Rozdział 1. Zagadnienia ogólne.

1.1. Geneza i pojęcie ubezpieczeń społecznych.

Współczesny system ubezpieczeń społecznych powstał wskutek długotrwałej ewolucji. Jego celem jest zapewnienie osobom ubezpieczonym środków do życia w przypadku czasowej lub trwałej zdolności do pracy. Początkowo (XIX w) obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym, zapewniającym pracownikom minimalne środki utrzymania, objęto jedynie niektóre zdarzenia losowe, pozbawiające pracownika możliwości zarobkowania.

Jako pierwszy system ubezpieczeń społecznych został wprowadzony przez Ottona von Bismarcka w Niemczech w 1883 r. Następnie w latach 1908 - 1911 obowiązkowe ubezpieczenia społeczne wprowadzono w Anglii, we Francji w roku 1910 oraz w Rosji w roku 1912. Zakres tych ubezpieczeń zależał głównie od znaczenia walk strajkowych i obejmował przede wszystkim ubezpieczenia na starość, ubezpieczenia chorobowe, ubezpieczenia inwalidzkie i macierzyńskie oraz przepisy na wypadek bezrobocia. W Polsce międzywojennej (1918 - 1939) przepisy ubezpieczeniowe były znacznie zróżnicowane, - co było konsekwencją uprzednich podziałów dzielnicowych - i obejmowały różne grupy pracowników, ze szczególnym uwzględnieniem pracowników umysłowych i państwowych. Wszystkie składki ubezpieczeniowe, z wyjątkiem ubezpieczenia wypadkowego, obciążały zarówno pracowników, jak i pracodawców.

Po II wojnie światowej (1939-1945) świadczenia ubezpieczeniowe w Polsce objęły ogół pracowników, przy czym dokonano ujednolicenia zasad ubezpieczenia - w szczególności zniesiono różnice pomiędzy pracownikami fizycznymi a umysłowymi. Wprowadzono również nowe rodzaje świadczeń ubezpieczeniowych, takie jak zasiłki rodzinne, zasiłki wychowawcze i świadczenia rehabilitacyjne. Ujednolicono ponadto świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Składkami ubezpieczeniowymi obciążono wyłącznie pracodawców, a do przyznania świadczenia wystarczył fakt pozostawania w ciągu określonego czasu w stosunku pracy.

Początek ubezpieczeniu społecznemu w Polsce dała zorganizowana, wspólna sąsiedzka walka z żywiołami sił przyrody, a przede wszystkim pożarem i powodzią. W Polsce już na przełomie XV i XVI wieku powstały pierwsze związki rolnicze .

W okresie międzywojennym wprowadzono obowiązkowe ubezpieczenie mienia ruchomego w gospodarstwach rolnych, upraw od gradobicia i zwierząt od padnięcia (na podstawie uchwały Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 czerwca 1921 r.), a o jego wprowadzeniu decydowały uchwały powiatowych lub wojewódzkich sejmików. Ubezpieczenia te zwane fakultatywnymi były realizowane przez Powszechny Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych. W roku 1927 na mocy rozporządzenia prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, ubezpieczenie budynków stało się ubezpieczeniem obowiązkowym. Taki system ubezpieczeń fakultatywnych w rolnictwie utrzymywał się do 1947 r., czyli do momentu rozpoczęci budowy w Polsce powojennej systemu ubezpieczeń państwowych.

W latach 1947-1952 miał miejsce dynamiczny rozwój ubezpieczeń rolnych. Obowiązkowe ubezpieczenie budynków od ognia zostało rozszerzone na ubezpieczenie mienia ruchomego (inwentarza żywego i martwego, ruchomości domowych i zapasów). Wprowadzono także powszechne ubezpieczenie od gradobicia podstawowych upraw zbóż. Obowiązek ubezpieczenia mienia, jak i upraw w gospodarstwach rolnych, był egzekwowany na mocy uchwały rady wojewódzkiej (uprawy) i powiatowej (mienie).

Od 1 stycznia 1952 r. ubezpieczenie budynków, a od 15 lipca tego samego roku ubezpieczenie mienia ruchomego w gospodarstwach rolnych, które obejmowało dotychczas szkody ogniowe, uderzenie pioruna i wybuch, zostały rozszerzone na szkody huraganowe, powodziowe i niektóre zdarzenia losowe. Ponadto PZUW rozpoczął wprowadzanie powszechnych ubezpieczeń zwierząt gospodarczych od padnięcia i dobicia z konieczności. Ustawa z dnia 28 marca 1952 r. o ubezpieczeniach państwowych dokonała przekształcenia PZUW na Państwowy Zakład Ubezpieczeń, posiadający osobowość prawną i działający według rozrachunku gospodarczego. Także przepisy tej ustawy znacznie rozszerzyły zakres powszechnych ubezpieczeń budynków i mienia ruchomego w gospodarstwach rolnych.

Z kolei nowa ustawa z 1958 r. wprowadziła formę fakultatywną zamiast powszechnego ubezpieczenia inwentarza żywego.

Pierwszym przełomem w zmonopolizowanym polskim rynku ubezpieczeniowym stała się ustawa z dnia 20 września 1984 r. o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych.

Kolejnym okresem transformacji na rynku ubezpieczeniowym była ustawa z dnia 28 lipca 1990r. o działalności ubezpieczeniowej, która wprowadziła zasadnicze zmiany w dotychczasowym funkcjonowaniu polskich ubezpieczeń gospodarczych. Ustawa ta zamknęła jednocześnie ponad czterdziestoletni okres funkcjonowania w Polsce ubezpieczeń typu socjalistycznego. Przeprowadzono reformę ubezpieczeń społecznych rolników, wprowadzono zasiłki dla bezrobotnych oraz ustawę o pomocy społecznej. Od 1 stycznia 1999 roku weszła w życie zasadnicza reforma systemu ubezpieczeń społecznych, która obowiązuje do dnia dzisiejszego.

1.2. Funkcje i zasady ubezpieczeń społecznych.

We współczesnej literaturze stosowany jest podział na funkcje podstawowe i uzupełniające, a dokładnie na jedną funkcję podstawową oraz dwie uzupełniające, są to kolejno:

Funkcja ochrony ubezpieczeniowej.

Funkcja prewencyjna.

Funkcja akumulacji kapitału.

Funkcja ochrony ubezpieczeniowej posiada charakter nadrzędny wobec dwóch pozostałych, najpełniej, bowiem wyraża zarówno istotę, jak i zasadnicze treści społeczne i ekonomiczne ubezpieczeń, natomiast funkcje prewencyjna oraz akumulacji kapitałowej są skutkiem funkcji ochrony ubezpieczeniowej i w tym sensie mogą być uznawane za funkcje uzupełniające. Z drugiej strony posiadają one własne, niezależne oraz bardzo ważne treści społeczno-gospodarcze, z powodu, których powinny one zostać wyodrębnione.

