Metody i środki prowadzenia działań zbrojnych

Opracowanie: dr Marcin Marcinko

Zasady podstawowe MPH dotyczące ograniczenia metod i środków walki:

a). zakaz powodowania niepotrzebnego cierpienia i nadmiernego okrucieństwa:

• Deklaracja petersburska z 1868 r. o zakazie używania małokalibrowych pocisków eksplodujących - „postępy cywilizacji winny prowadzić do złagodzenia w miarę możności klęsk wojny, a jedynym uprawnionym celem, jaki państwa winny sobie postawić w czasie wojny, jest osłabienie sił zbrojnych nieprzyjaciela (…) poza ten cel prowadziłoby używanie broni, która by niepotrzebnie zwiększała cierpienia ludzi już niezdolnych do walki albo sprowadzała z konieczności ich śmierć, a więc używanie podobnej broni byłoby sprzeczne z prawami ludzkości”;

• art. 22 regulaminu haskiego z 1907 r. - „strony wojujące nie mają nieograniczonego prawa wyboru środków szkodzenia nieprzyjacielowi”;

• art. 35 Protokołu Dodatkowego I z 1977 r.:

„1). W każdym konflikcie zbrojnym prawo stron konfliktu do doboru metod i środków prowadzenia wojny nie jest nieograniczone.

2). Zabronione jest stosowanie broni, pocisków i materiałów, a także metod prowadzenia wojny, które mogą powodować niepotrzebne cierpienia”.

b). zasada rozróżniania:

• art. 52 ust. 2 Protokołu Dodatkowego I z 1977 r. - „Ataki powinny być ściśle ograniczone do celów wojskowych. Co się tyczy dóbr, celami wojskowymi są tylko takie, które z powodu swej natury, swego rozmieszczenia, swego przeznaczenia lub wykorzystania wnoszą istotny wkład do działalności wojskowej i których całkowite lub częściowe zniszczenie, zajęcie lub zneutralizowanie daje określoną korzyść w danej sytuacji”;

• art. 51 ust. 4 PD I - „Zabronione są ataki bez rozróżnienia. Określenie "bez rozróżnienia" oznacza:

(a) ataki, które nie są skierowane przeciwko określonemu celowi wojskowemu;

(b) ataki, w których stosuje się metody i środki walki, jakie nie mogą być ograniczone do określonego celu wojskowego, albo

(c) ataki, w których stosuje się metody i środki walki, których skutki nie mogą być ograniczone, jak to nakazuje niniejszy protokół,

i w następstwie tego w każdym z tych wypadków mogą godzić bez rozróżnienia w cele wojskowe i w osoby cywilne lub w dobra o charakterze cywilnym”;

• art. 51 ust. 5 PD I - „Następujące rodzaje ataków będą między innymi traktowane jako wykonane bez rozróżnienia:

(a) ataki w postaci bombardowania, niezależnie od zastosowanych metod i środków, które jako jeden cel wojskowy traktują pewną liczbę celów wojskowych wyraźnie zarysowanych i odróżniających się, położonych w mieście, na wsi lub w innej strefie obejmującej podobne skupienie osób cywilnych lub dóbr o charakterze cywilnym;

(b) ataki, co do których można przypuszczać, że wywołają również straty w życiu ludzkim wśród ludności cywilnej, ranienia osób cywilnych, szkody w dobrach o charakterze cywilnym lub połączenie tych strat i szkód, jeśli byłyby one nadmierne w porównaniu z oczekiwaną konkretną i bezpośrednią korzyścią wojskową”.

Umowy i inne akty międzynarodowe odnoszące się do metod i środków walki:

1). 1868 - Deklaracja petersburska o zakazie używania małokalibrowych pocisków eksplodujących;

2). 1899 - Deklaracja haska o zakazie używania na wojnie kul rozszerzających się lub rozpłaszczających;

3). 1899 - Deklaracja haska o zakazie używania pocisków gazowych;

4). 1907 - Regulamin haski dotyczący praw i zwyczajów wojny lądowej;

5). 1907 - Deklaracja haska w sprawie zakazu rzucania z balonów pocisków i środków wybuchowych;

6). 1907 - VIII Konwencja haska w sprawie zakazu używania automatycznych podwodnych min kontaktowych;

7). 1925 - Protokół genewski dotyczący zakazu używania na wojnie gazów duszących, trujących lub podobnych oraz środków bakteriologicznych;

8). 1949 - Konwencje genewskie o ochronie ofiar wojny;

9). 1954 - Konwencja genewska o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z regulaminem wykonawczym oraz Protokół o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego;

10). 1972 - Konwencja o zakazie prowadzenia badań, produkcji i gromadzenia zapasów broni

bakteriologicznej (biologicznej) i toksycznej oraz o ich zniszczeniu;

11). 1977 - Konwencja o zakazie używania technicznych środków oddziaływania na środowisko w celach militarnych lub jakichkolwiek innych celach wrogich;

12). 1977 - protokoły dodatkowe do konwencji genewskich z 1949 roku;

13). 1980 - Konwencja o zakazie lub ograniczeniu użycia pewnych broni konwencjonalnych, które mogą być uważane za powodujące nadmierne cierpienia lub mające niekontrolowane skutki, wraz z protokołami:

• 1980 - Protokół I w sprawie niewykrywalnych odłamków;

• 1980 - Protokół II w sprawie zakazów lub ograniczeń użycia min, min-pułapek i innych urządzeń

• 1980 - Protokół III w sprawie zakazów lub ograniczeń użycia broni zapalających;

• 1995 - Protokół IV w sprawie oślepiającej broni laserowej;

• 1996 - Protokół w sprawie zakazów lub ograniczeń użycia min, min-pułapek i innych urządzeń (Protokół II do konwencji z 1980 r. w postaci zmienionej);

• 2003 - Protokół V w sprawie niewybuchów;

14). 1993 - Konwencja o zakazie prowadzenia badań, produkcji, składowania i użycia broni chemicznej oraz o zniszczeniu jej zapasów;

15). 1997 - Konwencja ottawska o zakazie użycia, składowania, produkcji i przekazywania min przeciwpiechotnych oraz o ich zniszczeniu;

16). 1999 - Protokół II do konwencji haskiej z 1954 r. o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego.

