Znaczenie regionu Azji i Pacyfiku dla Chin i USA

1. Specyfika wewnątrzregionalnych uwarunkowań

► Region Azji i Pacyfiku to największy pod względem obszaru, regionem Oceanu Spokojnego.

▪ Łączy ze sobą państwa o rożnej kulturze, tradycji i historii, różnych systemach politycznych i poziomie rozwoju, pomiędzy którymi powstaje pewna wspólnota interesów, tworzących poczucie przynależności regionalnej.

W określano granic należy uwzględnić dwa konteksty:

• lądowy - Azję Wschodnią,

• morski - Pacyfik,

Przy czym oba określenia nie są używane w stricte geograficznym rozumieniu.

▪ Pacyfik - termin ten ma bardzo szerokie znaczenie, określa przestrzeń geopolityczną, obejmującą dynamicznie rozwijające się państwa Azji Wschodniej(Zachodni Pacyfik), Australię, Nową Zelandię, oraz USA i Kanadę(Wschodni Pacyfik).

Instytucjonalnym odbiciem regionu jest APEC - Rada Współpracy gospodarczej Azji i Pacyfiku; jest to instytucja o szczególnym charakterze, jej członkami nie są państwa ale gospodarki państw, reprezentowane przez głowy państw w niej skupione

► System Azji i Pacyfiku wyodrębnia się z całego systemu stosunków międzynarodowych:

▪ Głównym kryterium rozróżnienia staje się tu nie przestrzeń geograficzna(nie jest naturalnym regionem), a powiązania ekonomiczne i polityczne(jest konstrukcją polityczno decyzyjną stworzoną w konkretnych celach) - dlatego członków regionu wyodrębnia się na podstawie udziału w APEC.

Region ten można określać także w kategoriach geoekonomiki - obszaru, gdzie poziom współzależności ekonomicznych jest na tyle wysoki, że nadaje mu cechy systemowości i integralności:

• USA ma gospodarkę ukierunkowaną na konsumpcję - jest potężnym rynkiem zbytu dla państw Azji

• Państwa AW o gospodarkach ukierunkowanych na inwestycje - dla AW, USA jest b.ważnym inwestorem,

Tworzy do podstawy do silnej współpracy, kształtując tzw. Wspólnotę Pacyfiku.

▪ Stosując kryterium geograficzne przy wyodrębnianiu systemu Azji i Pacyfiku, należą do niego państwa leżące na obrzeżach: Azji, Australi i Ameryki, które można uszeregować w ramach subregionów:

• Azja Północno Wschodnia - terytoria morskie i ladowe np. Rosji, Japonii, Chinm itp.

• Azja Południowo Wschodnia - państwa zrzeszone w ASEAN,

• Australia i Oceania,

• Ameryka Północna,

▪ Wg kryterium geopolitycznego powstało kilka modeli teoretycznych:

• wielobiegunowy/multilateralizmu - układ sił oparty o cztery mocarstwa(USA, Chiny, Japonia, Rosja) oraz mniejsze centra oddziaływania(np. Australia, Indonezja), funkcjonujący w ramach zasady równowagi sił,

• triady - układ sił oparty o trójkąt USA-Chiny-Japonia, przy założeniu że Rosja nie stanowi faktycznego mocarstwa; mało popularny pogląd,

• dwubiegunowy/bipolarny - układ sił oparty o polaryzację USA-Chiny

▪ Układ dwubiegunowy:

Chiny - po zimniej wojnie silne się zaktywizowały, utożsamiają się z wartościami azjatyckimi, prowadza politykę pragmatyzmu, pokojowej kooperacji, modernizacji przy wykorzystaniu zachodnich zasobów, adaptacji zasad wolnorynkowych,

USA - jedyne globalne mocarstwo w regionie, ich obecność miała ideologiczną(zimna wojna) a później przede wszystkim ekonomiczną legitymizację, silne wpływy w regionie, „koło balansujące”(sterowanie równowagą sił zgodnie z własnymi interesami

▪ Modele wielobiegunowe i dwubiegunowe są krytykowane przez badaczy azjatyckich, którzy wskazują na anomalie, przeczące założeniom tych modeli:

• największe zagrożenie ze strony najsłabszych(Korea Płn.,Tajwan) a nie najsilniejszych,