Funkcja ochrony ubezpieczeniowej

Usługa ubezpieczeniowa polega na sprzedaży ochrony ubezpieczeniowej, która oznacza gotowość przejęcia przez zakład ubezpieczeń materialnych skutków zdarzeń losowych, (czyli realizacji ryzyk), objętych umową ubezpieczeniową. Zakład ubezpieczeń roztacza nad ubezpieczonymi ochronę w sensie finansowym, przez co uwalnia on ich od ewentualnego kłopotu szybkiego zgromadzenia znacznych nie­kiedy środków finansowych, niezbędnych do naprawienia powstałego uszczerbku majątkowego lub zaspokojenia określonych potrzeb mająt­kowych. Za tak rozumianą usługę ubezpieczający płacą oczywiście z góry określoną cenę (składkę ubezpieczeniową), która jest niewspół­miernie niska w porównaniu z ewentualnie otrzymanym odszkodowa­niem lub świadczeniem.

Funkcja prewencyjna

Należy przez nią rozumieć wszelką działalność zmierzająca do zmniejszenia szkód losowych, zarówno przez ograniczenie ich rozmiarów, jak i zmniejszenie prawdopodobieństwa realizacji ryzyka. Działalność taka uznana jest powszechnie za najbardziej racjonalną metodę zwalczania szkody losowej. Może przybierać zarówno postać materialną jak i niematerialną. Ubezpieczenia społeczne w szerokim zakresie realizują tak pojmowaną prewencję, albowiem działalność ta przynosi zakładom ubezpieczeń jak i ubezpieczonym wymierne korzyści. Często zakłady ubezpieczeń są bardziej niż ubezpieczający zainteresowani w tym, aby do wypadku ubezpieczeniowego nie doszło, i w tym celu gotowe są ponieść dodatkowe koszty. Materialna postać prewencji ubezpieczeniowej, polegająca na finansowaniu konkretnych przedsięwzięć prewencyjnych, nie odgrywa w ich działalności tak istotnej roli jak prewencja niematerialna, zwana też ogólną lub legislacyjną. Przykładem prewencji niematerialnej jest zasada nieodpowiedzialności ubezpieczyciela za winę umyślną lub rażące niedbalstwo ubezpieczającego.

Funkcja akumulacji kapitałowej

Funkcja akumulacji kapitałowej podobnie jak dwie poprzednie ma charakter obiektywny, tzn. spełnienie jej jest cechą prawidłowo prowadzonej działalności ubezpieczeniowej. Właściwe spełnianie przez ubezpieczyciela swojego podstawowego zadania wymaga zebrania ogromnych środków na pokrycie ewentualnych strat finansowych powstałych wskutek zdarzeń objętych umową ubezpieczenia poprzez rozłożenie ciężaru tego pokrycia na wszystkich członków danej wspólnoty niebezpieczeństwa.

W literaturze możemy również wyróżnić funkcję społeczną, ekonomiczną, wychowawczą, lokacyjną i stabilizacyjną ubezpieczeń.

Funkcja społeczna ubezpieczeń polega na tworzeniu bezpieczeństwa, stabilizowania warunków działania podmiotów gospodarczych i gospodarstw domowych.

Funkcja wychowawcza ubezpieczeń polega na kształtowaniu takich postaw niekiedy zachowań ubezpieczonych, które poprawiałyby ich bezpieczeństwo oraz bezpieczeństwo ich posiadanego mienia.

Funkcja ekonomiczna ubezpieczeń polega na umożliwieniu zachowania ciągłości działalności gospodarczej i zapewnieniu bytu ubezpieczonym i ich rodzinom przez minimalizację konsekwencji szkód losowych.

Funkcja fiskalna polegająca na dostarczaniu państwu i innym podmiotom publicznym dochodów, jest realizowana w odniesieniu do ubezpieczeń przez obowiązujący system podatkowy.

Funkcja stabilizacyjna ubezpieczeń (wyrównawcza) polega na wykorzystaniu składek oraz odszkodowań i świadczeń do oddziaływania na sytuację społeczno- gospodarczą ubezpieczonych i dąży do przywrócenia naruszonej równowagi, przeciwdziałania załamaniom finansowym osób poszkodowanych.

Funkcja lokacyjna przejawia się w inwestowaniu (lokowaniu) chwilowo wolnych środków finansowych (np. z kapitałów własnych lub rezerw techniczno-ubezpieczeniowych) zgromadzonych przez zakłady ubezpieczeń w różne instrumenty finansowe (np. akcje, obliga­cje, lokaty bankowe) w celu osiągnięcia dodatkowych dochodów. Dodatkowe dochody wpływają przede wszystkim na kalkulację skła­dek oraz wyniki finansowe zakładów ubezpieczeń. W przypadku ubezpieczeń na życie z dochodów tych korzystają także ubezpieczający (w postaci np. niższej składki lub udziału w zyskach). Korzyści z tej funkcji odnosi także gospodarka, gdyż otrzymuje ona dodatkowe fundusze na rozwój poszczególnych dziedzin.

Równocześnie system ubezpieczeń pełni ogólne funkcje, właściwe wszystkim ogniwom finansów, czyli realizuje typowe funkcje finansowe, tj. funkcję fiskalną, redystrybucyjną, stymulacyjną i ewidencyjno- kontrolną.

Funkcja stymulacyjna - ubezpieczenia mogą być wykorzystane, jako narzędzie skłaniające ubezpieczających do większej dbałości o ubezpieczone przedmioty, np. przez stosowanie bonifikat przy opłacaniu składek z tytułu bezwypadkowej jazdy ubezpieczonym samochodem.

Funkcja redystrybucyjna ubezpieczeń związana jest z samą ich istotą i sprowadza się do kumulowania i odpowiedniego rozdzielania środków finansowych. Oznacza ona,
że zakłady ubezpieczeń za pomocą przepływów pieniężnych w postaci składek i wydatków w postaci odszkodowań i świadczeń mogą wpływać na alokację zasobów w gospodarce. Przepływy te kształtują podział dostępnych zasobów między ubezpieczyciela, a następnie ich podział wśród ubezpieczonych.

Funkcję kontrolną sprowadza się do kontrolowania bezpieczeństwa,
jakie ubezpieczający zapewnia ubezpieczanemu mieniu.

W ustawodawstwie ubezpieczeniowym nie ma określonych zasad, na których opiera się polski system ubezpieczeń społecznych. Nie oznacza to jednak, ze takich zasad nie można sformułować, zwłaszcza na gruncie prawa pracy. W literaturze przedmiotu wyróżnia się takie zasady jak:

• Zasada powszechności ubezpieczenia - ubezpieczeniem objęci są wszyscy pracownicy.

• Zasada przymusu ubezpieczenia - podmiot zatrudniający jest obowiązany ubezpieczyć pracownika z chwila nawiązania stosunku pracy.

