiorowości społecznie wielkich (np. społeczność narodowa, państwowa).

SPOŁECZEŃSTWO - kompleks grup społecznych podporządkowanych określonej grupie nadrzędnej (np. społeczeństwo katolickie, sportowe).

SPOŁECZEŃSTWO GLOBALNE (ogólne, kompleksowe, historyczne) - wielość grup społecznych zintegrowanych współcześnie przez państwo, a złączonych wspólnymi obiektywnymi warunkami bytu i pewnymi kompleksami kultury.

4 ELEMENTY KONSTYTUUJĄCE GRUPĘ SPOŁECZNĄ:

• zbiór osób (liczebność),

• wartości wspólnogrupowe,

• więź społeczna,

• wewnętrzna organizacja grupy.

1. PODSTAWOWE ZAGADNIENIA ZWIĄZANE ZE ZBIOREM OSÓB

Zagadnienie minimum osób, aby grupa społeczna mogła zaistnieć

Istnieje wiele rodzajów grup dwuosobowych (np. małżeńskie, przyjacielskie, grupy pracy). Niektórzy badacze utrzymują, że dopiero 3 osoby tworzą grupę - dopiero w takiej grupie występuje wielość stosunków interpersonalnych. W miarę wzrostu liczebności grupy wzrasta bowiem liczba możliwych stosunków w procesie interakcji: 2 osoby - 1 stosunek, 3 osoby - 3 stosunki, 4 osoby - 6 stosunków, 20 osób - 190 stosunków.

Wzór na obliczenie liczby stosunków interpersonalnych w grupie n-osobowej: n (n - 1)/2

Grupa jest efektywna, gdy ilość jej członków jest optymalna.

Zagadnienie wpływu liczebności członków na pozostałe elementy konstytutywne grupy

Przyjmuje się następujące reguły:

• zwiększenie liczby członków zwiększa możliwość osiągnięcia celów w grupach zadaniowych, pod warunkiem, że zadania są podzielone;

• zwiększenie liczby członków w grupie zmniejsza jednolitość grupy, powoduje różnice w poglądach, zmniejsza zgodność w ujmowaniu celów grupy i zgodność działań;

• im większa liczebność grupy, tym mniejsza tendencja jej członków do aktywnego uczestnictwa w jej działaniu, pasywność większości jej członków (tzw. prawo Olsona);

• w grupach większych częstotliwość i poziom (jakość) komunikacji są niższe niż w grupach małych, a tymczasem większa częstotliwość komunikowania się i jej poziom wpływają na wzrost lojalności i zaangażowania się członków.

Zagadnienie wpływu wartości wspólnych czy organizacji wewnętrznej grupy na liczebność

Im bardziej liczebna staje się grupa, tym bardziej zachodzi konieczność tworzenia mniejszych lub specjalnych podgrup czy instytucji grupowych (np. sekcji, wydziałów, oddziałów, etc.). Gdy wzrasta liczba podgrup, wzrasta też potrzeba tworzenia zespołów koordynacyjnych, komitetów, komisji, etc. Działa tzw. prawo Parkinsona, które głosi, że każdy wzrost wielkości jakiejkolwiek części jakiejś organizacji powoduje inne wzrosty w strukturze organizacyjnej grupy.

Wewnętrzna organizacja również wpływa na liczbę członków w grupie. Arystokracja utrzymała się jako najwyższy stan w strukturze społeczeństwa dzięki zachowywaniu i strzeżeniu swej ograniczonej liczebności.

Grupy elitarne z natury swej są nieliczne, nie mogą stać się masą.

W grupach nieformalnych (np. przyjacielskie, koleżeńskie, rówieśnicze) liczba osób również jest ograniczona. Jak wykazują badania, mogą one wynosić maksymalnie 5-6 osób i obejmować około 12 stosunków interpersonalnych.

W przypadku grup nieformalnych nie da się ustalić liczby bezwzględnej członków w grupie, aby dobrze funkcjonowała.

Nie każda jednostka może stać się członkiem grupy. Każda grupa określa bowiem zespół cech, jakie człowiek powinien przejawiać, na który składają się 3 elementy:

• wzór fizyczny - pewne cechy organizmu (wiek, wzrost, płeć, wygląd zewnętrzny), jakie powinien mieć kandydat na członka danej grupy, na które składają się cechy fizyczne, zewnętrzne cechy i środki zewnętrzne (np. ubiór, specjalne odznaki); jest to kompleks cech, który w oczach otoczenia i grupy najbardziej odróżnia członków tej grupy od innych; wzór fizyczny pełni rolę środka identyfikacji jednostki jako członka określonej grupy oraz wskaźnika kontaktów, w jakie z nim można wchodzić; wzór fizyczny to komunikat o systemie wartości obowiązującym w grupie; żeby funkcjonować w danym kontekście grupowym należy ten wzór zastosować - jest to istotne, ponieważ świat wartościujemy zwykle za pomocą tego, co widzimy.

