Język - środek komunikacji

• system znaków i reguł, które pozwalają je ułożyć w logiczne ciągi

• słownik (zbiór słów) + gramatyka + akcent + frazeologia + kontekst kulturowy, który się składa na całą komunikację językową

FUNKCJE MOWY

• komunikatywna, informatywna

• emocjonalna

• ekspresywna (demonstrowanie własnych emocji)

• impresywna (wywoływanie u kogoś emocji)

• manipulacyjna

• perswazyjna (reklamy, prośby)

• poznawcza

• fatyczna (podtrzymywanie rozmowy)

• magiczna (zaklęcia, modlitwy)

• reprezentatywna

• poetycka (wywołanie u odbiorcy komunikatu wrażeń estetycznych)

Norma językowa - zbiór zaaprobowanych jednostek danego języka oraz reguł określających zasięg realizacji związków między tymi jednostkami w tekście.

Wyrazem tej aprobaty jest uzus językowy.

Błąd językowy - zachowanie językowe niezgodne z normą językową, nieuzasadnione naruszenie normy, nieuzasadniona innowacja.

Przepisy skodyfikowane - ortografia, gramatyka.

Co pozwala określić błąd?

• zwyczaj społeczny

• praktyka językowa

• norma teoretyczna

Słownik poprawnej polszczyzny:

• wymowa

• ortografia

• odmiana wyrazów

• zwroty frazeologiczne

• znaczenie słów

Słownik ortoepiczny - słownik poprawnej wymowy

Słownik ortograficzny:

• część teoretyczna - zasady

• część praktyczna

Rodzaje błędów językowych:

• leksykalny - złe użycie wyrazu

• fonetyczny - wymawianiowy

• semantyczny - znaczeniowy

• gramatyczny

• fleksyjny

• składniowy

• frazeologiczne

• stylistyczny (np. użycie wyrazu nieodpowiedniego dla danego stylu)

• ortograficzny

• interpunkcyjny

Przykłady błędów

Aleksander Wielki był dlatego sławny, że założył [Author ID1: at Sat Sep 12 15:31:00 2009 ] przeprowadził, wprowadził [Author ID1: at Sat Sep 12 15:31:00 2009 ]wielkie reformy. błąd leksykalny[Author ID1: at Sat Sep 12 15:31:00 2009 ]

Mąż Marty umarł po kilku latach spożycia [Author ID1: at Sat Sep 12 15:33:00 2009 ]pożycia [Author ID1: at Sat Sep 12 15:33:00 2009 ]małżeństwa. błąd leksykalny[Author ID1: at Sat Sep 12 15:33:00 2009 ]

Linie papilarne pozwalają zdezynfekować [Author ID1: at Sat Sep 12 15:33:00 2009 ]zidentyfikować [Author ID1: at Sat Sep 12 15:33:00 2009 ]przestępcę. błąd leksykalny[Author ID1: at Sat Sep 12 15:34:00 2009 ]

Po stracie majątku pan Jan zabrał się do żony[Author ID1: at Sat Sep 12 15:34:00 2009 ] zaczął trwonić majątek żony[Author ID1: at Sat Sep 12 15:34:00 2009 ]. błąd frazeologiczny[Author ID1: at Sat Sep 12 15:34:00 2009 ]

Mówiąc obrazowo, elektrony w przewodnikach -->trykają się łebkami[Author ID1: at Sat Sep 12 15:34:00 2009 ]. błąd stylistyczny[Author ID1: at Sat Sep 12 15:35:00 2009 ]

Karetka przejechała Marysi przez -->pierś, która leżała na ziemi[Author ID1: at Sat Sep 12 15:35:00 2009 ]. błąd gramatyczny, składniowy[Author ID1: at Sat Sep 12 15:35:00 2009 ]

NADAWCA ODBIORCA

tendencja tendencja

do ekonomiczności do precyzji

wypowiedzi i wyrazistości

wypowiedzi

KRYTERIA POPRAWNOŚCI JĘZYKOWEJ

ZEWNĄTRZJĘZYKOWE - gdy odwołujemy się do faktów dotyczących stopnia między językiem a użytkownikami języka, a przede wszystkim do faktu posługiwania się przez jednostkę czy grupę społeczną określonymi środkami językowymi

• uzualne - kryterium zgodności ze zwyczajem społecznym, stopnia rozpowszechnienia, uzusu społecznego