• Zasada automatyzmu ubezpieczenia - wyraża się tym, że sam fakt nawiązania stosunku pracy jest wystarczającą podstawą do powstania stosunku ubezpieczenia, bez wzglądu na to czy i kiedy zakład pracy dokonał niezbędnych formalności raz opłacił składkę.

• Zasada jedności organizacyjnej systemu ubezpieczeń społecznych - całokształtem spraw ubezpieczeniowych administruje w zasadzie Zakład Ubezpieczeń Społecznych oraz jego oddziały, jako organy terenowe.

• Zasada obciążenia podmiotu zatrudniającego obowiązkiem płacenia składki - składki w ustalonej wysokości płacą jedynie zakłady pracy i osoby fizyczne zatrudniające pracowników.

• Zasada proporcjonalności świadczeń do wkładu pracy - wysokość pieniężnych świadczeń ubezpieczeniowych jest zależna od wysokości otrzymywanego wynagrodzenia, a emerytury i renty uwzględniają również długość kresu składkowego.

1.3. Podstawowe źródła prawa ubezpieczeń społecznych.

Podstawowymi aktami prawnymi regulującymi działanie systemu ubezpieczeń społecznych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej są :

• Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych

• Ustawa z dnia 20 grudnia 1990r. o ubezpieczeniu społecznym rolników

• Ustawa z dnia 25 czerwca 1999r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa

• Ustawa z dnia 28.11.2003r. o świadczeniach rodzinnych

• Ustawa z dnia 30 października 2002r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych

• Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych

• Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004r. o pracowniczych programach emerytalnych

• Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o indywidualnych kontach emerytalnych

1.4. Struktura ubezpieczeń społecznych.

Zgodnie art. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2007r. nr 11, poz. 74 ze zm.) ubezpieczenia społeczne w Polsce obejmują:

• ubezpieczenie emerytalne,

• ubezpieczenia rentowe,

• ubezpieczenie w razie choroby i macierzyństwa, zwane ubezpieczeniem chorobowym,

• oraz ubezpieczenie z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, zwane ubezpieczeniem wypadkowym.

Zgodnie z art. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych - obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym podlegają osoby fizyczne, które na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej są:

• pracownikami, z wyłączeniem prokuratorów,

• osobami wykonującymi pracę nakładczą,

• członkami rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych,

• osobami wykonującymi pracę na podstawie umowy agencyjnej, umowy-zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia oraz osobami z nimi współpracującymi,

• osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność oraz osobami z nimi współpracującymi,

• posłami i senatorami pobierającymi uposażenie oraz posłami do Parlamentu Europejskiego wybranymi w Rzeczypospolitej Polskiej,

• osobami pobierającymi stypendium sportowe,

• pobierającymi stypendium słuchaczami Krajowej Szkoły Administracji Publicznej,

• osobami wykonującymi odpłatnie pracę, na podstawie skierowania do pracy, w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania,

• osobami pobierającymi zasiłek dla bezrobotnych, świadczenie integracyjne lub stypendium w okresie odbywania szkolenia, stażu lub przygotowania zawodowego w miejscu pracy, na które zostały skierowane przez powiatowy urząd pracy. Od 1 lutego 2009 r. obowiązkiem ubezpieczeń emerytalnego i rentowych zostały także objęte osoby pobierające stypendium w okresie odbywania przygotowania zawodowego dorosłych, na które zostały skierowane przez powiatowy urząd pracy.

• osobami pobierającymi stypendium w okresie odbywania szkolenia, stażu lub przygotowania zawodowego w miejscu pracy, na które zostały skierowane przez inne niż powiatowy urząd pracy podmioty kierujące na szkolenie, staż lub przygotowanie zawodowe, od 1 lutego 2009 r. obowiązkiem ubezpieczeń emerytalnego i rentowych zostały objęte także osoby pobierające stypendium w okresie odbywania przygotowania zawodowego dorosłych, na które zostały skierowane przez inne niż powiatowy urząd pracy podmioty kierujące na przygotowanie zawodowe dorosłych,

• od 1 lutego 2009 r. - osobami pobierającymi stypendium na podstawie przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy w okresie odbywania studiów podyplomowych i niepozostawania w zatrudnieniu,

• osobami duchownymi,

• żołnierzami niezawodowymi pełniącymi czynną służbę, z wyłączeniem żołnierzy pełniących służbę wojskową w charakterze kandydata na żołnierza zawodowego oraz żołnierzy pełniących okresową służbę wojskową,

• funkcjonariuszami Służby Celnej,

• osobami odbywającymi służbę zastępczą,

• osobami przebywającymi na urlopach wychowawczych lub pobierającymi zasiłek macierzyński albo zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego,

• osobami pobierającymi świadczenie socjalne wypłacane w okresie urlopu oraz osobami pobierającymi zasiłek socjalny wypłacany na czas przekwalifikowania zawodowego i poszukiwania nowego zatrudnienia, a także osobami pobierającymi wynagrodzenie przysługujące w okresie korzystania ze świadczenia górniczego albo w okresie korzystania ze stypendium na przekwalifikowanie, wynikające z odrębnych przepisów lub układów zbiorowych pracy,

• osobami pobierającymi świadczenie szkoleniowe wypłacane po ustaniu zatrudnienia,

• osobami rezygnującymi z zatrudnienia w związku z koniecznością sprawowania bezpośredniej, osobistej opieki nad długotrwale lub ciężko chorym członkiem rodziny oraz wspólnie niezamieszkującymi matką, ojcem lub rodzeństwem,

• osobami pobierającymi świadczenie pielęgnacyjne,

Zgodnie z art. 7 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych - prawo do dobrowolnego objęcia ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi przysługuje:

• małżonkom pracowników skierowanych do pracy w przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzędach konsularnych, w stałych przedstawicielstwach przy Organizacji Narodów Zjednoczonych i w innych misjach specjalnych za granicą, w instytutach, ośrodkach informacji i kultury za granicą,

• osobom, które z powodu sprawowania opieki nad członkiem rodziny spełniającym warunki do przyznania zasiłku pielęgnacyjnego nie podlegają ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z innych tytułów, o których mowa w art. 6 ust. 1 i 2 ustawy,

• obywatelom polskim wykonującym pracę za granicą w podmiotach zagranicznych oraz obywatelom polskim wykonującym pracę w podmiotach zagranicznych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli podmioty te nie posiadają w Polsce swojej siedziby ani przedstawicielstwa,

• studentom oraz uczestnikom studiów doktoranckich, jeżeli nie podlegają ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z innego tytułu,

• alumnom seminariów duchownych, nowicjuszom, postulantom i juniorystom do ukończenia 25 roku życia,

• odbywającym na podstawie nieodpłatnych umów cywilnoprawnych staż adaptacyjny wnioskodawcom - obywatelom państwa członkowskiego Unii Europejskiej w postępowaniu w sprawie uznania kwalifikacji do wykonywania zawodu regulowanego lub działalności regulowanej - w rozumieniu odpowiednio przepisów o zasadach uznawania nabytych w państwach członkowskich Unii Europejskiej kwalifikacji do wykonywania zawodów regulowanych lub przepisów o zasadach uznawania nabytych w państwach członkowskich Unii Europejskiej kwalifikacji do podejmowania lub wykonywania niektórych działalności. Od 2 maja 2008 r. - wnioskodawcom odbywającym na podstawie nieodpłatnych umów cywilnoprawnych staż adaptacyjny w postępowaniu w sprawie uznania kwalifikacji do wykonywania zawodu regulowanego lub działalności - w rozumieniu przepisów o zasadach uznawania kwalifikacji zawodowych nabytych w państwach członkowskich Unii Europejskiej.

