TEMPERAMENT

• Pierwsza typologia temperamentu: starożytność - Hipokrates i Galen

- Hipokrates, nawiązując do 4 żywiołów Empedoklesa (ognia, powietrza, ziemi i wody) wyodrębnił 4 soki (humory) organizmu - krew, flegmę, żółć żółtą i czarną - soki te stanowią naturę ciała, a stan zdrowia człowieka zależy od proporcji tych soków w organizmie

- Galen na tej podstawie stworzył pierwszą typologię temperamentu, wyróżniając 9 temperamentów, spośród których 4 zależą od bezpośrednio od przewagi jednego z 4 humorów. Są to: sangwinik (krew), choleryk (żółć), melancholik (czarna żółć), flegmatyk (flegma, śluz)

1. PIERWSZE BADANIA EMPIRYCZNE NAD TEMPERAMENTEM

Heymans: pionier badań empirycznych nad temperamentem

• 3 podstawowe cechy temperamentu:

1. Aktywność (vs bierność) - cecha przejawiająca się głównie w ilości czasu, który człowiek poświęca danemu rodzajowi zachowania w domu, szkole i pracy. Ujawnia się również w sposobie spędzania czasu wolnego

2. Emocjonalność - przejawia się w sile i częstości występowania reakcji emocjonalnych

3. Funkcja pierwotna / wtórna - dotyczy intensywności reakcji i czasu ich trwania. Osoby, które charakteryzuje funkcja pierwotna reagują szybko i silnie a ich reakcja szybko zanika, natomiast osoby, które charakteryzuje funkcja wtórna reagują na bodźce otoczenia słabo, choć ich reakcja stopniowo się wzmaga i utrzymuje długo (są perseweratywne)

• Kombinacja tych 3 cech temperamentu doprowadziła Heymansa i Wiersmę do wyodrębnienia 8 typów temperamentu (charakteru)

EMOCJONALNOŚĆ	AKTYWNOŚĆ	DOMINACJA P vs W	TYP TEMPERAMENTU
-	-	P	Amorficzny
-	-	W	Apatyczny
+	-	P	Nerwowy
+	-	W	Sentymentalny
-	+	P	Sangwiniczny
-	+	W	Flegmatyczny
+	+	P	Choleryczny
+	+	W	Pasjonujący się

Typologia Pawłowa jako fizjologiczna podstawa 4 klasycznych temperamentów

• Pawłow zaobserwował pewną prawidłowość i stałość zachowań w RI w procesie warunkowania podczas badań nad czynnością odruchowo - warunkową u psów i wysunął hipotezę, że u podłoża tych różnic tkwią pewne właściwości 2 podstawowych procesów nerwowych - pobudzenia i hamowania. Wyodrębnił 4 podstawowe właściwości ośrodkowego układu nerwowego (OUN): siłę procesu pobudzenia, siłę procesu hamowania, równowagę i ruchliwość procesów nerwowych

• Podstawowe właściwości układu nerwowego:

- siła procesu pobudzenia - to zdolność komórek nerwowych do pracy przejawiająca się w wydolności funkcjonalnej, tj. w zdolności do wytrzymania długotrwałego lub krótkiego, ale silnego pobudzenia. Jest to właściwość (cecha) układu nerwowego, a nie proces czy aktualny stan OUN. Między wielkością procesu pobudzenia (stanem) a siłą procesu pobudzenia (cechą) zachodzi odwrotna zależność - im silniejszy układ nerwowy, tym mniejszy powstaje proces pobudzenia i odwrotnie. Słabość (małą siła) układu nerwowego warunkuje, że proces pobudzenia wywołany określonym bodźcem jest duży. Podstawową miarą siły procesu pobudzenia jest pojawienie się hamowania ochronnego - odmiana hamowania bezwarunkowego (wrodzonego), proces, który chroni komórkę przed dalszym szkodliwym działaniem silnego lub długotrwałego bodźca; przejawia się ono w nieadekwatności reagowania do siły bodźca, szczególnie w zaniku reakcji lub jej zmniejszaniu

- siła procesu hamowania - to łatwość, z jaką układ nerwowy tworzy warunkowe reakcje hamulcowe, takie jak wygaszanie, różnicowanie czy opóźnianie. Siła procesu hamowania jest cechą, która przejawia się wszędzie tam, gdzie mamy do czynienia z powstrzymywaniem się od pewnych czynności czy z koniecznością odraczania reakcji. W życiu człowieka i zwierząt zachodzi konieczność hamowania pewnych pobudzeń, by stworzyć miejsce innym, adekwatnie do działających bodźców stąd ważna rola równowagi procesów nerwowych

- równowaga procesów nerwowych - stosunek siły procesu pobudzenia do siły procesu hamowania dlatego ma ona status cechy wtórnej