• narodowe

• postawa purystyczna

• tendencja do zostawiania absolutnej swobody zapożyczania

• geograficzne (miejscowe)

• autorytetu kulturalnego, literackiego

• logiczne

WEWNĄTRZJĘZYKOWE - gdy starając się określić stopień przydatności innowacji, bierzemy pod uwagę fakty samego języka

• zgodności z systemem językowym

• funkcjonalności (logiczna struktura, poprawnie zbudowane zdanie, dostosowane do możliwości interpretacyjnych odbiorcy)

• wystarczalności języka

• ekonomiczności języka

ERYSTYKA - SZTUKA PROWADZENIA SPORÓW

Artur Schopenhauer (1788-1860) - filozof niemiecki, przedstawiciel pesymizmu w filozofii.

Poglądy Schopenhauera na prowadzenie sporów znalazły się w niewielkiej pracy, powstałej wg przypuszczeń wydawców jego dzieł, Mockrauera i Hübschera, prawdopodobnie w latach 1830-1831 i wydanej dopiero po jego śmierci po raz pierwszy w 1864 r. - Die eristische Dialektik, znana w polskich tłumaczeniach jako Erystyka czyli Sztuka prowadzenia sporów.

Erystyka - jak dyskutować, by przekonać innych do swoich racji. Nie wszystkie wskazane przez Schopenhauera sposoby przekonywania są etyczne.

Podział na sposoby:

• odnoszące się do rzeczy, przedmiotu dyskusji

• odnoszące się do człowieka (modus ad hominem)

• na drodze pośredniej

• na drodze bezpośredniej

Jak obalać tezy przeciwników:

• uogólnienie jako metoda dyskutowania

• kiedy ktoś przedstawia tezę, trzeba poszerzyć jej zakres, uogólnić, tak by była niezbyt precyzyjna

• im bardziej ogólnikowe twierdzenie, tym łatwiej je obalić

• zastosowanie homonimii

• przeniesienie dyskusji „obok tematu”

• „Każde twierdzenie można zgasić. Rozum jest światłem, a więc rozum można zgasić”.

• przyjąć twierdzenie wygłoszone w sensie relatywnym tak, jakby było wygłoszone w sensie ogólnym

• „Masz rację, ale...”

• sprowadzić do jednej rzeczy, która nie ma związku z ogółem

• przekonać do działania, ukrywając to małe kroczki, na które inni się zgadzają, nie wiedząc, do czego się zmierza (uzyskanie zgody podstępem)

• nie wprowadza prawdziwości przesłanek, używa się fałszywych - wykorzystuje się czyjeś argumenty przeciw temu komuś

• „Prawda może wynikać z błędnych przesłanek.”

• stosowanie nazw zastępczych dla tego, o czym mówimy zmiana przedmiotu dyskusji

• dyskutując, używa się terminów znanych technika zapytań

• „A co rozumiesz pod pojęciem...?”

• pytać wiele, obszernie, by nie przyjąć argumentów przeciwnika, by nie dotrzeć do sedna

• doprowadzić przeciwnika do złości

• szykany

• jawna niesprawiedliwość

• bezczelność

• stawiać pytania nie w tej kolejności, jakby wymagało wnioskowanie, lecz stosować przesunięcia

• jeśli się spostrzega, że przeciwnik rozmyślnie odpowiada negatywnie, zadaje się pytania trywialne, przeciwne

• ogólna teza do udowodnienia - dyskusja nad poszczególnymi jej „składnikami”, ogólny wniosek

• przykleić sprawie „etykietkę”, która różnicuje pojęcia

• ustalamy z góry cel i dostosowujemy do tego, jakich słów użyjemy na dany temat

• na kilka pytań przeciwnik odpowiada negatywnie wysuwamy wniosek i kończymy dyskusję naszym przekonaniem

• wygłoszenie paradoksu, który trudno udowodnić

• argument ad hominem / ad personam- mówić o człowieku, nie o rzeczy

• dzielić na czworo kontrargument

• nie dopuścić do zakończenia dyskusji, zmiana dyskusji na inne tory

• jeśli ktoś żąda, by przedstawić kontrargument „Niby masz rację, ale człowiek nie jest nieomylny...”

