Spotkanie 11 i 12 (wykłady 31-36) [18.12.2010]

Opracowała: Barbara Muszyńska

Procesy i zjawiska emocjonalne

1. Mimiczny wyraz emocji

1.1. Badania Ekmana nad rozpoznawaniem emocji na podstawie wyrazu twarzy

Sprawdzano, czy ludzie żyjący w różnych częściach świata rozpoznają takie emocje jak radość, smutek, złość, strach, wstręt, i zdziwienie na podstawie fotografii twarzy osób przeżywających te emocje. Wyraz mimiczny podstawowych uczuć jest podobny u ludzi na całym świecie.

1.2. Różne rodzaje uśmiechu

Guillaume DUCHENNE'a (1806-1875) [czytaj: Gijoma Diszena] odkrył, że uśmiechowi wyrażającemu prawdziwą radość towarzyszy nie tylko rozchylenie warg i podniesienie kącików ust, ale również skurcz mięśni otaczających oczy. Taki uśmiech został nazwany „uśmiechem Duchenne'a”.

Uśmiech wyrażający się tylko w „odsłonięciu zębów” jest udawany w tym znaczeniu, że wykonywany jest w sposób mniej lub bardziej świadomy i nie wynika z przeżywania radości. Taki uśmiech został nazwany „uśmiechem Pan American” [czytaj: pen emeriken]

Z badań Fritza STRACK'a [nazwisko to wymawia się: Sztrak], o których wspominam w punkcie 4.1. wynika, że uczucie rozbawienia zależy od tego, czy możemy uśmiechnąć się. Jeśli tak, jest większe, a jeśli nie, jest mniejsze.

2. Charakterystyka niektórych emocji negatywnych

2.1. Emocje związane z tendencją do ucieczki, unikania bądź zaniku aktywności

Grupa emocji związanych z unikaniem zagrażających bodźców (osób, przedmiotów, miejsc, czynności, sytuacji) to „szeroko rozumiany lęk”. Odczucia ludzi przeżywających takie emocje wyraża słowa: „boję się”, „obawiam się”. Inne określenia emocji z tej grupy to: „lęk w węższym znaczeniu”, „niepokój”, „napad paniki”, „strach”, „fobia”, „depresja”.

„Lęk w węższym znaczeniu” to obawa przed czymś słabo określonym. Osoba przeżywająca „lęk w węższym znaczeniu” może mieć pewne niejasne odczucie rodzaju zagrożenia. Gdy przedmiot obawy jest zupełnie nieokreślony, mówi się o niepokoju: ktoś przeżywający „niepokój” w ogóle nie wie, czego się obawia, czuje tylko jakieś zagrożenie.

Obawę przed czymś wyraźnie określonym nazywa się strachem.

Emocje związane z bardzo silną obawą mają postać fobii lub ataków paniki.

Fobia to bardzo silny strach związany z określonym rodzajem przedmiotów i sytuacji, np. agorafobia jest silnym strachem przed dużymi przestrzeniami, klaustrofobia jest silnym strachem przed małymi pomieszczeniami (np. windą).

W leczeniu fobii stosuje się metodę, która nosi nazwę „desensytyzacja” (odwrażliwianie). Polega na stopniowym przyzwyczajaniu się do obecności bodźca lękotwórczego (czyli budzącego lęk). Desensytyzacja opiera się na wykorzystaniu zjawiska WYGASANIA warunkowej reakcji strachu.

Współcześnie najbardziej znanym narzędziem do diagnozy „szeroko rozumianego lęku” jest kwestionariusz, którego skrótowa nazwa brzmi: STAI (State - Trait Anxiety Inventory), opracowany przez Charles'a SPIELBERGER [czyt. Spilberger] Po polsku: Inwentarz Stanu i Cechy Lęku (w skrócie: ISCL), lub nazwa „Kwestionariusz Spielbergera”. W tym kwestionariuszu osoba badana charakteryzuje swoje doznania lękowe odczuwane aktualnie (tzn. odczuwane w czasie badania - jest to tzw. „lęk jako stan”) oraz doznania lękowe, które miewa w różnych innych sytuacjach życiowych (jest to tzw. „lęk jako cecha”).