Klauzula Martensa, zawarta w preambule do IV konwencji haskiej - nakazuje, by w przypadkach nie objętych obowiązującymi przepisami stosowane były zasady prawa narodów, zasady humanitarności i wymagania społecznego sumienia. Nie pozwala więc ona na wyciąganie wniosku, że dozwolone są wszystkie metody i środki walki, które nie zostały objęte przepisami pozytywnego prawa wojennego.

Ograniczenia dotyczące środków walki:

1). Rodzaje broni i amunicji zakazane w świetle międzynarodowego prawa humanitarnego:

a). pociski - zakazane jest używanie następujących rodzajów amunicji:

• pocisków o wadze poniżej 400 g, wybuchających lub zawierających materiały piorunujące bądź zapalne;

• kul, które łatwo rozszerzają się lub spłaszczają w ciele ludzkim, takich jak kule w twardej powłoce nie pokrywającej całkowicie ołowiu lub nacinanej (tzw. kule dum-dum);

• kul, które zostały pokryte trucizną;

• różnych rodzajów pocisków odłamkowych, których zasadnicze działanie polega na rażeniu odłamkami niemożliwymi do wykrycia za pomocą promieni Roentgena (np. pociski-strzałki - fléchettes).

b). trucizny i broń zatruta - w świetle międzynarodowego prawa humanitarnego jest ona zakazana (art. 23a Regulaminu Haskiego z 1907 r. wyraźnie zabrania używać trucizn lub broni zatrutej), gdyż może mieć ona charakter nieukierunkowany (indiscriminate weapon) bądź też niepotrzebnie powodować cierpienia; przykładowo, zakazane jest zatruwanie bądź zanieczyszczanie studni lub innych źródeł wody pitnej.

c). miny przeciwpiechotne - zgodnie z postanowieniami Konwencji o zakazie używania, magazynowania, produkcji i transferu min przeciwpiechotnych i o ich zniszczeniu (tzw. konwencji ottawskiej) z 1997 roku, posiadanie i używanie min przeciwpiechotnych jest bezwzględnie zakazane. Przez „minę przeciwpiechotną” Konwencja rozumie „minę skonstruowaną tak, by wybuchała wskutek obecności, bliskości lub kontaktu z człowiekiem i przeznaczoną do wyłączenia z walki, ranienia lub zabicia jednej lub większej liczby osób”. Miny skonstruowane dla wybuchania wskutek obecności, bliskości lub kontaktu z pojazdem, nie zaś z człowiekiem, wyposażone w urządzenia zabezpieczające przed manipulowaniem, nie są uważane za miny przeciwpiechotne, choć mają takie urządzenie. Konwencja Ottawska zobowiązuje państwa-strony do:

- zakazu konstruowania, produkowania, nabywania w jakikolwiek sposób, składowania, konserwowania lub przekazywania komukolwiek, bezpośrednio lub pośrednio, min przeciwpiechotnych,

- zakazu wspierania, zachęcania ani nakłaniania w jakikolwiek sposób nikogo do podejmowania działalności zabronionej Państwu Stronie z mocy niniejszej Konwencji.

Każde państwo-strona zobowiązuje się ponadto do zniszczenia wszystkich min przeciwpiechotnych oraz do dopilnowania ich zniszczenia, stosownie do postanowień Konwencji.

Generalnie jednak problematyka używania min w konfliktach zbrojnych jest o wiele bardziej złożona, nie wszystkie bowiem kategorie tej broni zostały zakazane - w stosunku do części z nich wprowadzono jedynie ograniczenia w ich użyciu. Poza konwencją ottawską, o minach traktuje również Protokół II w sprawie zakazów lub ograniczeń użycia min, min-pułapek i innych urządzeń (uzupełniający Konwencję z 1980 roku), i to zarówno w wersji pierwotnej, jak i zmienionej z roku 1996. W rezultacie istnieją obecnie aż cztery reżimy prawne regulujące kwestię stosowania min jako środka walki:

• państwa-strony Konwencji Ottawskiej zobowiązane są nie używać min przeciwpiechotnych w żadnych okolicznościach, nawet przeciwko państwom nie będącym stroną tej konwencji;

• państwa-strony Konwencji z 1980 roku, które związały się zmienionym Protokołem II, zobowiązane są przestrzegać postanowień tego Protokołu w stosunkach z państwami-stronami Konwencji z 1980 roku, będącymi również stronami wspomnianego protokołu;

• na państwach-stronach Konwencji z 1980 roku, które nie zdecydowały się związać zmienionym Protokołem II, nadal ciąży obowiązek przestrzegania tego Protokołu w jego oryginalnej wersji w stosunkach z państwami, które postąpiły tak samo;

• państwa, które nie są stronami Konwencji z 1980 roku ani żadnej z wersji Protokołu II, w kwestii używania min powinny stosować się do zwyczajowego międzynarodowego prawa humanitarnego, łącznie z zakazem powodowania nadmiernego cierpienia i zasadą rozróżniania; w stosunkach z takimi państwami inne państwa również związane są regułami wynikającymi z prawa zwyczajowego, chyba że są one stronami Konwencji Ottawskiej.