• potraktować coś, co nie jest przyczyną, jako przyczynę

• drażnić przeciwnika oporem, by podał w końcu argument przesadny (sami nie możemy takiego argumentu podać)

• przytoczyć jeden przypadek niezgodny z całą teorią i na tej podstawie obalić teorię

• odwrócenie argumentów

• „właśnie dlatego...”

• obserwacja dyskusji i przeciwnika, skierowanie dyskusji na temat, który go drażni

• ktoś, kto ma autorytet, rozmawia z kimś, kto nie ma odpowiedniego wykształcenia, jest laikiem w danej dziedzinie itp.

• „Ja tego nie rozumiem” „To wyłożę to jaśniej, może wtedy pan zrozumie”

• dywersja - mowa o czymś zupełnie innym, jakby to należało do dyskusji (pozornie odnoszący się do przedmiotu dyskusji)

• zamiast uzasadnień - argument autorytetu uznawanego przez rozmówcę

• pozorny autorytet - najlepiej taki, którego przeciwnik nie rozumie

• argumenty typu „wszyscy tak mówią”, „wszyscy tak robią”

• przeniesienie dyskutanta do grupy podejrzanych

• „To, co pan mówi, jest słuszne w teorii. W praktyce jest to nierealne.”

• znaleźć słaby punkt przeciwnika, jeśli unika on odpowiedzi, drążyć dany temat

• zamiast argumentu na intelekt - argument na wolę

• zdziwienie i oszołomienie kogoś potokiem bezsensownych słów

• gdy sprawa przeciwnika jest słuszna, ale podał zły dowód, obalamy go i udajemy, że obaliliśmy tezę

• atak w sposób grubiański (w stylu „Już pan skończył? To teraz możemy przejść do tematu.”)

DYSKUSJA

Zasady dyskutowania:

• z kimś, kto neguje zasady, nie należy dyskutować

• nie dyskutuj z pierwszym lepszym, tylko z kimś kogo znasz

• dyskusja za pomocą argumentów, a nie apodyktycznych wypowiedzi

• wysłuchiwać argumentów przeciwnika i dyskutować z nimi

• dyskutować z tymi, którzy czasem mogą przyznać, że nie mają racji

WYWIERANIE WPŁYWU NA LUDZI

Pierwszym zadaniem obrońcy w sądzie jest doprowadzenie ławy przysięgłych do tego, by polubiła jego klienta.

Clarence Darrow

Narzędzia wpływu:

• wzajemność

• zaangażowanie

• społeczny dowód słuszności

• przyjaźń

Strategie zmierzające do bycia lubianym:

• atrakcyjność fizyczna, dbałość o wygląd

• podobieństwo do nas samych

• komplementy

• kontakt

• współpraca

• wspólny cel zbliża ludzi

• warunkowanie i skojarzenia

• „technika obiadu” (ten, z kim się utożsamiamy, reprezentuje nas; gdy on wygrywa, my wygrywamy)

Strategie obrony przed uległością wobec osób lubianych:

• koncentracja na skutkach, nie na przyczynach

• rozdzielanie osoby od tego, co nam proponuje

POPRAWNOŚĆ JĘZYKOWA

przed laty, sprzed lat - powstała kontaminacja (błędna) sprzed laty

bagno, jezioro - powstała kontaminacja (błędna) bajoro

na skutek, wskutek - powstała kontaminacja (błędna) na wskutek

dlaczego, czemu - powstała kontaminacja (błędna) dlaczemu

Czeczeni czy Czeczeńcy?

• obie formy poprawne, druga bardziej podkreśla pochodzenie etymologiczne

wykończać (forma dokonana) forma niedokonana: wykończać lub wykańczać, rzeczowniki odczasownikowe: wykończenie, wykańczanie, wykończanie

college - college'u

Wilde - Wilde'a

Jacques - Jacques'a

Kennedy - Kennedy'ego (ale wyjątkami są nazwiska węgierskie oraz typu “Boy”)

Rabelais - Rabelais'emu lub Rabelais'mu

na Litwę lub do Litwy

na Litwie lub w Litwie

na Ukrainę

na Syberię „na” - być może dlatego,

na Wileńszczyźnie że to były kiedyś części składowe Polski

na Białoruś

w dniu dzisiejszym, na dzień dzisiejszy - formy dopuszczalne tylko w stylu urzędowym

cofać się do tyłu, dalej kontynuować, spadać w dół - pleonazmy

gościł będzie - błąd w szyku wyrazów

ZASADY INTERPUNKCJI

W języku polskim używamy dziesięciu znaków interpunkcyjnych. Są to: kropka, średnik, przecinek, dwukropek, myślnik (pauza), wielokropek, znak zapytania (pytajnik), znak wykrzyknienia (wykrzyknik), nawias i cudzysłów.