Zgodnie z art. 10 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych - osoby objęte obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi oraz podlegający dobrowolnie ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym obywatele polscy z tytułu wykonywania pracy za granicą w podmiotach zagranicznych lub z tytułu wykonywania pracy w podmiotach zagranicznych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli podmioty te nie posiadają w Polsce swojej siedziby ani przedstawicielstwa, mogą po ustaniu tych ubezpieczeń kontynuować je dobrowolnie. Kontynuacja ubezpieczeń możliwa jest w przypadku, gdy osoba nie ma innych tytułów do ubezpieczeń społecznych.
Ponadto, jeżeli okres tego ubezpieczenia przekracza 10 lat, nie obowiązuje gwarancja wypłaty minimalnego świadczenia, w wypadku gdy stan własnego konta ubezpieczonego nie będzie go zapewniał.

Zgodnie z art. 11 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych - obowiązkowo ubezpieczeniu chorobowemu podlegają następujące osoby:

• pracownicy,

• członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych,

• osoby odbywające służbę zastępczą.

Dobrowolnie ubezpieczeniu chorobowemu podlegają, na swój wniosek, następujące osoby objęte obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi:

• wykonujące pracę nakładczą,

• wykonujące pracę na podstawie umowy-zlecenia, umowy agencyjnej lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia oraz osoby z nimi współpracujące,

• prowadzące pozarolniczą działalność oraz osoby z nimi współpracujące,

• wykonujące odpłatnie pracę, na podstawie skierowania do pracy, w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania,

• duchowni.

Zgodnie z art. 12 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych obowiązkowo ubezpieczeniu wypadkowemu podlegają osoby podlegające ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym. Nie podlegają ubezpieczeniu wypadkowemu:

• bezrobotni pobierający zasiłek dla bezrobotnych lub świadczenie integracyjne,

• osoby pobierające stypendium na podstawie przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy w okresie odbywania studiów podyplomowych i niepozostawania w zatrudnieniu,

• osoby wykonujące pracę nakładczą,

• żołnierze niezawodowi pełniący czynną służbę,

• osoby przebywające na urlopach wychowawczych, osoby pobierające zasiłek macierzyński albo zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego,

• osoby pobierające świadczenie socjalne wypłacane w okresie urlopu oraz osoby pobierające zasiłek socjalny wypłacany na czas przekwalifikowania zawodowego i poszukiwania nowego zatrudnienia, a także osoby pobierające wynagrodzenie przysługujące w okresie korzystania ze świadczenia górniczego albo w okresie korzystania ze stypendium na przekwalifikowanie,

• osoby pobierające świadczenie szkoleniowe wypłacane po ustaniu zatrudnienia,

• osoby podlegające dobrowolnie ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym na podstawie art. 7 i 10 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych,

• osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej, umowy-zlecenia albo innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia oraz osoby z nimi współpracujące, jeżeli wykonują pracę poza siedzibą lub miejscem prowadzenia działalności zleceniodawcy. Od 1 stycznia 2010r. z uwagi na nowelizację art. 12 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych przez ustawę z dnia 24 kwietnia 2009r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz ustawy - Prawo bankowe (Dz.U. nr 71, poz. 609) wszyscy zleceniobiorcy oraz osoby z nimi współpracujące objęte ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi będą także obowiązkowo podlegać ubezpieczeniu wypadkowemu.

2. System ubezpieczeń emerytalnych

2.1. Reforma systemu emerytalnego w Polsce.

System emerytalny funkcjonujący w Polsce do 31 grudnia 1998 roku był tzw. systemem zdefiniowanego świadczenia. Oparty był o metodę repartycyjną, polegającą na bieżącym finansowaniu świadczeń bezpośrednio z gromadzonych składek. Składki przeznaczano od razu na świadczenia emerytalne. W ten sposób pokolenie osób pracujących, które opłacało aktualnie składki, umożliwiało finansowanie świadczeń dla pokolenia osób starszych, które zostało uprawnione do uzyskania emerytur, rent i innych świadczeń. 

Podstawą systemu był Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS). Do ZUS-u trafiała co miesiąc składka w wysokości 45 procent płacy brutto (przed opodatkowaniem). W ten sposób zbierano pieniądze na wypłatę bieżących świadczeń. Stary system nie zachęcał do płacenia wysokich składek - przede wszystkim dlatego, że wysokość emerytury miała raczej niewielki związek z wpłacanymi wcześniej pieniędzmi. Emeryturę wyliczano bowiem ze wzoru: 

emerytura = 0,24 x kwota bazowa x 0,013 P x LS + 0,007 P x LN 

gdzie :

kwota bazowa stanowiła średnie wynagrodzenie w gospodarce za poprzedni kwartał, P - podstawę wymiaru emerytury, to jest wynagrodzenia pracownika ze wskazanego przezeń okresu, odpowiednio zwaloryzowane,

LS - lata składkowe (okres opłacania składek na ZUS),

LN - lata nieskładkowe (niektóre okresy pozostawania bez pracy i niepłacenia składek). 

Zwróćmy teraz uwagę na wyżej przedstawiony wzór. Wynika z niego jasno, że stary system miał charakter socjalny - największy wpływ na wysokość emerytury miała nie liczba przepracowanych lat czy wpłacone świadczenia, ale aktualne średnie wynagrodzenie w gospodarce, wyliczane przez Główny Urząd Statystyczny. 
Mało czytelne zasady obliczania emerytury i niewielki związek jej wysokości z uprzednio płaconymi składkami zachęcały do ucieczki w tzw. szarą strefę. Firmy wolały wypłacać wynagrodzenia "na czarno", nie będąc obciążonymi wysokimi składkami na ZUS. Pracownicy godzili się na to, bo sami dostrzegali luźny związek pomiędzy składkami a późniejszymi świadczeniami. Wraz z postępującym procesem starzenia się społeczeństwa ZUS stawał się coraz mniej wydolny. Zawiniły tu przede wszystkim pozostałości z poprzednich lat: niski wiek emerytalny, mało ostre kryteria przyznawania rent inwalidzkich i szerokie uprawnienia dla różnych branż i grup zawodowych.