- ruchliwość procesów nerwowych - zdolność układu nerwowego do szybkiej zmiany procesu pobudzenia w proces hamowania i odwrotnie. Przejawia się ona w adekwatności reagowania odpowiednio szybko do zmieniających się bodźców czy syt życiowych

• Typy układu nerwowego:

- odpowiednie konfiguracje tych 4 cech stanowią tzw. typ układu nerwowego

- biorąc pod uwagę siłę procesu pobudzenia Pawłow wyróżnił typy silne i typ słaby

- równowaga procesów nerwowych stanowiła podstawę podziału typów na typy silne zrównoważone i typ silny niezrównoważony (z przewagą pobudzenia nad hamowaniem)

- typy silne zrównoważone dzielą się, ze względu na ruchliwość procesów nerwowych, na ruchliwe i powolne

SŁABY (melancholik)

TYP UKŁADU NIEZRÓWNOWAŻONY

NERWOWEGO (choleryk)

RUCHLIWY (sangwinik)

SILNY

ZRÓWNOWAŻONY

POWOLNY (flegmatyk)

• Pawłow ściśle wiązał typy układu nerwowego ze zdolnością przystosowania się jednostki do środowiska (najlepsze oba typy silnie zrównoważone, najgorszy typ słaby)

• Wyodrębnione przez Pawłowa cechy układu nerwowego maja status pojęć wyjaśniających

Konstytucjonalne typologie temperamentu:

• Wiążą cechy temperamentu (traktowane jako dziedziczne czy wrodzone) bezpośrednio z RI w budowie ciała

KRETSCHMER:

• Typy budowy ciała a skłonność do chorób psychicznych:

TYP	CHARAKTERYSTYKA	CHOROBY
Leptosomatyk	Wątła budowa ciała o wydłużonym wzroście	Schizofrenicy
Pyknik	Otyły i niskiego wzrostu	Maniakalno - depresyjni
Atletyk	Umięśniona, silna budowa ciała, szerokie bary, wąski w biodrach	Epileptycy
Dysplastyk	Budowa bezkształtna, nieregularna, z często występującymi deformacjami (nadmierny wzrost, typy eunuchoidalne)	Epileptycy wszelkiego rodzaju odstępstwa od normy

• Typ budowy ciała a temperament:

- zależność między budową ciała a psychiką dotyczy także ludzi zdrowych, ale cechy typowe dla ludzi chorych psychicznie występują w mniejszym nasileniu w ten sposób wyodrębnił 3 typy temperamentu:

TYP	BUDOWA CIAŁA	CHOROBA PSYCHICZNA	OPIS
Schizotymik	Leptosomatyczna lub asteniczna (cechy leptosomatyka w skrajnej postaci)	Schizofrenia	Zamknięty w sobie (autyzm), emocje wahają się między drażliwością a oschłością, mało podatny na zmianę nastawień i postaw, trudno przystosowuje się do otoczenia, skłonny do abstrakcji
Cyklotymik	Pykniczna	Maniakalno - depresyjna	Emocje oscylują między radością a smutkiem, łatwo kontaktuje się z otoczeniem, w poglądach jest realistyczny
Iksotymik	Atletyczna	Epilepsja	Spokojny, mało wrażliwy, umiarkowany w gestach i mimice, odznacza się plastycznością umysłu i trudno przystosowuje się do zmian w otoczeniu

- związek między budową ciała a temperamentem Kretscmer tłumaczył tym, że mają one wspólną przyczynę - chemizm krwi - są uwarunkowane pewnymi właściwościami układu hormonalnego

SHELDON:

• W celu dokonania klasyfikacji budowy ciała na typy posłużył się głównie techniką fotograficzną i na podstawie dokonanych pomiarów stwierdził, że budowy ciała nie można poklasyfikować na odrębne, wykluczające się typy przyjął koncepcję wymiarów charakteryzujących każdą budowę ciała, ale w różnym nasileniu

• Stworzył on typy budowy ciała na podstawie określonych konfiguracji 3 podstawowych wymiarów, a z tymi wymiarami korelują odpowiednie wymiary temperamentu:

WYMIAR	OPIS	TEMPERAMENT
Endomorfia	Przewaga narządów wewnętrznych	Wiscerotonia
Mezomorfia	Przewaga tkanki mięśniowej	Somatotonia
Ektomorfia	Przewaga tkanki skórnej i nerwowej	Cerebrotonia

KRYTYKA TEORII KONSTYTUCJONALNYCH:

• Założenie, że biologicznie zdeterminowana budowa ciała, a także temperament nie zmieniają się w ontogenezie, jest błędne i znajduje podstaw empirycznych

• Typologowie konstytucjonalni ignorują lub nie doceniają roli środowiska (fiz i społ) w kształtowaniu temperamentu i cech osobowości

• Związek chorób psychicznych z budową ciała jest pozorny i nie znajduje potwierdzenia, jeżeli w badaniu poddaje się kontroli zmienne demograficzne, takie jak wiek czy płeć o.b.