Podstawową funkcją języka jest funkcja komunikatywna, dlatego też za podstawowy cel interpunkcji należy uznać zapewnienie tekstowi pisanemu jednoznaczności i ułatwienie jego poprawnego odbioru. Oznacza to, że w razie wątpliwości związanych z przestankowaniem należy przede wszystkim uwzględnić zasadę zrozumiałości (komunikatywności) i zastosować takie przestankowanie, które zapewni maksymalną przejrzystość tekstu.

Druga funkcja znaków interpunkcyjnych polega na tym, że służą one do wyrażania niektórych właściwości mowy, które w inny sposób w pisanej odmianie języka nie mogłyby zostać zakomunikowane. I tak na przykład przecinek i kropka sygnalizują przerwy w mówieniu, myślnik — m.in. zawieszenie głosu, pytajnik bywa, a wykrzyknik z reguły jest — znakiem emocji.

Stąd wynika funkcja trzecia: znaki przestankowe umożliwiają poprawne zrozumienie i wygłoszenie tekstu, inaczej mówiąc: pozwalają go właściwie interpretować.

Znaki interpunkcyjne i ich funkcje
Charakter znaku	Znak interpunkcyjny	Podstawowe funkcje
Znaki oddzielające	kropka	zamykanie wypowiedzeń
		średnik, przecinek	oddzielanie mniejszych całości w obrębie wypowiedzenia
Znaki prozodyczne	wielokropek, myślnik, pytajnik	oznaczanie przerwania, zawieszenia głosu, szczególnej intonacji
Znaki emocji	wykrzyknik, pytajnik, myślnik, wielokropek	oznaczanie stanów uczuciowych mówiącego
Znaki opuszczenia	wielokropek, myślnik	zaznaczanie pominięć w tekście
Znaki wyodrębniające	dwukropek	wprowadzenie wyliczenia, cytatu, uzasadnienia, wyniku, wyjaśnienia
		cudzysłów, nawias, dwa przecinki (otwierający i zamykający), dwa myślniki (otwierający i zamykający)	wydzielanie fragmentów tekstu

Większa przejrzystość i zrozumiałość tekstu może zostać osiągnięta poprzez takie czynniki graficzne, jak: odpowiedni podział na akapity (obok samej wielkości akapitu istotne jest również wprowadzanie wcięć pierwszej linii akapitu lub — stosowane zamiast wcięcia — poszerzanie odstępów między akapitami, odpowiedni odstęp między liniami tekstu, czyli interlinia itd.), użycie odpowiedniego kroju czcionek połączone z wyodrębnianiem pewnych partii tekstu za pomocą kursywy, pogrubienia, rozstrzelenia liter i innych sposobów.

Interpunkcja polska opiera się na zasadach budowy składniowej wypowiedzeń.

* nie wolno oddzielać przecinkiem podmiotu od orzeczenia

ORTOGRAFIA

Ortografia - próba przełożenia języka z formy fonicznej na formę graficzną.

• zasada fonetyczna - pisać tak, jak się słyszy

• bardzo mało jest takich wyrazów w języku polskim, np. syn

• zasada historyczna - zachowane są w pisowni dawne różnice w wymowie głosek

• ż - rz

• ó - u

• h - ch

• zasada morfologiczna - wyraz musi zachować taką samą formę we wszystkich formach fleksyjnych

• ławka - ławek

• zasada konwencjonalna (umowna)

• pisownia wielkich i małych liter

• pisownia łączna i rozdzielna

FRAZEOLOGIA

Frazeologia - 1) dział językoznawstwa (leksykologii), który rejestruje i bada utrwalone połączenia wyrazów zwane związkami frazeologicznymi lub frazeologizmami; 2) zbiór związków frazeologicznych występujących w danym języku, stylu lub badanym zbiorze tekstów.

Frazeologizmy - społecznie utrwalone połączenia wyrazów wykazujące nieregularność pod jakimś względem. Są składnikami wypowiedzeń i tekstów, same (w przeciwieństwie do przysłów) nie są tekstami.