W konsekwencji wyżej wymienionych zjawisk zaczęły pojawiać się trudności z zapewnieniem wypłacalności Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Szczególnie, że na pozostałości po poprzednim systemie nałożyły się nowe zjawiska: spadek liczby zatrudnionych i szybki przyrost liczby nowych emerytów oraz wzrost faktycznej wartości emerytur w stosunku do płac realnych. 

Szybko rosły wydatki z tytułu świadczeń emerytalno - rentowych. W 1994 roku wynosiły 15.4 proc. Produktu Krajowego Brutto, wobec średniej dla Unii Europejskiej na poziomie 11 proc. To jeszcze nie tak wiele, ale symulacje wskazywały na zbliżające się szybkimi krokami niebezpieczeństwo. 

Gdyby utrzymać system repartycyjny, wówczas w 2020 roku wydatki z tytułu świadczeń dla emerytów i rencistów wyniosłyby już 22 procent Produktu Krajowego Brutto, a w 2050 roku aż 27 proc. PKB. 

Oznaczałoby to konieczność płacenia jeszcze wyższych składek na ZUS, które i tak przecież należą do najwyższych w Europie. Jeszcze w 1981 roku obciążenie płac z tytułu ZUS wynosiło 25 proc., w roku 1989 już 38 proc., a obecnie 45 procent. Tak wysoka składka powoduje ucieczkę w szarą strefę, zjawisko akceptowane zarówno przez pracodawców (mniejsze obciążenie kosztami pracy), jak i pracowników, którzy nie dostrzegają związku pomiędzy obecnie płaconymi, wysokimi składkami a późniejszą emeryturą. 

Mając na uwadze zbliżające się zagrożenia, rząd opracował projekt reformy systemu emerytalnego, opartego na trzech filarach. Dwa z nich są obowiązkowe: pierwszy tworzy zreformowany ZUS, drugi Powszechne Towarzystwa Emerytalne. Przynależność do trzeciego filara (ubezpieczenia na życie w dowolnym towarzystwie) nie jest obowiązkowa, może jednak znacznie powiększyć wypłacaną w przyszłości emeryturę.

Z dniem 1 stycznia 1999 roku w Polsce zaczął obowiązywać i obowiązuje do dnia dzisiejszego zreformowany system emerytalny, który jest połączenie systemu repartycyjnego i kapitałowego.

2.2. Podstawowe założenia i zasady nowego systemu emerytalnego.

W nowym systemie wysokość przyszłego świadczenia jest ściśle powiązana z sumą składek wpłacanych przez ubezpieczonego przez cały okres aktywności zawodowej (tj. do czasu przejścia na emeryturę), a także z wiekiem, z jakim na emeryturę przejdzie.

Wpłacane składki są gromadzone w dwóch obowiązkowych tzw. filarach, z których:

I filar jest oparty na zasadach umowy pokoleniowej, czyli wpłacane składki są ewidencjonowane na indywidualnym, imiennym koncie każdego ubezpieczonego, którego stan jest waloryzowany. Uprawnienia emerytalne nabyte przez płacących składki przed dniem wejścia w życie reformy (przed 1 stycznia 1999 r.) zostaną przeliczone według dotychczasowych zasad na tzw. kapitał początkowy, który zostanie dopisany do stanu indywidualnego konta ubezpieczonego i wraz z wpłacanymi po 1.01.1999 r. składkami będzie tworzył “kapitał” stanowiący przy przejściu na emeryturę podstawę dla ustalenia jej wysokości.

II filar - kapitałowy funkcjonuje w oparciu o inwestowanie wpłacanej do niego części składki w ramach prywatnych, otwartych funduszy emerytalnych, których zadaniem jest pomnażanie powierzonych im składek i ewidencjonowanie na indywidualnych, imiennych kontach gromadzonego przez poszczególnych ubezpieczonych kapitału (tj. składek wraz z uzyskanym z inwestycji zyskiem). Tak gromadzony kapitał jest podstawą do ustalenia wysokości drugiej części emerytury, wypłacanej z tego filaru.

III filar - w którym, w odróżnieniu od dwóch poprzednich, uczestnictwo jest dobrowolne obejmuje wszelkie formy oszczędzania i inwestowania w celu uzyskania dodatkowej emerytury, w tym wspierane przez państwo Pracownicze Programy Emerytalne.

W reformie systemu emerytalnego zawarto rozwiązania dla różnych grup wiekowych.

Urodzeni przed 1 stycznia 1949 r. otrzymają emerytury ustalone zgodnie z zasadami sprzed wprowadzenia reformy Systemu Ubezpieczeń Społecznych a nabyte przez nich prawa emerytalne są gwarantowane.

Urodzeni po 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r., zostali objęci nowym systemem. Mogli jednak dokonać wyboru, czy ulokować całość swojej składki w I filarze, czy też zainwestować jej część w otwartym funduszu emerytalnym w ramach II filaru.

Urodzeni po 31 grudnia 1968 r. zostali objęci obowiązkowo nowym systemem, a ich składka jest dzielona między I i II filar.

Urodzeni po 31 grudnia 1948 r. nie zostali objęci nowym systemem, jeżeli w momencie jego wejścia w życie:

• byli uprawnieni do wcześniejszego wieku emerytalnego, bo pracowali w warunkach szkodliwych dla zdrowia (np. górnicy) albo w szczególnym charakterze (np. nauczyciele),

• mogli przejść na wcześniejszą emeryturę zgodnie z zasadami starego systemu nie później niż do końca 2006 r. i w tym czasie pracowali w warunkach szkodliwych (np. hutnicy) albo w szczególnym charakterze (np. nauczyciele),

• pracują w służbach mundurowych (wojsko, policja, straż graniczna, służba więzienna, straż pożarna) - z tej grupy nowym systemem zostali objęci jedynie ci, którzy taką służbę rozpoczęli po wprowadzeniu nowego systemu.

Nowym systemem nie zostali objęci utrzymujący się z pracy na roli, służby mundurowe, sędziowie oraz prokuratorzy.

Wprowadzona w życie z dniem 1 stycznia 1999 reforma zmieniła zasadniczo kształt systemu, mając na celu znaczące ograniczenie ryzyka niewypłacalności systemu emerytalnego w długim okresie (ograniczyła ukryty dług finansów publicznych, wynikający z dużej skali narastania zobowiązań emerytalnych). Podstawowym celem przebudowy systemu było dostosowanie go do zmian demograficznych i przyspieszenie rozwoju ekonomicznego kraju. System emerytalny powinien zapewnić odpowiedni poziom świadczeń (ze szczególnym uwzględnieniem świadczeń minimalnych), cechować się finansową stabilnością, a także zachęcać uczestników do kontynuowania aktywności zawodowej. Reforma ma przyczyniać się do zwiększenia się poziomu oszczędności w gospodarce.