• wzór zewnętrzny;

• wzór osobowościowy (moralny).

2. WARTOŚCI WSPÓLNOGRUPOWE - FUNKCJE GRUPY

Istnieją dwie wersje określania ośrodka grupowego:

• wspólne wartości, zadania jakie członkowie stawiają przed sobą, zwane również dobrem wspólnym, celem, wspólnymi potrzebami;

• funkcje, obserwowalne konsekwencje, rezultaty, skutki.

3. WIĘŹ SPOŁECZNA

WIĘŹ SPOŁECZNA, GRUPOWA - uzależnienie się bądź zjednoczenie członków danego zbioru ludzi wokół określonych wartości czy pełnionych funkcji społecznych.

Termin pojmowany bywa jako:

• organizacja grupy - właściwości czy funkcje oraz wewnętrzna organizacja grupy;

• odrębny czynnik konstytutywny grupy:

• stosunki społeczne wiążące członków grupy,

• świadomość grupowa,

• więź o charakterze strukturalno-świadomościowym.

• WIĘŹ SPOŁECZNA JAKO ORGANIZACJA GRUPY - KONCEPCJA INTEGRACYJNA

Jan Szczepański określił więź społeczną jako zorganizowany system elementów składowych grupy, który obejmuje stosunki społeczne, instytucje grupowe, środki kontroli społecznej, jednostki, podgrupy i inne elementy. Ma on zapewnić trwanie i rozwój grupy, zaś organizacja grupy jako układ elementów zapewnia współżycie członków.

Rola więzi społecznej:

• jest nieodzownym elementem trwałej i rozwijającej się zbiorowości,

• powoduje wewnętrzną spójność (integracja),

• zapewnia zaspokojenie potrzeb indywidualnych i zbiorowych,

• zapewnia lojalność członków wobec całości,

• wywołuje przeciwstawienie się innym zbiorowością lub współpracę z nimi.

INTEGRACYJNA KONCEPCJA ujmuje więź nie jako element konstytutywny grupy. W ujęciu tym więź jest zjawiskiem istniejącym autonomicznie, poza grupą.

• WIĘŹ SPOŁECZNA JAKO CZYNNIK KONSTYTUTYWNY GRUPY

Traktowanie więzi jako czynnika konstytutywnego (w rozumieniu psychospołecznym, strukturalnym i dwuaspektowym) dominuje w socjologii konwencjonalnej.

• WIĘŹ JAKO ŚWIADOMOŚĆ GRUPOWA - KONCEPCJA PSYCHOSPOŁECZNA

Więź bywa określana mianem świadomości grupowej, zbiorowej i traktowana jest jako poczucie łączności lub solidarności. Inny termin określający więź to identyfikacja - utożsamianie jednostki z grupą.

Autorzy ujmujący więź jako świadomość:

• Comte August - więź jako naturalne dążenie do współdziałania;

• Durkheim Emile - świadomość zbiorowa, czyli przedstawienia zbiorowe jako zespół wierzeń, uczuć, idei, które trwają w grupie mimo wymiany pokoleń;

• Newcomb Theodore - więź jako podobieństwo orientacji dwóch lub więcej osób w stosunku do czegoś, podobieństwo postaw czy podobieństwo stosunku do tych samych wartości;

• Ossowski Stanisław - więź jako aprobująca świadomość przynależności do grupy, tendencja do zachowania najważniejszych konformizmów grupowych, kult wspólnych wartości, świadomość wspólnych interesów, gotowość do przedkładania interesu grupy nad swój.

Ossowski wykazał, że określenie „identyfikacja” nie jest prawidłowe, bo członek może się identyfikować zarówno z grupą swoją, jak i z grupą do której aspiruje. Przywołał określenie Znanieckiego „intencjonalne współdziałanie”.

Rodzaje więzi społecznej według Ossowskiego:

• dystrybutywna - jeśli łączność, solidarność jest następstwem łączności jednostki z członkami grupy;

• kolektywna - gdy jednostka identyfikuje się z celami, postawami postulowanymi dla członka.

Ossowski określa więź mianem postawy - postawy bowiem zawierają poglądy jednostki na grupę, emocjonalne nastawienia do grupy, dążenia, gotowość do odpowiedniego zachowania względem grupy.