Obok terminu „nerwica” także określenia „neurotyzm” i „neurotyczność” mogą być traktowane jako synonim skłonności do szeroko rozumianego lęku (zob. Watson i Clark, 1994, s. 86).

2.2. Emocje związane z tendencją do ataku lub innych form szkodzenia

Agresja to zachowanie polegające na atakowaniu kogoś lub czegoś (na uderzaniu, stosowaniu innych form przemocy) ewentualnie na szkodzeniu w inny sposób (np. wyśmiewaniu, krytykowaniu). Rozróżnia się agresję fizyczną (kopnięcie psa) i słowną (werbalną) (przekleństwa).

Agresja może być wyrazem złości, formą gniewu (mówi się o niej wówczas „agresja gniewna” lub „agresja emocjonalna”). Jeśli agresja człowieka skierowana jest nie na kogoś, kto go rozzłościł, ale na kogoś innego lub na coś innego, mówimy o „agresji przeniesionej”.

Agresja bywa też działaniem podejmowanym bez złości w celu osiągnięcia jakiegoś celu (nazywa się ją wtedy „agresją instrumentalną” lub „agresją zadaniową”).

*

Słowem „frustracja” (od. łac. słowa „frustra” = daremnie, na próżno) określali sytuację, kiedy udaremnione zostaje dążenie jednostki do jakiegoś celu.

*

Amerykański psycholog Leonard BERKOWITZ [czytaj: Berkołic] (ur. w 1926 r. prowadził liczne badania nad agresją, z których wynika, że prawdopodobieństwo przejawienia agresji przez człowieka rośnie, gdy człowiek ma kontakt z bodźcami kojarzącymi się z agresją. Takim bodźcami są np. widok pistoletu, noża, itp.

2.3. Emocje związane z negatywnym myśleniem o sobie

Wstyd to przeżywanie przykrości, że inni ludzie oceniają mój czyn jako naganny.

Poczucie winy wiąże się z przeżywaniem własnej negatywnej oceny swojego czynu.

2.4. Zjawisko stresu

Za odkrywcę zjawiska stresu uważa się lekarza Hansa SELYE [czytaj: Selje] (1907-1982). Hans Selye wyróżnił osobną pożyteczną postać stresu, nadał jej nazwę „eustres” (ang. eustress, wymawiaj: ełstres), np. osoba uprawiająca ćwiczenia fizyczne, wystąpienie publiczne itd. Stres szkodliwy nazwał „dystresem” (ang. distress), np. wykonywanie zadań przekraczających możliwości człowieka, stres związany z doznawaniem szykan, itp.

*

Norman ENDLER (z USA) i James PARKER (z Kanady) są autorami kwestionariusza, którego oryginalna nazwa brzmi: Coping Inventory for Stressful Situations (CISS). Istnieje polska adaptacja tego narzędzia (Szczepaniak, Strelau i Wrześniewski, 1996).

Kwestionariusz do badania sposobów radzenia sobie ze stresem oparty jest na rozróżnieniu trzech głównych sposobów zwanych stylami radzenia sobie ze stresem:

- styl skoncentrowany na zadaniu

- styl skoncentrowany na emocjach

- styl skoncentrowany na unikaniu:

- (unikanie przez) angażowanie się w tzw. „czynności zastępcze” (jedzenie, rozrywki, zakupy, praca, odpoczynek, itp.)

- (unikanie przez) poszukiwanie kontaktów towarzyskich (spotkania osobiste, rozmowy telefoniczne).

Helena (Ellen) LANGER i Judyta (Judith) RODIN przeprowadziły badanie, z którego wynika, że stres można łatwiej znosić, gdy ma się poczucie wpływu na sytuację. Zimbardo (1999, s. 502-503) przytacza też wyniki badań wskazujących, że lepiej znoszą stres osoby mające tzw. „wsparcie społeczne”, tzn. kontakt z innymi życzliwie nastawionymi ludźmi.

3. Kilka uwag o emocjach pozytywnych

Przez psychologię pozytywną rozumie się badania nad dobrym samopoczuciem, dobrym stanem psychicznym ludzi, nad tym, co sprawia, że ludzie są szczęśliwi.