Protokół II odnosi się do min w wojnie lądowej, przy czym nie zawiera on ogólnego zakazu ich stosowania w walce zbrojnej, a jedynie przewiduje pewne ograniczenia. Dotyczy to wymagań, by nie były one używane przeciwko ludności cywilnej i poszczególnym osobom cywilnym, zarówno jako broni ofensywnej, jak i defensywnej oraz tytułem represaliów. Zabronione jest:

• zakładanie min poza celem wojskowym lub w takim miejscu, że broń ta nie jest skierowana przeciw celowi wojskowemu;

• zakładanie min w miejscu, które pociąga za sobą metodę lub taki sposób przewożenia, że nie mogą być one użyte przeciwko celowi wojskowemu, lub gdy można oczekiwać, że wywołają straty w życiu ludności cywilnej oraz szkody w obiektach cywilnych nadmierne w stosunku do oczekiwanej, bezpośredniej i konkretnej korzyści wojskowej.

d). broń biologiczna i chemiczna - używanie broni biologicznej lub chemicznej w konfliktach zbrojnych jest zakazane - już w II deklaracji haskiej z 1899 r. państwa wyrzekły się stosowania pocisków, których jedynym zadaniem jest rozprzestrzenianie gazów duszących i trujących, zaś protokół genewski z 1925 r. zabronił używania na wojnie gazów duszących, trujących lub podobnych oraz środków bakteriologicznych (zwrócono jednak uwagę, iż zakaz używania gazów łzawiących na wojnie nie oznacza, że nie można użyć takich gazów dla utrzymania porządku wewnętrznego); protokół nie zabraniał jednak badań nad rozwojem, produkcją i posiadaniem broni chemicznej;

- broń biologiczna - zakaz jej używania ustanowiła Konwencja o zakazie badań, produkcji i magazynowania broni bakteriologicznej (biologicznej) i toksyn oraz ich zniszczeniu z 1972 r. - w konwencji tej państwa „zdecydowane całkowicie wyeliminować, w interesie całej ludzkości, możliwości stosowania środków biologicznych lub toksyn jako broni” postanowiły, że „nigdy, w żadnych okolicznościach, nie będą prowadzić badań, produkować, nabywać w jakikolwiek sposób i przechowywać” broni biologicznej; zakaz ten objął, zgodnie z art. I konwencji:

• mikrobiologiczne lub inne biologiczne środki lub toksyny, bez względu na pochodzenie lub sposób produkcji, które nie są przeznaczone do wykorzystania w celach profilaktycznych, ochronnych lub w innych celach pokojowych;

• broń, urządzenia lub środki przenoszenia mające służyć wykorzystaniu wspomnianych środków lub toksyn we wrogich zamiarach lub w konfliktach zbrojnych

Od 1972 r. na forum ONZ prowadzone są też dyskusje nad nowym układem regulującym kwestie użycia broni biologicznej - w 1994 r. została powołana Grupa Ad Hoc, która zajęła się opracowaniem i rozwinięciem systemu weryfikacji jej stosowania. Prace tej Grupy nie zostały jeszcze zakończone, istnieje jednak prawdopodobieństwo, że nowy protokół zostanie ostatecznie opracowany i przyjęty w trakcie Konferencji Przeglądowej wspomnianej Konwencji, która odbędzie się w 2006 r.;

- broń chemiczna - uchwała Zgromadzenia Ogólnego ONZ 2603/24 z 1969 r. - sprzeczne z ogólnie przyjętymi przepisami prawa międzynarodowego, jakie sformułowane zostały w protokole genewskim z 1925 r., jest użycie w międzynarodowych konfliktach zbrojnych „wszelkich chemicznych środków wojennych, substancji chemicznych, gazowych, ciekłych lub stałych, które mogą być użyte ze względu na ich bezpośrednie skutki toksyczne w stosunku do ludzi, zwierząt lub roślin”. Dyskusje nad użyciem broni chemicznej wznowiono na Konferencji Rozbrojeniowej w 1972 r., jednak dopiero w 1997 r. weszła w życie Konwencja o zakazie prowadzenia badań, produkcji, składowania i użycia broni chemicznej oraz o zniszczeniu jej zapasów. Konwencja ta przedstawia nowe podejście do rozbrojenia, zakłada bowiem całkowite wyeliminowanie użycia broni chemicznej. Ma to zostać osiągnięte przez zniszczenie wszystkich składów broni chemicznej oraz wstrzymanie całej jej produkcji. Nadzór nad przestrzeganiem traktatu sprawuje Organizacja ds. Zakazu Broni Chemicznej. Dotychczas zniszczono 10% światowego arsenału broni chemicznej i przewiduje się, że do roku 2007 cały arsenał światowy zostanie zniszczony. Z kolei stanowisko, według którego obowiązuje w prawie międzynarodowym zakaz stosowania środków chemicznych powodujących zatrucie ludzi pośrednio poprzez niszczenie środowiska naturalnego, znalazło wyraz w Konwencji o zakazie wykorzystania techniki modyfikacji środowiska naturalnego w celach wojskowych lub innych nieprzyjacielskich z 1977 r., a także w Protokole Dodatkowym I z 1977 r., który w art. 35 zabrania stosowania metod i środków walki, które zmierzają lub mogą zmierzać do wywołania w środowisku naturalnym szkód rozległych, długotrwałych i poważnych.

e). broń laserowa - używanie oślepiającej broni laserowej, jako środka powodującego niepotrzebne cierpienia, jest zakazane, a zakaz ten ustanawia Protokół IV (z 1995 r.) do Konwencji o zakazie lub ograniczeniu używania pewnych broni konwencjonalnych, które mogą być uważane za powodujące nadmierne cierpienia lub za posiadające niekontrolowane skutki.

2). Ograniczenia w używaniu broni dozwolonej:

a). broń zapalająca - zgodnie z Protokołem III o zakazie lub ograniczeniu używania broni zapalających (z 1980 r.), uzupełniającym Konwencję o zakazie lub ograniczeniu używania pewnych broni konwencjonalnych, które mogą być uważane za powodujące nadmierne cierpienia lub za posiadające niekontrolowane skutki, za broń zapalającą uważa się wszelką broń lub amunicję zasadniczo przeznaczoną do zapalania celu lub do powodowania oparzeń osób płomieniem ognia, wysoką temperaturą lub kombinacją jednego i drugiego, która wywołuje reakcję chemiczną rzuconej substancji na cel; bronie zapalające mogą przybrać postać np. miotaczy ognia, pocisku, granatu, miny, bomby i innych pojemników zawierających substancje zapalające; nie są broniami zapalającymi: amunicja, która może mieć uboczne skutki zapalające (np. pociski oświetlające, smugowe, dymne lub systemy sygnalizacyjne), amunicja łącząca skutki penetracji, podmuchu lub rozpryskiwania ze skutkiem zapalającym (np. pociski perforujące, pociski rozrywające się, bomby eksplozyjne), a także amunicja o skutkach łącznych, w której skutek zapalający nie zmierza wyraźnie do spowodowania oparzeń osób, lecz używana jest przeciwko celom wojskowym, np. przeciwko pojazdom opancerzonym, statkom powietrznym i urządzeniom lub środkom wsparcia logistycznego;