• WIĘŹ JAKO ZESPÓŁ STOSUNKÓW - KONCEPCJA STRUKTURALNA

Autorzy ujmujący więź jako świadomość:

• Spencer Herbert - więź jako układ zależności wzajemnych, wynikających z podziału funkcji lub pracy;

• Lewin Kurt;

• Ogburn F., Nimkoff M. - grupa różni się od kategorii statystycznej czy społecznej tym, że zbiór jednostek jest w niej powiązany uwzorowanymi wzajemnymi interakcjami, czyli stosunkami;

• Szczepański Jan - więź jako ogół stosunków zachodzących między członkami grupy, podporządkowanych jednemu stosunkowi dominującemu.

KONCEPCJA STRUKTURALNA ujmuje więź jako ogół stosunków społecznych wiążących jednostki w grupie z jednym stosunkiem czy stosunkami społecznymi.

Stosunek społeczny - system unormowanych czynności czy też świadczeń, wykonywanych przez partnerów stosunku (jednostki, grupy) na podstawie wzajemnych uprawnień i obowiązków wynikających z określonej podstawy zależności.

Elementy składowe stosunku:

• podstawa zależności (np. przedmiot, postawa, interes, sytuacja, pochodzenie w stosunkach pokrewieństwa, bliskość zamieszkania w stosunkach sąsiedzkich) - każdy stosunek ma inną podstawę zależności. Wyróżnia się dwa rodzaje zależności:

• obiektywne, instytucjonalne, sformalizowane, przedmiotowe - wynikają ze struktury i funkcjonowania społeczeństwa,

• intencjonalne, osobowościowe, nieformalne, podmiotowe, subiektywne - zależą od indywidualnych zamierzeń jednostki;

• układ wzajemnych uprawnień, obowiązków i oczekiwań;

• system wzajemnych czynności regulowanych czy oczekiwanych przez partnerów.

• WIĘŹ O CHARAKTERZE STRUKTURALNO-ŚWIADOMOŚCIOWYM

Więź społeczna ma charakter dwuaspektowy:

• psychospołeczny - bo zachodzi w świadomości ludzi,

• strukturalny - bo obiektywizuje się w działaniach zinstytucjonalizowanych.

Oba aspekty mogą być zharmonizowane. Może też zachodzić sprzeczność, a także asymetryczność - polega na różnych rodzajach niepokrywania się obu aspektów.

Typologia więzi społecznych według Pawła Rybickiego:

• naturalna - występuje w grupach, w których pochodzenie i pokrewieństwo tworzą podstawy społecznego powiązania ludzi i ich wzajemnej przynależności (np. w społeczeństwach plemiennych i grupach etnicznych);

• zrzeszeniowa - powstaje na zasadzie dobrowolnych związków kreowanych przez ludzi, którzy przystępując do danego zrzeszenia uzależniają się wzajemnie od siebie i zobowiązują do odpowiednich działań (np. w organizacjach społecznych, spółdzielniach, związkach zawodowych);

• stanowiona - przeciwieństwo zrzeszeniowej; występuje w takich zbiorowościach, w których podziały członków i systemy styczności i stosunki zostają narzucone z zewnątrz lub ustalone siłą czy też prawem stanowionym przez szersze grupy społeczne (np. państwo). W grupach tych dominuje więź strukturalna (np. w internatach, domach poprawczych, więzieniach, obozach koncentracyjnych, wojsku).

6. TYPOLOGIA GRUP SPOŁECZNYCH

TYPOLOGIA F. TOONIESA I CH. H. COOLEYA

Typologia grup społecznych według Ferdynanda Tooniesa (Gemeinschat Und Gesellschaft, 1887):

• wspólnoty, grupy wspólnotowe;

• społeczeństwa, grupy umowne.

Źródłem powstania grup społecznych jest wola jednostek, chęć łączenia się z innymi i pozostawania z innymi w zależności. Wola jest źródłem więzi, czyli zależności oraz stosunków.

Rodzaje woli (pojęcia mają charakter typów idealnych):

• wola organiczna - spontaniczna, irracjonalna, kierująca się motywami emocjonalnymi,

• wola refleksyjna - racjonalna, świadoma, obejmująca rozważne i myślowe sformułowanie środków i celu, do którego działanie jednostki jest skierowane.

Wiele grup stanowi mieszaninę pierwszego i drugiego typu.