Zachowany został dotychczasowy wiek emerytalny, wynoszący 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. Nie przewidziano możliwości wcześniejszego przejścia na emeryturę osób objętych nowym systemem, co powinno prowadzić do podwyższenia efektywnego wieku emerytalnego.

Składki emerytalne wynoszą 19,52% płacy brutto i płacone są w równych częściach przez pracownika i pracodawcę. W przypadku członka otwartego funduszu emerytalnego część składki w wysokości 7,3% płacy przekazywana jest przez ZUS do wybranego przez niego OFE. Pozostała część, czyli 12,22% pozostaje w Zakładzie.

Zreformowany system emerytalny - składka na I i II filar

Składka na ubezpieczenie społeczne PRACOWNIK - 18,71% płacy	Składka na ubezpieczenie społeczne PRACODAWCA - 16,26% płacy
z czego 9,76% emerytury	z czego 9,76% emerytury
łącznie emerytury 19,52% płacy
z czego Otwarty Fundusz Emerytalny 7,30% płacy	z czego Zakład Ubezpieczeń Społecznych 12,22% płacy

Źródło : http://www.igte.com.pl/sysemeryt/01.htm

2.3. Charakterystyka poszczególnych filarów ubezpieczeń emerytalnych.

Zreformowany system emerytalny - trzy filary systemu

Segment	I filar	II filar	III filar
	SYSTEM PODSTAWOWY		CZĘŚĆ DODATKOWA
Obligatoryjność	obowiązkowy	obowiązkowy	dobrowolny
Metoda  finansowania	repartycyjny	kapitałowy	kapitałowy
Dziedziczenie  oszczędności	nie	tak	tak
Opodatkowanie  składki	nie	nie	tak
Opodatkowanie świadczenia	tak	tak	nie
Forma gromadzenia środków	Fundusz  Ubezpieczeń Społecznych	Otwarte Fundusze Emerytalne	Oszczędności i ubezpieczenia dodatkowe (PPE, IKE, inne)
Zarządzający	Zakład Ubezpieczeń Społecznych	Powszechne Towarzystwa Emerytalna	Pracownicze Fundusze Emerytalne Tow. Ubezp. na Życie Fundusze Inwestycyjne Banki

Źródło : http://www.igte.com.pl/sysemeryt/01.htm

2.3.1. I filar.

Pierwszy filar systemu emerytalnego oparty jest na zreformowanym Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych (ZUS). Dla uczestników tego filaru emerytura będzie wypłacana według nowych zasad. Pierwszy filar jest systemem repartycyjnym utworzonym w oparciu o tzw. umowę międzypokoleniową. Polega to na tym, że ze składek wpłacanych przez pracujących finansowane są na bieżąco świadczenia emerytalne. Wpłacane składki są rejestrowane przez ZUS na indywidualnym koncie każdego ubezpieczonego.

Istotą funkcjonowania pierwszego filaru jest to, że finansowanie świadczeń jest repartycyjne, natomiast ewidencja składek jest kapitałowa.

Kontrolując stan kapitału na swoim koncie każdy ubezpieczony może sprawdzić, ile kapitału uzbierał na poczet swojej przyszłej emerytury. Jednak faktycznie nie posiada on tych pieniędzy na swoim koncie. Jest to kapitał fikcyjny, nie podlegający dziedziczeniu. 

W nowym systemie wysokość emerytury zależeć będzie od:

• wysokości kapitału początkowego wyliczonego na 31 grudnia 1998 r.

• sumy składek zapłaconych przez danego ubezpieczonego od 1 stycznia 1999 r.

• momentu przejścia na emeryturę (wraz z każdym przepracowanym rokiem powyżej wieku emerytalnego wysokość twojej przyszłej emerytury będzie wyższa)

Emerytura dla uczestników pierwszego filara jest w 100% gwarantowana przez Skarb Państwa.

2.3.2. II filar.

Drugi filar stanowi sedno reformy systemu emerytalnego. Budowany jest
z obowiązkowych 7,3 % składek, gromadzonych na indywidualnych kontach emerytalnych
w Powszechnych Towarzystwach Emerytalnych, które powołują do zarządzania tymi funduszami Otwarte Fundusze Emerytalne.

Zgodnie z przepisami ustawy przedmiotem działalności funduszy jest gromadzenie środków pieniężnych i ich lokowanie, z przeznaczeniem na wypłatę członkom funduszu po osiągnięciu przez nich wieku emerytalnego.

Ubezpieczenie realizowane przez fundusze jest ubezpieczeniem kapitałowym.

Wypłata środków nastąpi dopiero po osiągnięciu przez członka wieku emerytalnego.
W przypadku członka funduszu ostateczna wypłata na jego rzecz środków zgromadzonych na jego rachunku w funduszu następować będzie przez przeniesienie tych środków do wskazanego przez niego zakładu ubezpieczeń emerytalnych, w którym wykupi on emeryturę dożywotnią. Zakład Emerytalny podejmie również wypłatę należnych świadczeń, które będą wypłacane dożywotnio.

O wysokości przyszłej emerytury, którą zapewni oszczędzanie w funduszu, decydować będą:

• wysokość wpłacanej składki

• długość okresu ubezpieczenia (oszczędzania) w funduszu

• umiejętne lokowanie naszych oszczędności przez fundusz tak, aby lokaty przyniosły jak największe zyski przy małym stopniu ryzyka

• wysokość opłat pobieranych przez fundusze.

Fundusze będą zobowiązane do udzielania swym członkom informacji dotyczących swej sytuacji finansowej oraz wysokości środków zgromadzonych na ich rachunkach / nie rzadziej niż co 12 miesięcy fundusz doręczy każdemu członkowi pisemną informację o środkach znajdujących się na jego rachunku, terminach dokonanych w tym okresie wpłat składek i wypłat transferowych na jednostki rozrachunkowe, a także o wynikach działalności lokacyjnej funduszu.

Aktywa funduszy mogą być lokowane przede wszystkim w:

• obligacje, bony i inne papiery wartościowe emitowane przez Skarb Państwa lub Narodowy Bank Polski oraz pożyczki i kredyty udzielane tym podmiotom

• obligacje i inne papiery wartościowe gwarantowane przez Skarb Państwa lub Narodowy Bank Polski, a także depozyty, kredyty i pożyczki przez nie gwarantowane

• depozyty bankowe i bankowe papiery wartościowe

• akcje spółek notowanych na regulowanym rynku giełdowym

• akcje narodowych funduszy inwestycyjnych

• obligacje i inne dłużne papiery wartościowe emitowane przez jednostki samorządu terytorialnego i zabezpieczone całkowicie obligacje innych podmiotów

• jednostki uczestnictwa funduszy inwestycyjnych.