• miotacze ognia - ich stosowanie jest dozwolone w odniesieniu do celów martwych, natomiast jest zabronione w stosunku do ludzi, gdyż powoduje niepotrzebne cierpienia i często nieuchronną śmierć; według niektórych instrukcji wojskowych (w tym amerykańskich) użycie ognia w formie amunicji smugowej, miotaczy ognia, napalmu i innych broni zapalających nie jest naruszeniem prawa międzynarodowego, należy jednak posługiwać się tą bronią w taki sposób, by nie powodować niepotrzebnie cierpienia u poszczególnych ludzi;

• napalm - Zgromadzenie Ogólne ONZ w uchwale 2932/27 z 1972 r. stwierdziło, że „masowe rozprzestrzenianie ognia poprzez pociski zapalające jest wysoce nieukierunkowane w swych skutkach wojskowych i cywilnych” i że użycie tej broni „podważa długo utrzymywaną zasadę ochrony ludności cywilnej”; jakkolwiek użycie napalmu nie jest całkowicie zabronione w prawie międzynarodowym, podkreśla się w doktrynie, iż użycie napalmu powinno być zakazane, ponieważ powoduje niepotrzebne cierpienia i ponieważ nie pozwala na rozróżnienie między celami wojskowymi a obiektami o charakterze cywilnym.

b). pułapki (booby traps) - zgodnie z Protokołem II w sprawie zakazów lub ograniczeń użycia min, min-pułapek i innych urządzeń, zakazane jest stosowanie przedmiotów mających wygląd nieszkodliwy, zawierających ładunek wybuchowy, które detonują przy przemieszczaniu lub zbliżaniu się do nich, a także pułapek przyczepionych lub połączonych z emblematami, znakami chronionymi przepisami międzynarodowymi, z chorymi, rannymi lub zmarłymi, z miejscami grzebania, palenia zmarłych lub grobami, z urządzeniami, materiałem i środkami transportu sanitarnego, z zabawkami i innymi przedmiotami, szczególnie związanymi z żywieniem, zdrowiem, higieną, ubraniem lub wychowaniem dzieci, z żywnością lub napojami, ze sprzętem kuchennym i gospodarstwa domowego, z wyjątkiem wojskowych instytucji i terenów oraz wojskowych składów aprowizacyjnych, z przedmiotami bezsprzecznie religijnymi, z zabytkami historycznymi, dziełami sztuki lub miejscami kultu, ze zwierzętami lub ciałami zwierząt.

c). miny zakładane na odległość - zgodnie z Protokołem II o zakazie lub ograniczeniu używania min, min-pułapek i innych podobnych urządzeń (z 1980 r.), uzupełniającym Konwencję o zakazie lub ograniczeniu używania pewnych broni konwencjonalnych, które mogą być uważane za powodujące nadmierne cierpienia lub za posiadające niekontrolowane skutki, zakładanie tych min jest zakazane z wyjątkiem stref stanowiących cel wojskowy lub obejmujących cele wojskowe, jeśli: założenie miny zostało zarejestrowane z dokładnością określoną w protokole i mina wyposażona jest w skuteczny mechanizm pozwalający na jej zneutralizowanie (automatyczny lub powodujący rozładowanie), gdy mina przestaje służyć celom wojskowym; należy też w miarę możności uprzedzić o założeniu min, które mogłyby zagrozić ludności cywilnej; należy też skutecznie uprzedzić o każdym zdalnym nanoszeniu lub zrzucie zdalnie ustawianych min, który może spowodować straty wśród ludności cywilnej, chyba że nie pozwalają na to okoliczności. Odnośnie przeciwpojazdowych min automatycznych, generalnie nie wysuwa się zastrzeżeń dotyczących ich używania jako broni obronnej. Natomiast dominuje pogląd, że nie wolno używać tych min jako broni ofensywnej, gdyż nie można ich tak zabezpieczyć, by nie wyrządziły szkody pojazdom cywilnym czy też ambulansom

d). bomby kasetowe - aspektem problemu min jest też kwestia bomb kasetowych, których użycia Konwencja Ottawska nie zakazuje; taka bomba działa w ten sposób, że główny ładunek rozrywa się w powietrzu, a kilka mniejszych ładunków w środku wybucha dopiero po upadku na ziemię. Bomby takie są bardzo nieprecyzyjne, a w dodatku około 10% ładunków to niewybuchy, które de facto działają potem dokładnie tak samo jak miny - organizacje humanitarne zgłaszają więc postulaty, aby ustanowić przynajmniej moratorium na stosowanie tego rodzaju bomb.

f). broń jądrowa - Zgromadzenie Ogólne ONZ w rezolucji 1653/16 z 1961 roku stwierdziło, że „użycie broni jądrowej i termojądrowej jest sprzeczne z duchem, literą i celami ONZ, a w związku z tym stanowi pogwałcenie Karty NZ” i że „wykracza ona poza cele wojny i powoduje niepotrzebne cierpienia i zniszczenia dla ludzkości i cywilizacji, a wobec tego jest sprzeczne z przepisami prawa międzynarodowego i prawami ludzkości”. W 1996 roku natomiast Zgromadzenie Ogólne zwróciło się do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości o wydanie opinii doradczej w kwestii legalności groźby lub użycia broni jądrowej. W dniu 8 lipca 1996 roku Trybunał orzekł, iż groźba lub użycie broni jądrowej jest co do zasady niezgodne z regułami prawa międzynarodowego mającymi zastosowanie w konfliktach zbrojnych, a szczególnie z zasadami międzynarodowego prawa humanitarnego, jednakże nie jest w stanie jednoznacznie stwierdzić na podstawie obecnego stanu prawa międzynarodowego i przedstawionych faktów, czy użycie tej broni w sytuacji skorzystania przez określone państwo z prawa do samoobrony w obliczu poważnego zagrożenia jego bytu jest w świetle prawa międzynarodowego legalne, czy też stanowi jego naruszenie. Co istotne jednak, Trybunał jednogłośnie orzekł, iż „groźba lub użycie broni jądrowej powinna być zgodna z wymogami prawa międzynarodowego mającego zastosowanie w konfliktach zbrojnych, w szczególności zaś z normami i zasadami międzynarodowego prawa humanitarnego”. Opinia ta oznacza więc, że zasady dotyczące metod prowadzenia wojny, jak i ogólne zasady dotyczące użycia broni, mają zastosowanie do broni jądrowej. Zakaz stosowania tej broni można zatem wywieść np. z art. 23e RH, zakazującego używać broni, pocisków lub środków, mogących zadać zbyteczne cierpienia, art. 48 PD I, formułującego zasadę rozróżniania, czy art. 51 PD I, zakazującego m.in. czynienia ludności cywilnej celem ataków. Wiele też spośród przepisów międzynarodowego prawa humanitarnego zapewnia ochronę ludności cywilnej, obiektów o charakterze cywilnym, a w szczególności szpitali, dóbr kultury i pomników historycznych, podczas gdy użycie broni jądrowej nie pozwala na zastosowanie się do tych nakazów.