Zasób języka:

• wyrazy

• frazeologizmy

• frazy

• zwroty

• wyrażenia rzeczownikowe

• wyrażenia określające

• wskaźniki frazeologiczne

Typologia związków frazeologicznych

• frazy - zw. frazeologiczne używane podstawowo w funkcji zdania, są gramatycznie kompletne, np. wyszło szydło z worka, koń by się uśmiał, klamka zapada / zapadła, i (było) po krzyku, konia z rzędem temu, kto...

• zwroty - frazeologizmy pełniące podstawową funkcję czasownika, np. ktoś zbija bąki, ktoś siedzi na walizkach, coś idzie w parze z czymś, krew kogoś zalewa, ktoś z byka spadł

• wyrażenia rzeczownikowe - frazeologizmy przystosowane do funkcji rzeczownika, np. biały kruk, kocie łby, pies ogrodnika, kropla w morzu (potrzeb), psim swędem, starej daty, pełnej krwi, takie buty!, ładne kwiatki!

• wyrażenia określające - zw. frazeologiczne określające rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki i przysłówki, np. jaki taki, pierwszy lepszy, ślepy i głuchy na coś

• wyrażenia porównawcze, np. (cicho) jak makiem zasiał, (brzydki) jak grzech śmiertelny, (goły) jak święty turecki

• wskaźniki frazeologiczne - frazeologizmy pełniące funkcję pomocniczą:

• przyimków, np. w związku z czymś, w ramach czegoś, w oparciu o coś

• spójników, np. zarówno..., jak i..., bądź..., bądź...

• partykuł, np. że też..., też mi coś!

Związki idiomatyczne (idiomy) - utrwalone znaczenie jest zupełnie inne niż to, które wynika ze znaczeń członów składowych, np. ktoś idzie z kimś na udry, ktoś zbija kogoś z pantałyku, nie bez kozery

Połączenia frazematyczne (frazemy) - utrwalone połączenia wyrazów, których sens mieści się w zakresie znaczeniowym wyrazu dominującego semantycznie, a całe połączenie jest nieregularne znaczeniowo, np. złodziej kieszonkowy, czarna rozpacz, gniew ogarnia, kara dosięga kogoś, ktoś dokonuje włamania, ktoś prowadzi agitację

Porównania frazeologiczne - np. silny jak koń, leje jak z cebra, chłop jak malowanie, dom jak z bajki, coś idzie jak woda

Proces metaforyczny

• ktoś wyważa otwarte drzwi

• ktoś posyła komuś wiązankę

Niekiedy na ten proces nakłada się ironia.

Metonimia

• ktoś otwiera usta

• komuś usta się nie zamykają

Warstwa brzmieniowa

• trele-morele

• hocki-klocki

Eufemizm

• kurczę blade

• dusza wołowa

• mam cię w dużym poważaniu

Aluzja

• okna można trzymać przy kimś otwarte

Gra między supozycją formalną a materialną

• cztery litery

Zestawienia - utrwalone połączenia wyrazów, które zachowują swoje znaczenia dosłowne, ale znaczenie całego połączenia obejmuje również takie komponenty, których połączenie nabyło w procesie używania.

Źródła frazeologizmów

• metafory językowe - ktoś chodzi na rzęsach, ktoś bierze nogi za pas

• przeniesienie nazw pewnych rzeczy lub sytuacji na inne rzeczy lub sytuacje - ktoś siedzi z założonymi rękami, fala czegoś opada

• dokumenty życia w bardziej lub mniej odległych epokach - wet za wet, ktoś zdobywa ostrogi, sprawa gardłowa, z nawiązką

• opowieści historyczne, anegdoty, legendy, teksty literackie, przysłowia - kości zostały rzucone, ni to, arka Noego, niewierny Tomasz, lwia część, ktoś pod kim dołki kopie, woda na czyjś młyn

• kalki z innych języków (repliki) - sensu stricto, nolens volens, ad hoc, ktoś postawił kropkę nad i, rzecz w tym

• zapożyczenia wewnętrzne - poczta pantoflowa, sezon ogórkowy, do bani, dupek żołędny

Funkcje frazeologizmów:

• uzupełnianie systemu słownikowego języka

• pomnażanie zasobu synonimicznych środków językowych

• wyrażanie emocji, stosunku do kogoś, czegoś

• wzmacnianie plastyczności i wyrazistości, komunikatywności i siły oddziaływania tekstu

• sztuka aluzji i operowanie językiem nie wprost

• zabawy językowe, dowcipy językowe, teksty satyryczne

• atrakcyjne nagłówki prasowe

Połączenia łączliwe

• torować sobie drogę / ścieżkę

• wpakować się w kabałę / kłopoty / tarapaty

FRAZEMATYKA

Frazematyka - jedna z możliwych frazeologii, frazeologia nadawcy.