• rola Tajwanu, którego suwerenność nie wszędzie jest uznawana,

• obecność państw komunistycznych,

• likwidacja baz wojskowych, brak zagrożenia ze strony Chin,

• odeminne stanowiska sojuszników,

▪ Region charakteryzuje hegemonizm USA(tzw. System z San Francisco), oparty na umowach dwustronnych( z Japonią Australia, Koreą) i obecności wojskowej. Powszechny jest jednak pogląd, iż region jest w trakcie transformacji - która wg jednych ma doprowadzić do konfliktu(realiści) lub bezkonfliktowego rozwoju i kooperacji,

2. Obecność USA i Chin w regionie Azji i Pacyfiku w perspektywie historycznej.

► USA

• XIX wiek - „wiek Pacyfiku” - teoria pogranicza i ekspansjonizm- naturalnym pograniczem USA powinny być terytoria, leżące na zachód od Kalifornii; penetracja handlowa i misjonarska; otwarcie rynku japońskiego przez komandora Perry'ego(1854); tworzenie baz wojskowych i stref wpływów; odkupienie Alaski; kolonizacja wysp Guam i Samoa, Hawajów,

• w centrum zainteresowania aktywności politycznej i ekonomicznej USA w regionie były Chiny; fascynacja kulturą i historią; polityka „otwartych drzwi” - gwarancja integralności Chin, handel na całym obszarze; zasada równowagi sił,

• konkurencja z Japonią o wpływy w Chinach; porozumienie z 1917 - uznanie interesów Japonii w Chinach, przy akceptacji interesów USA,

• konferencja w Waszyngtonie 12.11.1921 - tworzenie nowego ładu w regionie przez mocarstwa kolonialne - zawarto kilka porozumień; konferencja sukcesem USA, silna pozycja Japonii - powstanie Wielkiej Wschodnioazjatyckiej Strefy Dobrobytu, inwazja Japonii na Chiny, wojna USA-Japonia - wydarzenia te można postrzegać z perspektywy rywalizacji o wpływy przez USA i Japonię,

• „Utrata Chin” w 1949 związana z przewrotem komunistycznym - największa porażka dyplomatyczna USA, przejście do doktryny powstrzymywania(do1969) - hamowanie komunizmu(rozumianego jako największe zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego USA) w regionie:

• odpowiedzialność USA za losy regionu,

• jednakowe traktowanie ZSRR i Chin,

• teoria domina(tryumf komunizmu w jednym państwie, powodował by analogiczne zmiany w innych)

• realizowana była poprzez: interwencje wojskowe(Korea, Wietnam), sojusze i układy dwustronne(Japonia, Korea), sojusze wielostronne(SEATO),

• konferencja w San Francisco 4-8.09.1951 - zręby „systemu z San Francisco”, wielostronne porozumienia dot. bezpieczeństwa w regionie,

• dominacja w regionie, zmiana podejścia - doktryna Nixona(Guam):

• przerzucenie odpowiedzialności za pokój w regionie na sojuszników, przy pomocy materialnej i szkoleniowej USA,

• przerzucenie części kosztów(finansowych i ludzkich) na sojuszników,

• zmiana podejścia do Chin - 1971 - tajna misja Henry Kissingera, 1972 - komunikat z Szanghaju, 1979 - ustawa podkreślająca znaczenie niepodległego Tajwanu:

• suwerenność Tajwanu istotna dla bezpieczeństwa USA,

• opozycja wobec groźby użycia siły względem Tajwanu,

• postępowanie Chin wobec Tajwanu determinantem sytuacji w regionie,

• lata 70-te - stosunki paralelne,

► Chiny:

• wielowiekowa dominacja w regionie, osłabiona w ciągu ostatnich 200 lat; utworzenie hierarchicznego systemu skupionego wokół Chin;

• współczesne dążenie imperialne powodowane sprzecznością między aktualnymi możliwościami a pozycją w przeszłości; można to rozpatrywać w 4 aspektach:

• sprzeczność między chwała w przeszłością a obecnym zacofaniem(zrzucanie winy na „zachód”),

• sprzeczność między wysokim mniemaniem o sobie a faktyczną pozycją międzynarodową,

• sprzeczność między aspiracjami mocarstwowymi a faktycznym potencjałem materialnym,

• różnica między obecnym stanem a tym pożądanym w przyszłości,

od 1949 Chiny ukierunkowane były na rozwiązanie powyższych problemów,

• w realizacji tych zadań można wyróżnić dwa okresy:

• 1949-1977 - Chiny jako lider ruchu komunistycznego i III świata,

• 1978- do dziś - budowanie potęgi materialnej,

• globalna socjalizacja Chin - internalizacja norm zachowań międzynarodowych; akceptacja współzależności jako konsekwencji współpracy międzynarodowej,