g). nowe rodzaje broni - Protokół Dodatkowy I z 1977 r. w art. 36 zobowiązuje państwa prowadzące badania, prace rozwojowe nad nowymi rodzajami broni lub nabywające i wprowadzające nową broń, nowe środki lub metody prowadzenia wojny, do ustalenia, czy zastosowanie tych środków lub metod jest zgodne z przepisami prawa międzynarodowego.

Zakazy i ograniczenia dotyczące metod prowadzenia działań zbrojnych:

a). akty wiarołomstwa - Wprowadzenie przeciwnika w błąd jest stosunkowo częstym elementem pojawiającym się tak w strategicznych, jak i taktycznych planach wojskowych. Problem jednak w tym, że nie wszystkie działania mające na celu oszukanie przeciwnika są w świetle międzynarodowego prawa humanitarnego dozwolone. Prawo to czyni bowiem rozróżnienie na fortele i podstępy wojenne, które mają charakter legalny, oraz na akty wiarołomstwa, które są zakazane. Artykuł 23b RH wyraźnie zabrania zabijać lub ranić zdradziecko osoby należące do ludności lub wojsk nieprzyjaciela. Bardziej kompleksowe rozumienie wiarołomstwa prezentuje Protokół Dodatkowy I w art. 37. Stwierdzając, iż zabronione jest zabijanie, ranienie lub pojmanie przeciwnika w sposób wiarołomny, wspomniany artykuł za wiarołomstwo (perfidy) uznaje działania odwołujące się do dobrej wiary przeciwnika w celu wprowadzenia go w błąd, aby uważał on, że ma prawo skorzystać z ochrony przewidzianej przez przepisy prawa międzynarodowego mającego zastosowanie w konfliktach zbrojnych albo że ma obowiązek udzielić takiej ochrony. W art. 37 podano również przykładowo, jednak nie wyczerpująco, metody działania uważane za wiarołomne. Należą do nich:

- udawanie zamiaru prowadzenia rokowań pod osłoną flagi parlamentarza albo udawanie poddania się;

- udawanie niesprawności wywołanej ranami lub chorobą;

- udawanie posiadania statusu osoby cywilnej lub niekombatanta;

- udawanie posiadania uprzywilejowanego statusu przez używanie znaków, oznak lub mundurów ONZ, państw neutralnych lub innych państw nie będących stronami w konflikcie;

- informowanie poszczególnych oddziałów nieprzyjacielskich o zawarciu rozejmu czy zawieszeniu broni, gdy takiego zawieszenia nie zawarto.

b). fortele i podstępy wojenne (ruses of war) - regulamin haski w art. 24 stwierdza, że „fortele wojenne i używanie sposobów niezbędnych do otrzymania wiadomości o nieprzyjacielu i o terenie uważa się za dozwolone”; zgodnie z Protokołem Dodatkowym I podstępy wojenne nie są zabronione - podstępami wojennymi są „działania, których celem jest wprowadzenie przeciwnika w błąd lub skłonienie do postępowania nieostrożnego, które jednak nie naruszają żadnego przepisu prawa międzynarodowego, mającego zastosowanie w konfliktach zbrojnych, i które nie są wiarołomne, ponieważ nie odwołują się do dobrej wiary przeciwnika w odniesieniu do ochrony przewidzianej przez prawo”(art. 37 PD I); przykładami podstępów wojennych są: stosowanie maskowania, zasadzek, operacji pozornych i fałszywe informowanie, a także używanie sygnałów, szyfrów, głosu dowódców nieprzyjaciela, zmiana drogowskazów, tworzenie atrap pojazdów lub stanowisk, ucieczka w ubraniu cywilnym; można też stosować przekupstwo w celu skłonienia do dezercji, buntu lub poddania się oraz posługiwać się radiowymi sygnałami nieprzyjaciela, jednak wyraźny przepis konwencji telekomunikacyjnej zawartej w Atlantic City w 1947 r. (art. 41) oraz reguły haskie dotyczące kontroli radia w czasie wojny z 1923 r. zabraniają nadawania i przekazywania sygnałów wzywających pomocy i dotyczących bezpieczeństwa w celach innych niż normalne i zgodne z prawem;

c). zakaz bezprawnego używania i nadużywania znaków rozpoznawczych, flag, odznak i symboli - regulamin haski w art. 23f zabrania bezprawnie używać flagi parlamentarnej, narodowej, oznak wojskowych i mundurów nieprzyjaciela, jak również znaków rozpoznawczych ustanowionych przez konwencję genewską;

Zabronione jest używanie w jakimkolwiek innym celu, aniżeli ustanowione to zostało w odniesieniu do następujących międzynarodowych znaków rozpoznawczych;

• ochrony sanitarnej;

• ochrony dóbr kultury;

• obrony cywilnej;

• obiektów zawierających niebezpieczne siły;

• Organizacji Narodów Zjednoczonych;

• białej flagi.

