Jerzy Kondracki

Rozdział 4.2. Typologiczna klasyfikacja środowiska
przyrodniczego

S. Pietkiewicz (1947), przeprowadzając regionalizację fizycznogeograficzną Polski i nawiązując do propozycji R. Galona (1947) oraz M. Klimaszewskiego (1946), wyróżnił osiem typów krajobrazu na podstawie niezbyt precyzyjnych cech morfograficznych i hydrograficznych. Typologiczną klasyfikację zawierała również mapa morfologiczna południowej Polski M. Klimaszewskiego, wyróżniająca góry (z podziałem na osiem kategorii na podstawie cech litologicznych), pogórza, wyżyny, wzgórza, płaskowyże, garby, działy, progi denudacyjne i tektoniczne, dna dolin i kotlin, góry świadki, przełomy, dawne biegi rzek i stożki napływowe. Przy całościowym rozpatrywaniu środowiska przyrodniczego powstał problem jego kompleksowej klasyfikycji typologicznej. Terytorialne kompleksy przyrodnicze, czyli geokompleksy, w geografii polskiej nazywane są tradycyjnie krajobrazami, choć sam wyraz krajobraz jest wieloznaczny, rozumiany w języku potocznym jako wygląd terenu łącznie z wszelkimi wytworami technicznymi. Pod nazwą krajobraz rozumiano często tylko urzeźbienie powierzchni, używa się czasem pojęcia krajobrazu roślinnego, a także krajobrazu antropogenicznego.

Szkoła niemiecka posługuje się terminem Landschąft w znaczeniu polskiego krajobrazu. Został on przejęty przez język rosyjski jako landszaft i znaczeniowo odpowiada kompleksowi przyrodniczemu. Ten punkt widzenia został zaprezentowany w publikacji o typach krajobrazu naturalnego w Polsce (J. Kondracki 1960). Termin „krajobraz" jest zarówno pojęciem ogólnym, oznaczającym złożony kompleks przyrodniczy o swoistej strukturze i powiązaniu jego składników, jak też określeniem typologicznym pozwalającym na wyróżnienie typów środowiska przyrodniczego różnej rangi w zależności od przyjętych kryteriów klasyfikacyjnych. Typologiczna klasyfikacja środowiska przyrodniczego pozwala na ocenę poszczególnych terytoriów z określonego punktu widzenia. Założeniem jest teza o wzajemnym powiązaniu składników kompleksu krajobrazowego. Przy wyodrębnianiu szczebli klasyfikacyjnych takich geokompleksów opieramy się na pewnej dominującej cesze jednego z komponentów krajobrazu, od której zależne są pozostałe składniki. W skali globu ziemskiego nadrzędnym czynnikiem jest klimat, od którego zależy strefowe i astrefowe zróżnicowanie procesów wietrzenia, rzeźbotwórczych, szaty roślinnej, gleb i świata zwierzęcego, a także zagospodarowanie przez człowieka. W skali regionalnej istotne znaczenie ma wzniesienie nad poziom morza, wynikające z procesów endogenicznych, którego wynikiem jest występowanie piętrowości klimatycznej i związanych z nią zjawisk i procesów. Przy małym zróżnicowaniu pionowym ukształtowania powierzchni typ krajobrazu zależy od podłoża geologicznego, z którym związane są stosunki wodne, rodzaje gleb i biocenozy.

Oparta na tych kryteriach mapa typów krajobrazu naturalnego Polski w skali 1:2 000 000 została zaprezentowana w Narodowym atlasie Polski (plansza 40). Wyróżniono na niej trzy klasy krajobrazu naturalnego: niziny, wyżyny i góry. W każdej z tych klas dalsze zróżnicowanie zależne jest od innych czynników. W górach jest to wzniesienie nad poziom morza i związana z nim piętrowość klimatu i roślinności. W Polsce dolne piętro lasów górskich pojawia się mniej więcej powyżej 600 m n.p.m. Na nizinach zróżnicowanie środowiska przyrodniczego zależy od form rzeźby i materiałów skalnych będących dziedzictwem plejstoceńskich zlodowaceń i związanych z nimi procesów. Za wyżyny uznano te terytoria, na których spod zasypania plejstoceńskiego wyłaniają się skały podłoża przedczwartorzędowego, ale formy rzeźby i stosunki hipsometryczne nie pozwalają na ich zaliczenie do klasy krajobrazów górskich, istotną rolę odgrywa natomiast specyfika podłoża skalnego. Najogólniej można je podzielić na węglanowe o odczynie zasadowym, podlegające procesom krasowym oraz krzemianowe i glinokrzemianowe o odczynie kwaśnym, nie podlegające krasowieniu. Na obydwu tych rodzajach podłoża kształtują się inne typy gleb. Specyficzny rodzaj skał w południowej, wyżynnej części kraju przedstawiają pokrywy lessowe, na których rozwijają się procesy sufozyjne (pseudokrasowe) oraz swoiste gleby.