Minimalną akceptowaną zyskowność inwestycji zapewnia mechanizm minimalnej wymaganej stopy zwrotu. Minimalna wymagana stopa zwrotu to stopa zwrotu niższa o 50% od średniej ważonej stopy zwrotu wszystkich funduszy, lub o 4 pkt procentowe, w zależności od tego, która z tych wielkości jest niższa. Średnia ważona stopa zwrotu wszystkich funduszy, obejmująca ostatnie 36 miesięcy, podawana jest do publicznej wiadomości przez Komisję na koniec marca i września. Jeżeli stopa zwrotu któregoś z funduszy jest niższa od minimalnej wymaganej, powstały niedobór pokrywany jest w pierwszej kolejności z umorzenia jednostek rozrachunkowych zgromadzonych na rachunku rezerwowym, następnie z umorzenia jednostek rozrachunkowych zgromadzonych na rachunku części dodatkowej Funduszu Gwarancyjnego. Jeżeli środki te nie są wystarczające, pokrycie niedoboru następuje kolejno ze środków własnych PTE, a jeżeli i te środki nie wystarczają, z pozostałych środków Funduszu Gwarancyjnego, z zastrzeżeniem, że w pierwszej kolejności pokrywany jest on ze środków części podstawowej Funduszu Gwarancyjnego. Ostatecznym gwarantem pokrycia niedoboru jest Skarb Państwa.

Bankructwo PTE nie oznacza upadłości związanego z tą spółką funduszu emerytalnego. Składki ubezpieczonych są bezpieczne, ponieważ zarządzanie funduszem przejmie towarzystwo związane z największym z działających funduszy. Uzyskanie członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym następuje z chwilą zawarcia umowy z funduszem. Upoważnionym do zawarcia takiej umowy w imieniu funduszu, a także do pośredniczenia przy jej zawarciu jest akwizytor. Fundusz nie może odmówić zawarcia umowy, o ile osoba występująca z wnioskiem o przyjęcie do funduszu spełnia wymagane warunki, które określą odrębne ustawy. Ustawa przewiduje możliwość jednoczesnego członkostwa tylko w jednym funduszu emerytalnym.

Zawierając umowę z funduszem osoba przystępująca do funduszu może wskazać imiennie jedną lub więcej osób, na rzecz których fundusz dokona po jej śmierci wypłaty zgromadzonych środków z wyjątkiem środków przypadających małżonkowi w związku
z istnieniem małżeńskiej wspólności majątkowej.

Dyspozycję odnośnie dziedziczenia środków zgromadzonych w funduszu można
w każdym czasie zmienić. Zawierając umowę z funduszem osoba przystępująca do funduszu zobowiązuje się złożyć pisemne oświadczenie o stosunkach majątkowych istniejących między nią a małżonkiem.

W przypadku istnienia między małżonkami wspólności majątkowej, środki zgromadzone na rachunku jednego z małżonków stanowią majątek wspólny obojga małżonków. W razie rozwodu środki zgromadzone na rachunku członka, przypadające byłemu współmałżonkowi w wyniku podziału majątku wspólnego małżonków, będą przekazane na rzecz byłego współmałżonka w formie wypłaty transferowej.

Decyzja o wyborze danego funduszu nie jest decyzją ostateczną. Przepisy ustawy pozwalają na zmianę funduszu, przewidując jednak pewnego rodzaju sankcje w stosunku do osób często zmieniających fundusze.

Przewiduje się bowiem możliwość potrącenia określonej kwoty ze środków na rachunku członka funduszu, gdy przekazanie tych środków do nowego funduszu zostanie dokonana przed opłaceniem przez członka składek za okres 24 miesięcy licząc od daty uzyskania członkostwa w funduszu z którego występuje.

Istnieje również możliwość pobierania niższych opłat na rzecz towarzystw od członków funduszy posiadających dłuższy staż członkowski.

Ustawa nakłada na fundusze obowiązek prowadzenia rejestru członków. W rejestrach znajdą się dane dotyczące wpłat składek do funduszu i otrzymanych wypłatach w związku ze zmianą funduszu(tzw. wypłaty transferowe) oraz ich przeliczeń na jednostki rozrachunkowe oraz dane o aktualnym stanie środków na rachunkach.

To co zgromadzimy na rachunku nie podlega egzekucji. Członek funduszu nie może rozporządzać środkami zgromadzonymi na swoim rachunku, z wyjątkiem rozporządzeń na wypadek śmierci.

Ochroną interesów członków funduszy zajmuje się Urząd Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi, który sprawuje nadzór nad działalnością funduszy.

Pracodawcy nie mogą prowadzić wśród swoich pracowników działalności akwizycyjnej na rzecz konkretnych funduszy emerytalnych, nie mogą również w takiej działalności pośredniczyć. Działalność akwizycyjna nie może być prowadzona również przez inną osobę pozostającą w stosunku nadrzędności służbowej do pracownika lub przez inną osobę odpowiedzialną u tego pracodawcy za sprawy pracownicze albo finansowe. Nie przestrzegającym tych zakazów grozić będzie kara grzywny do 1mln nowych złotych.

Zgodnie z przepisami ustawy, otwarty fundusz emerytalny może pobierać następujące rodzaje opłat:

• opłatę od składki, czyli tzw. opłatę dystrybucyjną

Opłata pobierana jest od składki, potrącenie tej opłaty następuje przed przeliczeniem składek na jednostki rozrachunkowe. Opłata od składki nie może przekroczyć 7%. Docelowo w roku 2014 opłata ta zostanie obniżona do 3,5 %. Ustawa przewiduje, że będzie to następować stopniowo wg poniższego harmonogramu:

• do końca roku 2010 - 7%

• w roku 2011 - 6,125%

• w roku 2012 - 5,25%

• w roku 2013 - 4,375%

• w roku 2014 i latach następnych - 3,5%

Otwarty fundusz stosuje jednolitą metodę obliczania i pobierania tych opłat w stosunku do wszystkich członków.

• Opłatę za zarządzanie 

Część stała opłaty za zarządzanie to kwota ustalona w statucie, nie wyższa niż 0,045% zarządzanych aktywów netto w skali miesiąca przy wartości aktywów do 8 mld zł. Powyżej tej kwoty maksymalna wartość tej opłaty jest proporcjonalnie niższa. Część zmienna zależy od wyników inwestycyjnych osiąganych przez fundusz, wysokość tej opłaty wynosi 0,005% wartości aktywów netto w skali miesiąca. W tej wysokości może ona być pobrana tylko w funduszu który osiągnął w danym okresie najwyższą stopę zwrotu. Cześć zmienna opłaty za zarządzanie nie jest natomiast pobierana w funduszu, który osiągnął w danym okresie najniższą stopę zwrotu. W pozostałych funduszach ta część opłaty pobierana jest proporcjonalnie do osiągniętych wyników - jest tym większa im wyższa stopa zwrotu.