• brak otwarcia na wartości demokratyczne, itp.,

Wzajemne postrzeganie USA i Chin

1. O istocie chińskiego wyzwania dla USA

► Podejście USA do Chin można rozpatrywać od strony trzech paradygmatów:

• liberalnego,

misją USA jest wspomaganie i propagowanie demokracji, wolności i praw człowieka(liberalny internacjonalizm), z możliwością interwencji zbrojnej włącznie; takie wymagania stawiane są też Chinom,

• konstruktywistycznego,

propagowanie amerykańskiej kultury, tradycji i wartości w oparciu o religijną tożsamość państwa i społeczeństwa USA;

• realizmu politycznego(dyplomatycznego),

działania w ramach doktryny powstrzymywania, skierowane na osłabienie wzrostu siły materialnej, a co za tym idzie militarnej(realizm ofensywny), Chin; hegemonia USA w regionie, ich obecność polityczno-wojskowa jest ważnym czynnikiem stabilizującym,

Pozycja i znaczenie Chin dla USA było i jest rożnie oceniane - począwszy od „strategicznego wroga”, przez „strategicznego partnera” do „strategicznego konkurenta”. Pomimo wielu wspólnych interesów i silnego powiązania na wielu płaszczyznach działalności gospodarczej i politycznej, pomiędzy USA i Chinami wciąż trwa rywalizacja.

Chiny nie są już przeciwnikiem ideologicznym, nie stanowią zagrożenia dla tożsamości USA, jednak zintegrowanie Chin z systemem polityki międzynarodowej pozostaje potężnym wyzwaniem.

► Stany Zjednoczone postrzegają Chiny z dwóch punktów widzenia:

• jako zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego,

• jako strategicznego partnera,

Z tych dwóch podejść wykształciły się dwie koncepcje polityki wobec Chin:

• polityka powstrzymywania,

• polityka zaangażowania

Obie koncepcje były realizowane w ciągu ostatnich lat:

• po 1989 - d. powstrzymywania: izolacja Chin poprzez sankcje ekonomiczne, embarga, itp.,

• od 1993 - d. całościowego zaangażowania: propagowanie pokoju, praw człowieka, demokracji w Chinach,

• druga kadencja Clintona - atmosfera zagrożenia, nieufności, wzmożona działalność wywiadowcza,

• zbombardowanie chińskiej ambasady(1999) i przejęcie samolotu zwiadowczego USA(2001) - przygotowania na wypadek potencjalnego konfliktu,

• Chiny są strategicznym partnerem, który wykorzystuje każdą sytuację do osłabienia partnera,

• po 2002 - odrzucenia polityki powstrzymywania na rzecz walki z terroryzmem; polityka zaangażowania postrzegana jako posunięcie taktyczne,

► W USA coraz częściej krytykuje się dualistyczne podejście względem Chin(np wg Khalilizad'a):

• polityka zaangażowania - nie oferuje żadnych instrumentów i rozwiązań, w przypadku wrogich działań Chin; nie chroni interesów USA, jednocześnie sprzyjając sile materialnej Chin;

• polityka powstrzymywania - jest bardzo kosztowna dla amerykańskiej gospodarki(zmniejsza jaj konkurencyjną); niewłaściwe postrzega cele Chin(nieosiągalna dominację); co więcej bazuje ona na trzech nierealistycznych założeniach:

• wewnątrzamerykańskim konsensusie rożnych środowisk,

• pozyskaniu sojuszników w regionie i na zachodzie,

• zakłada pesymistyczną dla USA wersję rozwoju i polityki Chin,

Khalilizad proponuje trzecie podejście, będące połączeniem obu powyższych doktryn, zwane congagement:

• rozwijanie kontaktów ekonomicznych, politycznych oraz wojskowych na zasadzie wzajemności,

• unikać działań zagrażających rozwojowi Chin,

• zapobieganie próbom wsparcia potencjału militarnego dla Chin,

• utrzymywanie przewagi wojskowej

Jest to podejście elastyczne, które w zależności od polityki Chin, może przyjąć rożne postacie.