Oparta na wymienionych kryteriach mapa typów krajobrazu naturalnego w Narodowym atlasie Polski zawiera następującą klasyfikację:

klasa: krajobrazy nizinne

rodzaj: krajobrazy nadmorskie

gatunek: wydmowy (piaski zbielicowane, bory nadmorskie)

deltowy (mady, potencjalne lasy łęgowe)

jeziomo-bagienny (gleby bagienne, roślinność bagienna i wodna)

rodzaj: krajobrazy dolin i równin akumulacji wodnej

gatunek: dna dolin (mady, potencjalne lasy łęgowe) terasy piaszczyste (piaski
zbielicowane, bory sosnowe) równiny poleskie (gleby bagienne, olsy i bory
bagienne)

równiny śródgórskie (gleby bagienne, łęgi, bory sosnowe)

rodzaj: krajobrazy młodoglacjalne

gatunek: równiny i wzniesienia morenowe (gleby brunatne na glinach, grądy)
pagórkowaty pojezierny (gleby brunatne i pseudobielicowe, grądy i bory
mieszane)

sandrowo-pojezierny (gleby piaszczyste psudobielicowe, bory)

rodzaj: krajobrazy staroglacjalne

gatunek: równiny peryglacyjne (gleby piaszczysto-gliniaste pseudobielicowe, bory
mieszane i grądy)

ostańce peryglacjalne (bielice, bory)

klasa: krajobrazy wyżynne

rodzaj: krajobraz lessowy (gleby brunatne, czarnoziemy, grądy, dąbrowy świetliste)
krajobraz skał węglanowych (rędziny, grądy, dąbrowy świetliste)

krajobraz skał krzemianowych (gleby brunatne kwaśne, grądy, bory
mieszane)

klasa: krajobrazy górskie

rodzaj: krajobraz regla dolnego (gleby górskie, lasy jodłowo-bukowe)

krajobraz regla górnego (gleby górskie, bory świerkowe)

krajobraz subalpejski (gleby górskie, kosodrzewina, łąki górskie)

krajobraz alpejski (gleby górskie, roślinność wysokogórska).

Na mapie zaznaczono ponadto trzy odmiany strefowe wyróżniające się pod względem klimatycznym i geobotanicznym (Szata roślinna...1959): subatlantycką na większej części terytorium kraju (Dział Bałtycki), subborealną na północo-wschodzie (Dział Północny) i leśno-stepową pomiędzy górnym Wieprzem a Bugiem (Dział Czarnomorski).

Nowa wersja mapy krajobrazów naturalnych została opracowana w skali

l:500 000 zespołowo pod kierunkiem A. Richlinga (1984) z udziałem prawie wszystkich uniwersyteckich ośrodków geograficznych (przy wykorzystaniu Przeglądowej mapy geomorfologicznej Polski l: 500 000, red. L. Starkel 1980). Nawiązuje ona do klasyfikacji omówionej poprzednio, która jednak została zmodyfikowana i uszczegółowiona. Przedstawia ją w sposób zgeneralizowany załączona barwna mapa (zał. 7). Na tej mapie krajobrazy dolin i równin bagiennych, które występują zarówno w obrębie nizin, jak też wyżyn i gór, wydzielono jako odrębną klasę, zaś podział klasy krajobrazów nizinnych na rodzaje oparto nie na kryterium genetycznym, lecz monograficznym, wyróżniając krajobrazy równinne i faliste, pagórkowate oraz wzgórzowe, natomiast podział na gatunki oparto na różnicach genetycznych. Wzbogacono podział krajobrazów wyżynnych przez wyróżnienie gatunków na podstawie cech morfograficznych i stopnia rozcięcia erozyjnego. Piętra roślinne w górach uznano za gatunki krajobrazu, łącząc je w dwa rodzaje, tj. krajobrazy średniogórskie i wysokogórskie. Pogórza i góry niskie zaliczono do krajobrazów wyżynnych. Wyodrębniono nową klasę krajobrazów antropogenicznych, gdzie stosunki przyrodnicze uległy całkowitemu przekształceniu wskutek eksploatacji surowców skalnych i mineralnych, zanieczyszczenia środowiska przez przemysł i technicznej zabudowy.