• opłatę z tytułu dokonania wypłaty transferowej 

Opłata jest pobierana w wyniku decyzji członka o przeniesieniu środków do innego otwartego funduszu (tzw. wypłata transferowa) - jest pobierana tylko w przypadku, gdy staż członkowski jest niższy niż 24 miesiące. Opłata wynosi 160 zł i 80 zł, w zależności od stażu członkowskiego w funduszu i pokrywana jest ze środków własnych członka funduszu.

inne koszty pokrywane przez fundusz bezpośrednio z jego aktywów - koszty związane z realizacją transakcji nabywania lub zbywania aktywów funduszu (stanowiące równowartość opłat ponoszonych na rzecz osób trzecich, z których pośrednictwa fundusz jest obowiązany korzystać) oraz koszty związane z przechowywaniem tych aktywów (stanowiące równowartość wynagrodzenia depozytariusza).

2.3.3. III filar.

Uczestnictwo w III filarze jest dobrowolne. Obejmuje on wszelkie formy oszczędzania
i inwestowania w celu uzyskania dodatkowej emerytury, w tym wspierane przez państwo Pracownicze Programy Emerytalne.

W III filarze można się ubezpieczać indywidualnie poprzez:

- wykupienie polisy w komercyjnych towarzystwach ubezpieczeniowych,

- lokowanie oszczędności w bankach,

- oszczędzanie w funduszach inwestycyjnych,

- lokaty w papierach wartościowych.

Grupową formą uczestniczenia w III filarze są Pracownicze Programy Emerytalne, tworzone przez pracodawców w wyniku ich indywidualnych decyzji. Pracodawca może utworzyć taki program w jednej z poniższych form:

• wykupić dla pracowników w firmie ubezpieczeniowej grupowe ubezpieczenie na życie (składka przy grupowym ubezpieczeniu jest niższa niż przy indywidualnym - rozłożenie ryzyka na grupę, brak badań, funkcja ochronna - suma ubezpieczenia, funkcja oszczędnościowa - fundusz inwestycyjny, możliwość rozszerzenia ochrony na wypadek choroby i inwalidztwa)

• opłacać za pracowników składkę w towarzystwie ubezpieczeń wzajemnych - TUW (koszty organizacji oraz funkcjonowania TUW są niższe niż otwartych towarzystw ubezpieczeniowych, cel niekomercyjny i w efekcie za niższe składki można otrzymać wyższe świadczenie)

• wnosić wpłaty na zakup jednostek uczestnictwa w funduszu inwestycyjnym (warunki negocjowane z funduszem inwestycyjnym)

• utworzyć Pracowniczy Fundusz Emerytalny i wpłacać do niego składki za pracowników (fundusz taki będzie zarządzany - podobnie jak otwarty fundusz emerytalny z II filaru - przez towarzystwo emerytalne, ale nie powszechne a pracownicze. Pracownicze Towarzystwo Emerytalne tworzy i w całości finansuje pracodawca lub grupa pracodawców).

Pracowniczy Program Emerytalny (PPE) może założyć pracodawca lub grupa pracodawców zatrudniających co najmniej 5 pracowników (przy prowadzeniu działalności gospodarczej nieprzerwanie przez 3 lata wystarcza zatrudnianie już 3 pracowników). Pracodawca może, ale nie musi uczestniczyć we własnym programie.

Uczestniczenie w III filarze w formie indywidualnych ubezpieczeń odbywa się w oparciu o komercyjne zasady zawieranie umów na te ubezpieczenia. Jest więc oczywiście droższe od form grupowych, w których ryzyko rozłożone jest na grupę, a koszty łagodzone specjalnymi rozwiązaniami wspieranymi przez państwo. Pracownicze Programy Emerytalne są taką właśnie grupową formą uczestnictwa w III filarze. Ich przewaga przejawia się w tym, że:

• mogą w nich oszczędzać przeciętnie zarabiający Polacy, których nie będzie stać na komercyjne formy ubezpieczeń indywidualnych,

• mogą do nich przystąpić osoby starsze, nie objęte reformą, dla których oferta firm ubezpieczeniowych nie jest atrakcyjna, gdyż składki dla ich grupy wiekowej są w tych firmach wysokie,

• składaka odprowadzana przez pracodawcę za pracownika do programu (do 7 % indywidualnej podstawy wymiaru składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe) jest zwolniona ze składki na ZUS,

• pracodawca będzie mógł wliczyć składkę w koszty uzyskania przychodu przedsiębiorstwa

• bezpieczeństwo uczestników jest nadzorowane przez państwo (obowiązek rejestracji programu w UNFE)

Składki w III filarze są opodatkowane podatkiem dochodowym zarówno przy indywidualnych formach uczestnictwa (płacone dobrowolnie z otrzymywanego wynagrodzenia netto) jak i w Pracowniczych Programach Emerytalnych. Uzasadnieniem jest tu fakt, że płacenie podatków jest łatwiejsze, gdy się pracuje, niż w okresie emerytalnym kiedy dochody są mniejsze. Wypłacane świadczenia są nie opodatkowane.

W Pracowniczych Programach Emerytalnych składka do nich stanowi koszt uzyskania przychodu firmy i zmniejsza składkę na ubezpieczenia społeczne.

W indywidualnych formach uczestnictwa w III filarze wypłata świadczenia (oszczędności) zależy od formy tego uczestnictwa i postanowień umów zawieranych indywidualnie. Możliwe są tu zarówno wypłaty jednorazowe jak i dokonywane w częściach (np. miesięcznie) przez określony czas. Z lokat bankowych i inwestycji w funduszach inwestycyjnych można korzystać wg własnego uznania uwzględniając warunki funkcjonowania tych form.

W Pracowniczych Programach Emerytalnych wypłaty świadczeń zależne są od warunków ustawowych i postanowień umów danego programu.

Możliwe są następujące rodzaje wypłat:

• na wniosek pracownika,

• automatyczna,

• osobie wskazanej przez uczestnika w pracowniczej umowie emerytalnej,

• na wniosek spadkobierców lub uprawnionego współmałżonka.

Wypłata emerytury z Pracowniczego Programu Emerytalnego następuje na wniosek uczestnika, przy czym:

• nie wcześniej jednak niż na 2 lata przed uzyskaniem minimalnego wieku

emerytalnego,

• po uzyskaniu wcześniejszych uprawnień emerytalnych,

• po uzyskaniu prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy,

• w chwili wybranej przez pracownika, jeżeli nastąpi likwidacja programu,

a nie przejmie go inny program.

Jeśli uczestnik programu nie zwróci się z wnioskiem o wypłatę, nastąpi ona automatycznie po ukończeniu przez niego 70 lat.

W przypadku śmierci uczestnika programu przed wystąpieniem z wnioskiem o wypłatę, zgromadzone środki mogą być wypłacone wskazanej przez niego osobie lub na wniosek spadkobierców albo uprawnionego współmałżonka.

Po przejściu na emeryturę, świadczenie może być wypłacane uczestnikowi programu, np. w miesięcznych ratach lub też może on pobrać jednorazowo wszystkie zgromadzone środki.

2.4. Analiza funkcjonowania systemu emerytalnego w Polsce.

---