TYPOLOGIA WEDŁUG F. TOONIESA I CH. H. COOLEYA
RODZAJ WIĘZI	RODZAJ GRUPY	RODZAJ STOSUNKÓW	STOSUNKI
wola organiczna	wspólnoty - Toonies; grupy pierwotne - Cooley	naturalne	pokrewieństwa (rodzina, rody, klany), przyjaźni (grupy przyjacielskie, rówieśnicze, towarzyskie, koleżeńskie), sąsiedzkie
wola refleksyjna	społeczeństwa - Toonies grupy wtórne - Cooley	umowne, kontraktowe	oparte na porozumieniach między jednostkami dla osiągania i realizacji określonego celu (np. spółki, towarzystwa handlowe, zrzeszenia, związki, społeczeństwa-państwa, społeczeństwa zintegrowane przez organizację państwową)

Typologia według Ch. H. Cooleya (Social Organisation, 1909):

• grupy pierwotne, pierwsze;

• grupy wtórne, pochodne, umowne.

ROZRÓŻNIANIE GRUP PIERWOTNYCH I WTÓRNYCH WEDŁUG COOLEY
KRYTERIUM ROZRÓŻNIANIA	GRUPY PIERWOTNE	GRUPY WTÓRNE
SYSTEM WSPÓŁDZIAŁANIA SPOŁECZNEGO	Oparty na stycznościach bezpośrednich.	Oparty na stycznościach pośrednich.
WIĘŹ SPOŁECZNA	Oparta na stosunkach społecznych osobowych - jednostka występuje w grupie w całej swojej osobowości.	Oparta na stosunkach instytucjonalnych - jednostka występuje w grupie jako funkcjonariusz (listonosz-adresat, konduktor-pasażer, urzędnik-interesant), oddając cząstkowo swoją osobowość.
ASPEKT PSYCHOSPOŁECZNY WIĘZI	Intensywność postawy, emocjonalne nastawienie, wysoki poziom identyfikacji z grupą - prowadzi to do ujednolicenia cech osobowości jednostki.
PODOBIEŃSTWO CZŁONKÓW GRUPY W ZAKRESIE OSOBOWOŚCI, WARTOŚCI I WZORÓW ŻYCIA	Homogeniczność - uniwersalność uczuć i postaw moralnych.	Heterogeniczność.

GRUPY MAŁE I DUŻE

Grupy małe, mikrostruktury:

• członkowie są w stanie wchodzić w osobiste, bezpośrednie styczności i stosunki społeczne,

• mogą być zarówno pierwotne, jak i umowne, nieformalne i sformalizowane (określone przez rygorystyczne przepisy służbowe),

• niesamoistność (P. Rybicki) - przynależność małej grupy do większej struktury społecznej.

Grupy duże, makrostruktury:

• członkowie nie są w stanie wchodzić w styczności i stosunki osobiste, ale porozumiewają się i łączą za pomocą środków masowego przekazu,

• brak kontaktu bezpośredniego przywódców z członkami wytwarza system stopni i barier - hierarchiczna struktura organizacyjna, system łączności regulowany przepisami,

• samoistność - grupa istnieje niezależnie, funkcjonuje jednak w zależności od małych grup.

GRUPY FORMALNE I NIEFORMALNE

KRYTERIUM ROZRÓŻNIANIA	GRUPY FORMALNE	GRUPY NIEFORMALNE
GENEZA	Powoływane przez szersze grupy społeczne.	Powstają samorzutnie, zgodnie z dobrowolną decyzją jednostek.
WIĘŹ GRUPOWA	Stosunki formalne.	Stosunki przyjacielskie, towarzyskie, koleżeńskie.
SPOSÓB UNORMOWANIA STRUKTURY GRUPY	Przepisy grupy zwierzchniej. Motywacja zewnętrzna (np. technologią produkcji, organizacją stanowisk, poleceniami przełożonych. Kontrola formalna.	Motywacja wewnętrzna. Społeczna kontrola nieformalna wynikająca z poczucia odpowiedzialności moralnej i solidarności z członkami.
ZASADY REKRUTACJI CZŁONKÓW	Przymus.	Decyzja dobrowolna.
SPOSÓB ISTNIENIA CZŁONKÓW	Funkcjonariusze wykonujący określone role.	Osoby.
ZNACZENIE GRUPY NIEFORMALNEJ	Rozszerzanie środków i sposobów komunikowania się członków, przeciwdziałanie biurokratyzacji, ugruntowanie wzajemnej pewności i zaufania między członkami grupy formalnej. Społeczna kontrola. Kształtowanie kultury pracy, postaw, osobowości. Przekazywanie jednostce zadowolenia z przynależności. Czasem są przyczyną negatywnego stosunku do grup formalnych, mogą przybierać charakter patologiczny - sygnalizują istnienie zjawisk dezorganizacji instytucji formalnej.
Obydwa rodzaje struktur koegzystują ze sobą, obie są przesiąknięte elementami grupy przeciwstawnej.

1

---