Tabela 58 przedstawia nową klasyfikację krajobrazów, w której wydzielono 5 klas, 14 rodzajów i 23 gatunki. Jednakże na mapie w skali l: 500 000 można było przedstawić dalsze zróżnicowanie na odmiany krajobrazu, przez uwzględnienie rodzajów skał i sposobów użytkowania ziemi, za pomocą 2 rodzajów znaków. Wzięto pod uwagę 12 rodzajów podłoża skalnego i 4 rodzaje pokrycia terenu, co przez nałożenie na wyróżnione barwami gatunki dało w wyniku kontury 117 odmian krajobrazu. Skala mapy nie pozwalała na dalsze uszczegółowienie, jednakże można wskazać na wyraźne związki pomiędzy abiotycznymi gatunkami krajobrazu a glebami i roślinnością. W klasie krajobrazów nizinnych gatunkowi piaszczystych terenów glacjofluwialnych i nadmorskich wydmowych odpowiadają gleby rdzawe, płowe lub bielicowe, lasy tworzą zbiorowiska borowe, a w zatorfoionych obniżeniach olsy. Równinne lub faliste krajobrazy glacjalne utworzone są z glin lub piasków gliniastych, na których występują gleby brunatne lub płowe, zaś w lasach dominują zbiorowiska gradowe, rzadziej bory mieszane. Łąki należą do typu „świeżych" (grądowych). Równiny i falisty krajobraz peryglacyjny może mieć zróżnicowane utwory powierzchniowe: piaszczysto-żwirowe i piaszczysto-gliniaste z glebami rdzawymi lub bielicowymi, pylaste oraz ilaste z przewagą gleb płowych i brunatnych, a także czarnych ziem. Lasy należą najczęściej do typu grądów. Krajobrazy pagórkowate i wzgórzowe rozróżniono głównie na podstawie wysokości względnych, natomiast każdy z tych rodzajów pod względem genetycznym może być albo wydmowy (eoliczny), albo glacjalny. Gatunek eoliczny jest edaficznie uboższy, a zbiorowiska leśne należą do typu borów. Gatunek glacjalny może należeć do odmiany o podobnych cechach, jak wydmy (ozy i piaszczyste kemy), albo do odmiany gliniastej i gliniasto-piaszczystej (moreny), a nawet ilastej (niektóre kemy). W takich przypadkach występują raczej gleby brunatne i płowe, a lasy i łąki mogą należeć zarówno do zbiorowisk gradowych, jak i do borów mieszanych. W pagórkowatym i wzgórzowym krajobrazie glacjalnym, charakterystycznym dla pojezierzy, znaczny procent powierzchni zajmują zagłębienia wypełnione przez jeziora lub torfowiska z lasami typu olsów.

W klasie krajobrazów wyżynnych rodzaj krajobrazów lessowych podzielono na dwa gatunki: słabo i silnie rozcięty. Dominują gleby brunatne, ale na płaskich wysoczyznach występują również płaty czarnoziemów. Przeważają lasy liściaste (grądy). Na południo-wschodzie w geobotanicznym Dziale Czarnomorskim (Pontyjskim) są to dąbrowy świetliste. W obrębie krajobrazów węglanowych i gipsowych wyróżniono trzy gatunki: zwartych masywów ze skałkami, izolowanych połogich wzniesień i falistych płaskowyży. Wspólną ich cechą jest większa lub mniejsza podatność na krasowienie oraz występowanie gleb typu rędzin lub brunatnych. Na tym podłożu rosną lasy liściaste: dębowo-grabowe (grądy), buczyny i dąbrowy, rzadziej bory mieszane. Niewielkie powierzchnie stoków o ekspozycji południowej zajmują zbiorowiska kserotenniczne z roślinami stepowymi. Zróżnicowanie litologiczne na wapienie skaliste, dolomity, opoki, gezy, kredę piszącą, margle oraz gips znajduje swoje odzwierciedlenie w formach terenu — występowaniu krawędzi, obniżeń denudacyjnych, płaskowyży, ostańców skalnych, zapadlisk krasowych. Krajobrazy krzemianowe i glinokrzemianowe są związane z różnymi typami skał: magmowych, metamorficznych, wulkanicznych i osadowych — gruboklastycznych z przewagą piaskowców i drobnoklastycznych z przewagą łupków. Formy terenu zależą od odporności skał na procesy denudacyjne. Wyróżniono dwa gatunki: pojedynczych wzniesień oraz pogórzy i niskich gór, nie przekraczających w zasadzie 600 m n.p.m. Przeważają gleby płowe i brunatne kwaśne, niekiedy o niewykształconym profilu. Szatę leśną reprezentują grądy i bory mieszane.