Frazem - werbalna kondensacja neutralnych konstruktów wyższego rzędu (zwłaszcza stereotypu myślowego i mitu); względnie trwała forma językowa, która stała się przyjętym

Kryterium konstytutywne odtwarzalność elementu językowego w danej sytuacji i dla nazwania danej wiązki sensów.

Funkcje:

• ideacyjna - funkcja wiązania mówiącego z obiektami świata zewnętrznego oraz ze sferą wyobrażeń o nich

• interpersonalna - funkcja językowego wiązania ludzi ze sobą

• tekstowa

KOMUNIKACJA

• język

• mimika

• ruchy warg i mięśni tworzących uśmiech (stopień natężenia różni go od śmiechu)

• demonstracja przyjaznego, pozytywnego nastawienia

LEKSYKALNE ŚRODKI STYLISTYCZNE

• ARCHAIZMY

• fonetyczne

• fleksyjne

• słowotwórcze

• leksykalne

• frazeologiczne

• składniowe

• rzeczowe (terminy dotyczące danego zjawiska z danego okresu)

• DZIEDZICTWO SŁOWIAŃSZCZYZNY

• przykłady: bies, czart, strzygi, jątrew, świekra, swat

• SKRÓTOWCE - służą ekonomiczności wypowiedzi

W języku polskim istnieją konstrukcje syntetyczne (np. jarzeniówka) i analityczne (np. lampa naftowa).

Podział j. polskiego:

• język narodowy

• odmiana ogólnopolska

• odmiana mówiona

• odmiana pisana

• odmiany regionalne (dialekty, gwary)

• dialekt wielkopolski (sięga po Pomorze)

• dialekt (język) śląski (Górny Śląsk, Śląsk Cieszyński, Ziemia Opolska)

• dialekt małopolski (Katowice, Kraków, po lubelskie, kieleckie i gwary góralskie)

• dialekt mazowiecki (Kurpie, Kaszuby, Białystok, Warszawa)

• dialekt (język) kaszubski

• nowe dialekty mieszane (Mazury, Dolny Śląsk, okolice Szczecina, ziemie przyłączone)

Regionalizmy - wyrazy pochodzące z dialektów.

• służą do stylizacji

• Młoda Polska - popularność wsi i regionalizmów

• stylizacja może być całkowita lub częściowa

EUFEMIZMY

Eufemizm - wyraz lub grupa wyrazów zastępujący wyrazy silnie nacechowane stylistycznie.

• nacechowany stylistycznie = przynależny do jakiegoś stylu

Tabu

• psychologiczne

• kulturowe

• polityczne

edukacja domowa i kulturowa eufemizm

kompetencja językowa i kulturowa

Funkcja eufemizmów - zastępowanie wyrazów o nieprzyjemnym znaczeniu ze względów:

• religijnych

• dobrego wychowania, taktu

• takich jak współczucie, litość

• dyplomatycznych

Dziedziny występowania eufemizmów:

• wierzenia religijne

• niebezpieczne zwierzęta

• nazwy chorób

• śmierć

• wady, przywary, nałogi

• pieniądze

• części ciała

• części garderoby

• fizjologia

• zboczenia, dewiacje

JĘZYKOWE SPOSOBY EUFEMIZOWANIA

1. środki fonologiczne

1. ucięcie

• może nastąpić po pierwszej głosce, pierwszej sylabie lub innej liczbie głosek

• wymawiana jest tylko nazwa pierwszej litery lub pierwsza sylaba

• zachowana jest pierwsza i ostatnia głoska (lub kilka pierwszych i ostatnich)

• brak pierwszej głoski (litery)

• elizja głoski

1. metateza

• przestawianie głosek w obrębie 1 lub 2 wyrazów

1. substytucja

• substytucja 1 lub 2 głosek, przede wszystkim w nagłosie lub śródgłosie wyrazu (najczęściej w przekleństwach i przy eufemizowaniu nazw boga)