3.2. „Cebulowa teoria szczęścia” Czapińskiego

Janusz CZAPIŃSKI (ur. w 1951 r.), profesor Uniwersytetu Warszawskiego i prorektor WSFiZ, współpracując z belgijskim psychologiem Guido PEETERS'em zaproponowali jako metaforyczny obraz szczęścia cebulę. Zgodnie z cebulową teorią szczęścia najgłębszą podstawą szczęścia jest „wola życia”, „poczucie, że warto żyć”, „poczucie, że lepiej jest żyć, niż nie żyć”.

4. Teorie emocji: przegląd historyczny niektórych koncepcji

4.1. Teoria Jamesa-Langego

Fragment zdania Jamesa:„(...) jest nam przykro, ponieważ płaczemy (...)”, może uchodzić za kwintesencję jego teorii emocji.

Fritz STRACK i współautorzy stwierdzili, że stopień śmieszności obrazków (karykatur) oceniany był jako niższy przez ludzi trzymających długopis między wargami niż przez ludzi trzymających długopis w zębach. Fakt ten podtrzymuje tezę Jamesa.

5. Współczesne dyskusje teoretyków emocji

5.1. Model procesów emocjonalnych LeDoux - Jarymowicz

Według LeDOUX w powstawaniu emocji zawsze biorą udział dwie części mózgu, a a mianowicie: tzw. „wzgórze” oraz tzw. „ciało migdałowate”.

„Droga dolna” to przebieg impulsów nerwowych od receptorów (narządów zmysłów) - przez wzgórze - do ciała migdałowatego - a stąd do narządów wykonawczych (od których zależy ekspresja emocji). Emocje powstające dzięki krótszej „dolnej drodze” powstają bardzo szybko, zanim jeszcze człowiek uświadomi sobie, co się dzieje (kora mózgowa nie bierze udziału w powstawaniu emocji).

„Droga górna” jest dłuższa, ponieważ pobudzenie od wzgórza przechodzi do kory sensorycznej i dopiero stąd przekazywane jest do ciała migdałowatego. Dzięki pobudzeniu kory powstaje świadomość emocjonującego zdarzenia, a także uświadomienie sobie stanu emocjonalnego, który powstał już dzięki procesom na „dolnej drodze”. Emocje powstające dzięki dłuższej „górnej drodze” powstają wolniej, ale dzięki zaangażowaniu procesów poznawczych człowiek może bardziej precyzyjnie ocenić sytuację, w jakiej znalazł się (kora mózgowa bierze udział w powstawaniu emocji)

6. Prawo / prawa Yerkesa-Dodsona

Prawo Yerkesa-Dodsona mówi o krzywoliniowej zależności między siłą pobudzenia emocjonalnego a sprawnością działania.

Bardzo małe pobudzenie emocjonalne (niski poziom motywacji) wiąże się z niską sprawnością działania (z niskim poziomem wykonania), średnie pobudzenie emocjonalne (średni poziom motywacji) wiąże się z wysoką sprawnością działania (z wysokim poziomem wykonania), a bardzo duże pobudzenie emocjonalne (wysoki poziom motywacji) wiąże się (ponownie) z niską sprawnością działania (z niskim poziomem wykonania).

Optymalny poziom pobudzenia (poziom motywacji) umożliwiający najwyższą sprawność działania (najwyższy poziom wykonania) jest najwyższy dla zadań łatwych (lewy rysunek) a najniższy dla zadań trudnych (prawy rysunek).

Spotyka się autorów, którzy twierdzą, że prawo Yerkesa-Dodsona powinno zostać „anulowane”, ponieważ nie opisuje dobrze rzeczywistości.

1

Dr hab. A.Gołąb, prof. WSFiZ e-mail: [e-mail] Materiały informacyjne do wykładu: Wprowadzenie do psychologii

studia zaoczne, rok akadem. 2010 / 2011, sem.zimowy Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie

Spotkanie 11 i 12, Wykłady 31-36, 18.12..2010 Procesy i zjawiska emocjonalne Strona 1 z 4

---