Klasę krajobrazów górskich ze względu na wzniesienie nad poziom morza, cechy klimatu i roślinności, a także typy rzeźby i gleb podzielono na dwa rodzaje: średniogórski i wysokogórski. Krajobrazy średniogórskie dzielą się na dwa gatunki: noszące tradycyjną nazwę regla dolnego z naturalnymi zespołami jodłowo-bukowymi oraz regla górnego z borami świerkowymi. Gleby wykazują zróżnicowanie w zależności od podłoża skalnego, ale wszystkie zaliczają się do

tabela 58. Klasyfikacja krajobrazu naturalnego Polski

_________________________________________________________________

Klasa Rodzaj Gatunek

_________________________________________________________________

równinny i falisty glacjofluwialny i morski

glacjalny

peryglacjalny

_____________________________________________________

Nizinny pagórkowaty eoliczny

glacjalny i glacjofluwialny

______________________________________________________
wzgórzowy eoliczny

glacjalny i glacjofluwialny

___________________________________________________________________
lessowy wysoczyzn słabo rozciętych
wysoczyzn silnie rozcięty
________________________________________________

Wyżynny węglanowy i gipsowy zwartych masywów ze skałkami

izolowanych połogich wzniesień

płaskowyży falistych

_____________________________________________

krzemianowy i glino- pogórzy i niskich gór

krzemianowy pojedynczych wzniesień

___________________________________________________________________

średniogórski regla dolnego

regla górnego

______________________________________________________

Górski wysokogórski kosodrzewiny

hal

turni

___________________________________________________________________

zalewowych den dolin równin zalewowych na nizinach i

wyżynach

równin zalewowych w dolinach
górskich

_____________________________________________________

Dolin teras nadzalewowych równin terasowych w dolinach nizin

i obniżeń i wyżyn

równin terasowych w dolinach gór-

skich

_________________________________________________

obniżeń denudacyjnych i kotlin w terenach wyżynnych i
górskich

____________________________________________________

równin bagiennych

___________________________________________________________________

Antropoge- zwartej zabudowy miejskiej

niczny eksploatacji powierzchniowej

_________________________________________________________________

typu gleb górskich — płowych, brunatnych lub rędzin o niecałkowicie wykształconym profilu. W krajobrazach wysokogórskich mniej lub bardziej wyraźne są cechy rzeźby glacjalnej. Wyróżnia się w ich obrębie trzy gatunki: piętro kosodrzewiny, piętro hal (łąk górskich) i piętro turni (skalne) bez wykształconej pokrywy glebowej. Dwa niższe piętra mają gleby szkieletowe o słabo wykształconym profilu.

Klasa krajobrazów dolin i obniżeń nie ma regionalnego zasięgu, ale występuje pośród omówionych trzech klas. W tej grupie wyróżniono cztery rodzaje krajobrazu: zalewowych den dolin, teras nadzalewowych, obniżeń denudacyjnych i kotlin w terenach wyżynnych i górskich oraz równin bagiennych. Terasy zalewowe i nadzalewowe różnią się swą specyfiką na terenach nizinnych i wyżynnych od analogicznych teras w górach, toteż te dwa rodzaje krajobrazu podzielono każdy na dwa gatunki, natomiast nie wyróżniono gatunków wśród obniżeń denudacyjnych i równin bagiennych. Wszystkie terasy zalewowe mają specyficzne stosunki wodne z zalegającą płytko ruchomą wodą w gruncie i okresowym zatapianiem, natomiast różnią się materiałem, z którego są zbudowane: na nizinach są to mady, czasem piaski i torfy, w górach żwiry i kamienie. Naturalnym zbiorowiskiem roślinnym są lasy łęgowe, niekiedy olsy, jednak najczęściej zamieniono je na łąki lub pola uprawne. W górach często występują nagie kamieńce. Terasy nadzalewowe na nizinach i wyżynach są piaszczyste.

Gleby należą do typu bielicowych lub rdzawych, a naturalnymi zbiorowiskami roślinnymi są bory. Na terenach tych występują często wydmy, czyli rodzaj krajobrazu pagórkowatego lub wzgórzowego. Obniżeniom denudacyjnym i kotlinom w krajobrazach wyżynnych i górskich odpowiadają zazwyczaj gleby brunatne, a lasy należą do zbiorowisk grądowych lub borów mieszanych. Równiny bagienne występują głównie na nizinach w kotlinowych rozszerzeniach dolin oraz na słabo pochylonych powierzchniach o nieprzepuszczalnym podłożu. Gleby na torfach należą do typu gleb bagiennych lub murszy, zbiorowiskami leśnymi są olsy, zbiorowiskami zielnymi łąki bagienne i szuwary.

---