1. aluzja fonetyczna

• wyraźne podobieństwo brzmieniowe 2 wyrazów lub wyrażeń, z których 1 jest eufemizowanym verbum proprium, a drugie - eufemizmem, mającym zupełnie inne znaczenie podstawowe

• wykorzystywanie zbieżności fonetycznej

1. nazwa pierwszej litery

• odczytywanie nazwy i litery

• przede wszystkim w języku potocznym

1. zmiana dźwięczności głoski

• złagodzenie poprzez ubezdźwięcznienie

1. zmiana sposobu wymawiania

• świadome stylizowanie

2. środki morfologiczne

1. środki fleksyjne

1. stopniowanie przymiotników

• do łagodzenia - stopień wyższy i najwyższy

2. zamiana lp. na l. mn.

• dotyczy to głównie zaimka 1.os. lp.

• zwracanie się do drugiej osoby 3. os. lp. lub 3. os. l. mn.

3. zamiana trybu rozkazującego na oznajmujący lub przypuszczający

• dobre wychowanie nie pozwala na zwrócenie się do danej osoby z poleceniem w trybie rozkazującym

4. zmiana rodzaju lub paradygmatu fleksyjnego

1. środki słowotwórcze

1. zdrobnienia

• rzeczowniki - suf.: -k, -ek, -ik, -ka, -ko; rozszerzony: -eńka, -eczka; suf.:-uś, -usia, -utki, -uszko

• przymiotniki - suf.: -utki

• czasowniki - wysrańkać się

2. zgrubienia

• b. rzadko

3. inne sufiksy

• -iszon, -awy, -owaty

4. prefiksacja

• pref.: nie-

5. odrzucenie prefiksu

• odrzucanie pref.: wice-, pod-, pro-

6. zmiana 1 członu w złożeniu (lub we frazie)

• wymiana członu uważanego za wulgarny

7. skróty i skrótowce

• tworzone od pełnych nazw właściwych

8. neologizmy

• nowo utworzone formy językowe

• określenia stylizowane na nazwy naukowe

• dodatkowym elementem łagodzącym bywa komizm

• występują często w języku potocznym

3. środki leksykalne

1. synonimy

• zróżnicowanie uczuciowe lub środowiskowe

• ciągi eufeministyczne, których znaczenie podstawowe zawiera w sobie wspólny komponent, a występuje między nimi różnica stylistyczna

1. antonimy

• przeciwieństwo znaczenia

• zaprzeczenie cechy nie implikuje jednoznacznie wystąpienie cechy przeciwnej

• stosowanie antonimów często bywa związane z ironią

1. hiperonimy

• znaczenie nie jest dokładnie sprecyzowane

• rzeczowniki, czasowniki i zaimki

1. wyrazy obce - zapożyczenia i cytaty

• zapożyczenia z łaciny - defekować, defekacja, torsje, defraudować, konkubina, aborcja, kopulacja, likwidować, penis, fekalia, sempiterna, ekstrementy, pacyfikować, genitalia, non consumatum, pax romana, mater dei

• zapożyczenia z greki - fallus, eutanazja

• zapożyczenia z języka francuskiego - kurtyzana, metresa, dama z demi monde'u, deriery, desu, desusy, quasimodo, konduita

• zapożyczenia z języka niemieckiego - flama, ciepły brat (kalka), trafia kogoś szlag / szlaczek, szajs

• zapożyczenia z języka angielskiego - call-girl, fuck you / off, odfakenuj się, smurfy, many, minus yellow, beer shop, sex shop, peep shop

• zapożyczenia z hebrajskiego - rebochem, rebocha

1. zpożyczenia wewnętrzne

• język nauki - oddać mocz / stolec, penis, tumor, aborcja, eutanazja, defekacja

• język oficjalny (urzędowo-kancelaryjny) - konsumować, nabyć (drogą kupna), dokonać zamiany mieszkania, ujemne temperatury, niesprzyjająca aura

• język literacki - rezydencja (o małym domku), limuzyna (o fiacie 126p), posiadłość (o małym ogródku)

• wpływy dialektalne - pierdoła, ciul, dupcyć

• język dziecięcy - siusiu, kupka, siusiak

• język środowisk przestępczych (marginesu społecznego) - mokra robota, dołek, pudło, mamer, 4-8, 48, ul, puszka, kapować, miech, łysy (`księżyc'), pierdel, heca, frajer, forsa, kić, kibel, ciupa, gar, garować, bransoletki, wsypa, krawat