• Statystyczne i poniekąd fatalistyczne traktowanie temperamentu i innych charakterystyk osobowości sprzyja kształtowaniu społecznie i politycznie szkodliwych poglądów

2. POJĘCIE TEMPERAMENTU I JEGO MIEJSCE WŚRÓD INNYCH KONSTRUKTÓW PSYCHOLOGICZNYCH

Temperament jako konstrukt odnoszący się wyłącznie do zachowań emocjonalnych:

• Allport: traktował temperament jako jeden ze składników osobowości, który ujawnia się już we wczesnym dzieciństwie i z którego (obok IQ) kształtuje się dopiero osobowość. Według niego temperament odnosi się do zjawisk charakteryzujących emocjonalną naturę jednostki, tj. podatność na wzbudzenie emocjonalne, charakterystyczna dla niej siła i szybkość reakcji, dominujący nastrój, łącznie z jego specyficzną zmiennością i i intensywnością, które to zjawiska zależne są od wyposażenia konstytucjonalnego, więc są również w dużej mierze dziedziczne

• Mehrabian: stwierdził, że ludzie różnią się pod względem nawykowego sposobu reagowania emocjonalnego na różne bodźce rozumiał on więc temperament jako typowe, charakterystyczne dla danej jednostki stany emocjonalne, którym nadał status cech, a strukturę temperamentu opisał na podstawie 3 2biegunowych cech podstawowych: przyjemność - przykrość, tłumienie bodźców - aktywność, dominacja - uległość

• Goldsmith i Campos: rozumieli temperament jako RI w emocjonalności. Chodzi tu o typowe dla niemowląt emocje pierwotne (obrzydzenie, niezadowolenie, strach, złość, smutek, przyjemność, radość, zaskoczenie i zaciekawienie), które stanowią treściowy aspekt temperamentu. Ponadto emocje mają aspekt formalny, odnoszący się do parametrów czasowych i energetycznych związanych z ogólnym poziomem aktywacji

Definicje temperamentu wywodzące się z orientacji biologicznej:

• Temperament jako odziedziczony składnik osobowości:

- Allport: opisując temperament, wymienia dziedziczność jako składnik definicyjny tego pojęcia

- Diamond: uważał temperament za tę część osobowości, która jest odziedziczona. Do temperamentu zaliczył takie cechy jak lękliwy, agresywny, towarzyski i impulsywny, które są podobne u człowieka i innych ssaków. Uważał, że temperament pełni ewolucyjnie zdeterminowane funkcje przystosowawcze

- Buss i Plomin: temperament to te cechy osobowości, które są dziedziczone i obecne od wczesnego dzieciństwa (wykluczenie cech osobowości, które powstały w wyniku oddziaływań środowiska)

• Temperament jako przejaw typu układu nerwowego:

- Tiepłow i Niebylicyn: wyodrębnili nowe cechy układu nerwowego (a cechom Pawłowa nadali inne znaczenie):

* siła układu nerwowego (w zakresie pobudzenia) - składa się z 2 biegunów: wrażliwości wydolności

* ruchliwość procesów nerwowych - w jej ramach wyodrębnili cechę zwaną labilnością, która przejawią się w szybkości wzbudzania i zanikania procesów nerwowych

* dynamiczność procesów nerwowych - właściwość, która leży u podstaw szybkości i łatwości wytwarzania się odruchów warunkowych (bo istnieją RI w szybkości tworzenia się tych odruchów)

• Temperament jako pojęcie odnoszące się do cech, u których podstawy leżą określone mechanizmy fizjologiczne lub biochemiczne:

- Eysenck: mechanizm fizjologiczny ekstrawersji znajduje się w pętli kora - układ siatkowaty a neurotyczności w układzie limbicznym

- Gray: wyodrębnił 2 podstawowe wymiary temperamentu: lęk i impulsywność. U podstaw lęku leży behawioralny układ hamujący (BIS) - części układu limbicznego: hipokamp i przegroda aktywności tych struktur, odpowiedzialnych za wrażliwość na nagrody i kary, towarzyszy subiektywny stan lęku, a impulsywności - behawioralny układ aktywacyjny (BAS) - zwoje podstawy mózgu, jądra wzgórza i okolice kory nowej regulują wrażliwość na sygnały nagrody i braku kary, a duża reaktywność tego układu determinuje zachowania impulsywne

Podstawowe wyróżniki pojęcia temperamentu:

• Pod pojęciem temperamentu należy rozumieć cechy zachowania stąd temperament stanowi część składową struktury osobowości, pod warunkiem, że osobowość rozumiemy jako zespół cech