Szczególne zastrzeżenie dotyczy białej flagi, która chroni parlamentarza lub oznacza propozycję przerwania walki w celu podjęcia rokowań albo rezygnacji z walki i poddania się. Białej flagi w żadnym wypadku nie wolno użyć jako podstępu do atakowania, gdyż stanowi to akt wiarołomstwa, a w wypadku powtórnego jej wywieszenia - nawet zgodnie z jej przeznaczeniem - mogłaby już ona nie być honorowana.

Protokół Dodatkowy I w art. 38 zabrania bezprawnego używania znaku Czerwonego Krzyża, a także innych oznak, znaków i sygnałów uznanych w skali międzynarodowej; zabronione jest także używanie znaku rozpoznawczego Narodów Zjednoczonych poza wypadkami, gdy jest to dozwolone przez ONZ.

Używanie mundurów nieprzyjacielskich - regulamin haski w art. 22f zabrania bezprawnego używania uniformu nieprzyjaciela, ale niektóre instrukcje wojskowe (np. brytyjska) odnoszą ten zakaz tylko do samej walki, lecz nie do zbliżania się lub wycofywania z pola walki, zaś w Stanach Zjednoczonych uważa się za dozwolone poza walką używanie mundurów nieprzyjaciela (vide orzeczenie Amerykańskiego Trybunału Wojskowego w sprawie Otto Skorzeny'ego);

d). zakaz niedarowania życia i atakowania osób wyłączonych z walki (art. 23c i 23d regulaminu haskiego) - zabronione jest zabijanie lub zadawanie ran nieprzyjacielowi, który złożył broń i nie mając już środków obrony zdał się na łaskę oraz oświadczanie, ze nikomu nie będzie darowane życie; parlamentarz - art. 32 RH - za parlamentarza uważa się osobę, upoważnioną przez jedną ze stron wojujących do wszczęcia rokowań z drugą i przybywającą z białą flagą; zarówno sam parlamentarz, jak i towarzyszący mu trębacz lub dobosz, oraz osoba, niosąca flagę i tłumacz, korzystają z przywileju nietykalności.

Protokół Dodatkowy I rozwija reguły dotyczące traktowania kombatantów, którzy się poddają - zabronione jest wydanie rozkazu, by nikogo nie zostawiać przy życiu, grożenie tym przeciwnikowi lub prowadzenie działań zbrojnych w taki sposób (art. 40); osoba, która została uznana lub powinna być uznana za wyłączoną z walki, nie może być przedmiotem ataku - wyłączona z walki jest osoba:

- która jest we władzy strony przeciwnej;

- która wyraża wolę poddania się;

- która utraciła świadomość lub znalazła się w stanie niezdolności do obrony z powodu ran lub chorób, pod warunkiem, że we wszystkich tych wypadkach powstrzymuje się ona od jakiegokolwiek działania wrogiego i nie próbuje ucieczki.

Jeśli osoby mające prawo do ochrony (jak jeńcy) znajdą się we władzy strony przeciwnej w warunkach, które uniemożliwiają ich ewakuację, powinny być one zwolnione i należy podjąć wszelkie środki ostrożności, by zapewnić im bezpieczeństwo (art. 41); w żadnym wypadku nie wolno zabijać osób zatrzymanych i żadne preteksty, jak np. udaremnienie próby ucieczki, nie stanowią tu usprawiedliwienia, co w jednakowej mierze odnosi się także do zranień i okrucieństw.

e). sabotaż - międzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych zezwala na przeprowadzanie akcji sabotażowych, dopóki są one kierowane przeciw obiektom wojskowym; sabotażystami są osoby działające za linią frontu, na terytorium nieprzyjaciela, które niszczą bądź uszkadzają jego obiekty i instalacje wojskowe;

f). szpiegostwo - regulamin haski w art. 29 określa, że szpiegiem jest „tylko taka osoba, która działając potajemnie pod fałszywymi pozorami zbiera lub stara się zbierać wiadomości w obrębie działań jednej ze stron wojujących z zamiarem przekazania ich stronie przeciwnej”; nie są szpiegami wojskowi, którzy bez przebrania przedostali się dla zbierania wiadomości do strefy działań armii nieprzyjaciela; Protokół Dodatkowy I potwierdza, iż szpiegiem nie jest szpiegiem członek sił zbrojnych strony w konflikcie, który zbiera lub usiłuje zbierać na rzecz tej strony wiadomości na terytorium kontrolowanym przez stronę przeciwną, jeżeli w tym czasie nosi umundurowanie swoich sił zbrojnych; szpiegiem będzie zaś członek sił zbrojnych jednej ze stron w konflikcie, który na terytorium nieprzyjaciela zbiera informacje potajemnie lub pod fałszywymi pozorami i nie nosi w tym czasie umundurowania swoich sił zbrojnych - traci on prawo do statusu jeńca wojennego i może być karany za szpiegostwo tylko wtedy, gdy zostanie ujęty przed ponownym połączeniem się z siłami zbrojnymi, do których należy (art. 46);

g). snajperzy - używanie snajperów jest dozwolone, jeśli atakują oni kombatantów i cele wojskowe; bezwzględnie zakazane jest natomiast wykorzystywanie ich do atakowania ludności cywilnej, np. w celu jej zastraszenia;

h). zamachy (assassinations) - w świetle prawa humanitarnego zakazane są wszelkie działania zmierzające do zabójstwa bądź zranienia wybranych osób nie będących kombatantami dla osiągnięcia celów politycznych bądź religijnych; zabronione jest również wyznaczanie nagród za dostarczenie „żywego lub martwego” członka nieprzyjacielskich sił zbrojnych;

i). zastraszanie ludności cywilnej - Protokół Dodatkowy I w art. 51 zabrania czynienia celem ataków ludności cywilnej jako takiej, jak też osób cywilnych - zabronione są akty i groźby przemocy, których głównym celem jest zastraszenie ludności cywilnej (to spread terror).