4. środki semantyczne

1. metafora

2. metonimia

• podanie skutku zamiast przyczyny

• podanie przyczyny zamiast skutku

• rzecz zawierająca coś zamiast zawartości

• osoby prowadzące zakład lub miejsce tego zakładu

• wymienienie materiału zamiast przedmiotu z niego zrobionego

• podanie nazwy 1 zjawiska zamiast innego, przy czym oba pozostają za sobą w związku

1. peryfraza

2. antonomazja

3. lilota

4. ironia

5. aposjopeza

6. aluzja

7. understatement (niedomówienie)

5. środki na poziomie wypowiedzenia i tekstu

1. zamienne stosowanie frazy „ty-już-wiesz-co”

2. wtrącenia sygnalizujące wyrazy lub wyrażenia eufeministyczne

3. zaznaczeni, że używa się eufemizmu

4. formuły przepraszające

6. graficzne środki eufemizowania

1. wielokropek

2. cudzysłów

3. zmiany ortograficzne (smrood, q-tass)

4. inne znaki interpunkcyjne [ (?)]

7. zabiegi metajęzykowe

• czteroliterowy język, 4 litery, k-5 (w języku marynarzy).

8. środki suprasegmentalne (prozodyczne)

KRYTERIA POPRAWNOŚCI JĘZYKOWEJ

Współczesny język polski ukształtował się po II wojnie światowej (migracje ze wsi do miasta, awans kulturalny, tj. językowe).

Do języka ogólnego przeniknęły niektóre regionalizmy.

• w gwarach - forma grzecznościowa 2 os. l. mn. lub 3 os. lp.

Język mówiony - wiąże się z ekonomią języka, tendencją do skrótu.

Moda języka - zjawisko zmienne, przejściowe.

• zapożyczenia

Snobizm językowy

• częste używanie słów, których znaczenia się nie rozumie

• pseudointelektualizacja, świadome stylizowanie się na osobę wykształconą, inteligentną

Puryzm językowy - dbałość o czystość języka, przesadna dążność do używania tylko słów rodzimych.

Literatura a poprawność językowa

• stylizacje - autor może używać wyrażeń, form niepoprawnych, niegramatycznych, może wykraczać poza normę współczesnego języka

• Mickiewicz, Żeromski, Redliński, Dąbrowska, Iwaszkiewicz

Logika a język

• bardzo długo uważano, że język jest i powinien być logiczny „atom” - niepodzielny (mimo rozbicia atomu, nie zmieniono jego nazwy)

• logika w języku na poziomie syntaktycznym

Agresja w języku

• kultura osobista - uprzejmość, hamowanie agresji, poznawanie nad emocjami

• etykieta

• źródłem agresji są zjawiska pozajęzykowe

• rozwiązanie może być kulturalne lub niekulturalne

Cudzysłów

• cudzysłów może wskazywać przenośny sens - ironię, komizm, inny styl

• nie wolno brać w cudzysłów związków frazeologicznych!

Terminologia

• 120 000 słów + terminologia naukowa = 1 500 000 słów

• KEN, Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych - spolszczanie łac. terminologii naukowej

Każdy neologizm trzeba rozpatrywać w zasadach słowotwórstwa naukowego:

• zasada zgodności z systemem językowym

• zasada powszechności

• zasada zgodności etymologicznej

• zasada jednoznaczności

• zasada logiczności

• zasada systematyczności

Styl kwiecisty

• metaforyka prasowa ma złą opinię (nadużywanie neosemantyzmów, błędne użycie metafor, często wypowiedzi sprzeczne, z wypaczonym sensem)

• frazeologizmy (często niepotrzebnie rozbudowane)

Prawidłowa metafora:

• musi być oryginalna

• musi być użyta ze zdrowym rozsądkiem

• nie może kryć w sobie zalążków niedorzeczności (z wyjątkiem dowcipów)

Poprawność leksykalna

• wyrazy obce

• zapożyczenia to sposób wzbogacania słownictwa

• obce wyrazy - rezultat kontaktów gospodarczych, militarnych, kulturalnych z innymi narodami

Jeżeli czegoś nie potrafimy nazwać, to rzeczywiście tego nie znamy.

Rozponazmy po głosie np. płeć, wiek, pochodzenie, stopień wykształcenia.

---