► Potrzeba wykształcenia nowej polityki wobec Chin wynika z:

• dużych kosztów działań strategicznych,

• zachwiania wiarygodności wśród państw Azji,

• małego wpływu na politykę wewnętrzną Chin(wg Shambaugh)

Spośród rożnych stanowisk, wyciągnąć można wspólne elementy:

1. destabilizacja Chin przyniesie straty wszystkim,

2. rozwój Chin przyniesie proliberalne zmiany wewnętrzne,

3. internalizacja norm współżycia międzynarodowego przez Chiny,

4. przyjazna polityka wobec Chin,

5. polityka jednych Chin,

6. utrzymanie pokoju i dobrobytu w Azji przyniesie korzyści wszystkim,

► Postrzeganie Chin przez USA radykalnie się zmieniło - porzucono myśl o słabych Chinach, ale akceptacja rzeczywistości z silnymi Chinami przychodzi USA z trudem; podwójne zaskoczenie:

• dobre tempo rozwoju gospodarczego Chin,

• ofensywa dyplomatyczna Chin, zmierzająca postrzeganie Chin na świecie,

2. Chiny między akceptacja a kontestacją roli USA w regionie

▪ W chinach dominowało podejście zwane sinocentryzmem - Chiny swoją aktywność międzynarodowa przejawiały jedynie w najbliższym sąsiedztwie, nie wykazywały chęci ekspansji terytorialnej, przekonane o swojej wartości izolowały się od reszty świata,

▪ W ostatnich dwóch dekadach nastąpiło duże otwarcie China na zewnątrz - są jednym z nielicznych państw które w globalizacji widzą dla siebie szansę rozwojową; w swojej modernizacji garściami czerpią z dorobku innych państw; symptomy liberalizacji politycznej,

▪ „Strumień wody” - cierpliwe poszukiwanie rozwiązań, nastawienie na cele długoterminowe, akumulacja zasobów i polityka układów,

▪ 4 etapy transformacji Chin:

1. 1945-50 - państw socjalistyczne, poleganie na ZSRR,

2. lata 60-te - propagowanie rewolucji wśród państw trzeciego świata, sprzeciw wobec USA i ZSRR,

3. lata 70-te i 80-te - utożsamienie z państwami rozwijającymi się, ruch państw niezaangażowanych

4. lata 90-te do teraz - identyfikacja z regionem Azji i Pacyfiku

▪ Cechy transformacji chińskiej:

1. zmiana i ciągłość poszczególnych elementów tożsamości,

2. zmniejszenie wpływu ideologi na politykę zagraniczną,

3. wykorzystanie w procesie modernizacji doświadczeń zagranicznych, przewartościowanie kapitalistyczne,

▪ USA przestało być pojmowane jako „wróg”, zostało zaakceptowane jako jedyne światowe supermocarstwo, będące na nieporównywalnie wyższym poziomie rozwoju. Stany Zjednoczone przestały być postrzegany jako bezpośrednie zagrożenie, choć wciąż przyglądano się im z podejrzliwością, oskarżając o „nowy interwencjonizm” - próbę ingerencji w sprawy wewnętrzne Chin.

W latach 90-tych dominujący stał się pogląd, iż najważniejsze dla rozwoju Chin będzie pokojowe środowisko Azji i Pacyfiku. Jednocześnie stabilizacja regionu nie jest możliwa bez udziału USA(na co wskazywał np. kryzys tajwański - 1996 czy przejecie Hongkongu).

Chiny zaczęły postrzegać USA jako niezbędnego partnera, jako siłę napędową rozwoju ekonomicznego, motorem globalizacji,

▪ Instytucjonalny model hegemonii - chińscy badacze uważają, iż USA odeszły od typowego modelu militarnej hegemonii, dla stworzenia siatki struktur międzynarodowych, poprzez które chce wpływać na porządek światowy;

W tym ujawnia się „paradoks hegemonii” USA - przy tendencji do stosowania siły militarnej, oparcie na zasadach i wartościach instytucji międzynarodowych.

▪ Chińskie ujęcie:

• unilateralizm,

• bilateralizm/bipolaryzm - dominacje w regionie wraz z USA, przy uznaniu ich wyższości(asymetria - ponieważ „kontrolują” Japonię, gwarantują bezpieczeństwo obecnością wojsk); hegemonia USA pozwala państwom Azji i Pacyfiku na oszczędności w ramach działań wykonywanych za nie przez USA,

• strategia „wolnego strzelca” - strategia międzynarodowa Chin, akceptująca hegemonię USA,

• multipolaryzm - balansowanie w ramach równowagi sił, brak hegemona; minusem jest konkurencja między poszczególnymi ośrodkami; model obejmuje dwa scenariusze:

• Chiny w sojuszu z Rosją, ograniczają wpływu USA; istnieje niebezpieczna możliwość umocnienia się Japonii,

• rosnące w siłę Indie, w kooperacji z Japonia i USA w celu równoważnia siły Chin,

taki porządek nie jest dla Chin jednoznacznie korzystny,

▪ Pomimo krytyki pozycji USA w świecie, są one pojmowane przez Chiny za wartościowego partnera.

---