j). terroryzm Do zamachów terrorystycznych dochodzi zarówno podczas konfliktów zbrojnych, jak i w czasie pokoju. Międzynarodowe prawo humanitarne, znajdujące zastosowanie wyłącznie do sytuacji toczących się konfliktów zbrojnych, nie reguluje kwestii aktów terrorystycznych popełnianych w okresie pokoju. Pamiętać jednak należy, iż międzynarodowe prawo humanitarne wymaga dokonywania rozróżnienia pomiędzy osobami cywilnymi i kombatantami oraz zakazuje przeprowadzania ataków na ludność cywilną bądź ataków bez rozróżnienia celu (indiscriminate attacks). Poza ustanowieniem zakazu popełniania wszelkich aktów, których głównym celem jest zastraszenie ludności cywilnej (art. 51 par. 2 Protokołu Dodatkowego I oraz art. 13 par. 2 Protokołu Dodatkowego II), międzynarodowe prawo humanitarne zabrania również następujących czynów, które mogą zostać uznane za ataki o charakterze terrorystycznym:

• ataki, których celem jest ludność cywilna i obiekty cywilne (art. 51 par. 2 i art. 51 PD I oraz art. 13 PD I);

• ataki dokonywane bez rozróżnienia celu (art. 51 par. 4 PD I);

• zamachy na dobra kultury i miejsca kultu religijnego (art. 53 PD I i art. 16 PD II);

• zamachy na budowle i urządzenia zawierające niebezpieczne siły (art. 56 PD I i art. 15 PD II);

• branie zakładników (art. 75 PD I, art. 3 wspólny dla czterech konwencji genewskich oraz art. 4 par. 2b PD II);

• zabójstwa osób, które nie biorą bezpośrednio udziału w działaniach zbrojnych lub które zaniechały takiego udziału (art. 75 PD I, art. 3 wspólny dla czterech konwencji genewskich oraz art. 4 par. 2a PD II).

Poza tym, Protokół Dodatkowy II wylicza szereg czynów i zachowań, które „pozostają zabronione zawsze i wszędzie”. Wśród nich, w art. 4 ust. 2 pkt d PD II, wymienione są wyraźnie „działania terrorystyczne (acts of terrorism)”.

k). najemnicy - zgodnie z art. 47 PD I, najemnikiem jest ten, kto odpowiada łącznie następującym cechom:

• został specjalnie zwerbowany w kraju lub zagranicą do walki w konflikcie zbrojnym;

• rzeczywiście bierze udział w działaniach zbrojnych;

• czyni to głównie w celu uzyskania korzyści osobistej i otrzymał obietnicę wynagrodzenia materialnego wyraźnie wyższego od tego, które jest przyrzeczone lub wypłacane kombatantom mającym podobny stopień i sprawującym podobną funkcję;

• nie jest obywatelem strony konfliktu ani stałym mieszkańcem terytorium kontrolowanego przez stronę konfliktu;

• nie został wysłany przez państwo inne niż strona konfliktu w misji urzędowej, jako członek sił zbrojnych tego państwa.

Najemnicy są pozbawieni uprawnień członków sił zbrojnych i nie korzystają w razie ich pojmania przez nieprzyjaciela ze statusu jeńca - podlegają oni traktowaniu jak przestępcy, odpowiadają zatem karnie za swoje czyny, jednak z zachowaniem podstawowych gwarancji procesowych.

l). dobra kultury i miejsca kultu religijnego - zgodnie z art. 53 Protokołu Dodatkowego I i art. 16 Protokołu Dodatkowego II, zabronione jest:

- dokonywanie jakichkolwiek wrogich ataków skierowanych przeciwko budowlom historycznym, dziełom sztuki lub miejscom kultu religijnego, które stanowią dziedzictwo kulturalne lub duchowe narodów;

- używanie takich dóbr do wsparcia wysiłku wojskowego;

- czynienie z takich dóbr przedmiotu represaliów;

Ochrona dóbr kultury została również uregulowana w Konwencji haskiej o ochronie dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego, zawartej 14 maja 1954 r.; konwencja ta zakazuje m.in. aktów kradzieży, grabieży, defraudacji, konfiskaty, wandalizmu i represaliów wymierzonych w dobra kultury; należy jednak zaznaczyć, że powyższa ochrona wygasa, jeśli strona w konflikcie wykorzystuje dobra kultury i miejsca kultu religijnego do celów wojskowych (np. posługuje się nimi w celach obronnych);

m). zakaz rozszerzania operacji wojennych na strefy zdemilitaryzowane - art. 60 PD I - nie wolno stronom konfliktu rozszerzać swych operacji wojskowych na strefy, którym w drodze porozumienia nadany został status strefy zdemilitaryzowanej, jeżeli takie rozszerzenie jest sprzeczne z postanowieniami takiego porozumienia; przedmiotem takiego porozumienia będzie zwykle strefa, w której powinny być spełnione następujące warunki (art. 60 ust. 3):

(a) wszyscy kombatanci, jak też broń i ruchomy materiał wojskowy powinni być usunięci;

(b) nie należy czynić użytku ze stałych urządzeń i obiektów wojskowych na szkodę nieprzyjaciela;

(c) władza i ludność nie będą działać na szkodę nieprzyjaciela;

4. powinna ustać wszelka działalność dla wsparcia wysiłku wojskowego.

Obecność w takiej strefie osób szczególnie chronionych przez KG i PD oraz sił policyjnych pozostawionych wyłącznie w celu utrzymania porządku publicznego nie jest sprzeczna z wymienionymi wyżej warunkami.

n). zakaz atakowania miejscowości niebronionych - nie wolno atakować i bombardować miast, wsi i osiedli niebronionych oraz obiektów lub urządzeń publicznych, których działalność nie ma charakteru wojskowego, lecz służy jedynie zaopatrzeniu ludności cywilnej;

o). budowle i urządzenia zawierające niebezpieczne siły - art. 56 Protokołu Dodatkowego I określa budowle lub urządzenia zawierające siły niebezpieczne w sposób przykładowy, a nie wyczerpujący; wymienia tu przede wszystkim zapory, groble i elektrownie jądrowe - nie mogą być one przedmiotem ataku, choćby stanowiły cele wojskowe, jeżeli takie ataki mogą spowodować wyzwolenie niebezpiecznych sił i w następstwie wywołać poważne straty wśród ludności cywilnej; ochrona ta może jednak ustać, jeżeli:

- zapory i groble używane są do regularnego, istotnego i bezpośredniego wsparcia operacji wojskowych, a przeprowadzenie ataku na jeden z tych obiektów jest jedynym możliwym środkiem mogącym spowodować ustanie takiego wsparcia;

- elektrownie jądrowe dostarczają prądu elektrycznego do regularnego, istotnego i bezpośredniego wsparcia operacji wojskowych, a przeprowadzenie ataku na taką elektrownię to jedyny możliwy środek do spowodowania ustania takiego wsparcia;

• inne cele wojskowe umieszczone na takich budowlach lub w ich pobliżu są wykorzystywane do regularnego, istotnego i bezpośredniego wsparcia operacji wojskowych, a przeprowadzenie ataku jest jedynym możliwym środkiem mogącym spowodować ustanie takiego wsparcia;

Jeżeli jednak zostanie podjęty atak przeciwko tym obiektom, to ludność cywilna powinna korzystać z ochrony i środków ostrożności przysługujących jej w czasie ataków. Środki ostrożności powinny polegać na tym, że atakujący ma obowiązek sprawdzić, czy celem ataku nie są osoby i dobra cywilne, atakując zaś unikać przysparzania strat cywilnych oraz powstrzymać się od ataku, który mógłby spowodować ofiary śmiertelne wśród ludności cywilnej i szkody w dobrach cywilnych o rozmiarach nadmiernych w stosunku do korzyści wojskowej, a gdy możliwy jest wybór między kilkoma celami wojskowymi o jednakowej korzyści, należy wybrać cel, którego zaatakowanie stanowi najmniejsze niebezpieczeństwo dla ludności i dóbr cywilnych;

p). zakaz pozbawiania ludności cywilnej dóbr niezbędnych dla przetrwania - zgodnie z art. 54 ust. 2 Protokołu Dodatkowego I, „zabronione jest atakowanie, niszczenie, zabieranie lub czynienie nieużytecznymi dóbr niezbędnych dla przetrwania ludności cywilnej, takich jak środki żywnościowe i strefy rolnicze, które je wytwarzają, jak zbiory, bydło, urządzenia i zbiorniki z wodą do picia, urządzenia nawadniające w tym celu, aby uniemożliwić ludności cywilnej lub stronie przeciwnej korzystanie z nich - ze względu na ich znaczenie - niezależnie od motywów, którymi mogą być zamiar wygłodzenia ludności cywilnej, spowodowania jej przemieszczenia lub jakiś inny motyw”; jeśli jednak wymienione wyżej dobra są używane przez przeciwnika wyłącznie do utrzymania członków sił zbrojnych albo do bezpośredniego wsparcia działania wojskowego, wówczas ataki są dopuszczalne - pod warunkiem, że w żadnym wypadku działania te nie pozostawią ludności cywilnej tak mało pożywienia lub wody, że zostałaby narażona na głód lub zmuszona do przemieszczenia się (art. 54 ust. 3); wyjątkowo też, ze względu na istotne interesy każdej strony konfliktu podczas obrony własnego terytorium przeciwko inwazji strona konfliktu może na takim terytorium (jeżeli znajduje się pod jej kontrolą) odstąpić od wyżej wymienionych zakazów, jeżeli stanowcza konieczność wojskowa tego wymaga (art. 54 ust. 5);

r). zakaz stosowania metody „ziemi spalonej”:

• Protokół Dodatkowy I - art. 35 ust. 3 zabrania stosowania metod i środków prowadzenia wojny, których celem byłoby wywoływanie rozległych, długotrwałych i poważnych szkód w środowisku naturalnym lub po których można się spodziewać, że takie szkody wywołają; art. 55 zakazuje natomiast stosowania metod lub środków walki, które zmierzają albo które mogą zmierzać do wywołania rozległych, długotrwałych i poważnych szkód w środowisku naturalnym i przez to zagrozić zdrowiu lub przetrwaniu ludności, zabronione są też ataki przeciwko środowisku naturalnemu z tytułu represaliów;

• Konwencja o zakazie używania technicznych środków oddziaływania na środowisko w celach militarnych lub innych wrogich celach - zakaz wykorzystywania w celach militarnych lub jakichkolwiek innych wrogich celach technicznych środków oddziaływania na środowisko naturalne, powodujących rozległe, trwałe lub poważne następstwa, jako sposobów powodowania zniszczeń, wyrządzania szkód lub strat innemu państwu;

• Protokół III o zakazie lub ograniczeniu używania broni zapalających - art. 2 - zabronione jest atakowanie lasów i innych rodzajów pokrycia roślinnego przy użyciu broni zapalającej, z wyjątkiem przypadków, gdy powyższe elementy przyrody są wykorzystywane do zasłaniania lub maskowania kombatantów lub innych celów wojskowych albo same stanowią cele wojskowe;

Doktryna przyjmuje również, że zabronione jest stosowanie broni chemicznej (tzw. defoliantów) przeciwko roślinom i środowisku naturalnemu;

s). zakaz rabunków i rozmyślnego niszczenia mienia - regulamin haski zakazuje niszczyć lub zagarniać własność nieprzyjaciela oprócz wypadków, gdy takiego zniszczenia lub zagarnięcia wymaga konieczność wojskowa (art. 23g), ogłaszać za wygasłe, zawieszone lub nie podpadające pod kompetencje sądów prawa i roszczenia obywateli strony przeciwnej (art. 23h) oraz wydawać na łup miast lub miejsc, nawet zdobytych szturmem (art. 28). Ponadto, własność prywatna nie podlega konfiskacie (art. 46), a rabunek bezwarunkowo jest zakazany (art. 47). W art. 33 IV KG potwierdzono zakaz rabunków. Oprócz tego w art. 52 PD I objęto ochroną dobra cywilne, którymi są wszelkie dobra nie będące celami wojskowymi, przy czym wyjaśniono, że są to dobra normalnie przeznaczone do użytku cywilnego, takie jak miejsca kultu religijnego, dom, mieszkanie, szkoła;

w). zakaz stosowania głodu jako metody prowadzenia walki - art. 54 ust. 1 PD I - zabronione jest stosowanie przeciwko osobom cywilnym głodu jako metody prowadzenia wojny.

1

1

---