• W porównaniu z innymi zjawiskami psychologicznymi temperament charakteryzuje się względną stałością w ciągu życia mimo zmian zachodzących w cechach temperamentu na przestrzeni życia, są one bardziej powolne (mniej zmienne) w porównaniu z innymi właściwościami zachowania

• Temperament ma podłoże biologiczne, a RI w cechach temperamentu są częściowo genetycznie zdeterminowane

• Cechy temperamentu należą do tych charakterystyk psychicznych, które w postaci pierwotnych emocji i motoryki obecne SA już od wczesnego niemowlęctwa i występują również w świecie zwierząt

Temperament - odnosi się do względnie stałych cech osobowości, występujących u człowieka od wczesnego dzieciństwa i mających swoje odpowiedniki w świecie zwierząt. Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy neurobiochemiczne, temperament podlega powolnym zmianom spowodowanym procesem dojrzewania oraz indywidualnie specyficznym oddziaływaniem między genotypem a środowiskiem

3. WYBRANE WSPÓLCZESNE TEORIE TEMPERAMENTU

• Teorie temperamentu to mikroteorie - obejmują niewielki fragment zjawisk psychicznych

Interakcyjna teoria temperamentu dziecka (Thomas, Chess):

• Interakcja temperamentu i środowiska, a szczególnie oddziaływań wychowawczych, to najważniejsze czynniki warunkujące normalny rozwój, jak i zaburzenia zachowania

• Koncepcja stylistyczna rozumienie temperamentu jako stylu zachowania, chodzi o to, by zrozumieć, jak dziecko się zachowuje

• Kategorie temperamentu:

KATEGORIA	OPIS
Aktywność	Aspekt motoryczny zachowania dziecka oraz proporcja okresów aktywności i braku aktywności w ciągu doby
Rytmiczność	Regularność lub brak regularności funkcji biologicznych (np. cyklu snu i czuwania)
Zbliżanie się - wycofywanie	Rodzaj pierwotnej reakcji na nowy bodziec (np. zabawkę). Zbliżanie się - przejaw reakcji pozytywnej, unikanie - negatywnej
Łatwość przystosowania	Łatwość, z jaką zachowanie dziecka można zmienić w pożądanym kierunku, wyrażająca się w sposobie reagowania na nowe bodźce
Próg reagowania	Śiła bodźca potrzebna do wywołania zauważalnej reakcji. Przejawia się w reakcjach na słabe bodźce
Siła reakcji	Poziom energetyczny reakcji, niezależnie od jej jakości czy kierunku
Jakość nastroju	Proporcja emocji pozytywnych do negatywnych
Roztargnienie	Skuteczność, z jaką bodźce zewnętrzne odwracają uwagę dziecka od tego, co robi w danym momencie
Zasięg uwagi i wytrwałość	Najdłuższy czas poświęcony bez przerwy danemu rodzajowi aktywności (zasięg uwagi) oraz zdolność do kontynuowania aktywności mimo działania bodźców rozpraszających (wytrwałość)

• Poprzez jakościową analizę funkcjonalnej roli temperamentu, popartą analiza czynnikową, badacze wyodrębnili 3 konstelacje temperamentalne:

• temperament łatwy - konstelacja charakterystyk temperamentalnych składających się z takich kategorii jak: brak regularności, wycofywanie się, trudność w przystosowaniu, duża siła reakcji i przewaga emocji negatywnych nad pozytywnymi. Reprezentuje ok. 10% populacji dzieci. Jest źródłem zaburzeń w zachowaniu, ale według autorów nie zachodzi bezpośrednia zależność między temperamentem trudnym a zaburzeniami w zachowaniu gdy występuje dobroć dopasowania (zgodność między temperamentem jednostki a oczekiwaniami i wymogami otoczenia), to nie wystąpią zaburzenia nawet u dziecka z trudnym temperamentem; gdy występuje niedopasowanie (istotna i długotrwała rozbieżność między kategoriami temperamentu a warunkami środowiskowymi), to zakłócony jest rozwój i p0owstają zaburzenia zachowania nawet w wypadku temperamentu łatwego. Temperament trudny stanowi ryzyko wystąpienie zaburzeń zachowania - sprawia rodzicom i wychowawcom „trudności” w odpowiednim dopasowaniu oddziaływań wychowawczych

• temperament wolno rozgrzewający się

• temperament trudny

• Metody pomiaru temperamentu: kwestionariusz dla rodziców mierzące 9 kategorii temperamentu w wieku niemowlęcym (1-4 m-ce, 4-8 m-ce) oraz dla dzieci w wieku 1-3 lata, 3-7 lat,. 8-12 lat

• Uwagi krytyczne:

- badania wykazały, że można zmniejszyć liczbę kategorii

- struktura temperamentu jest specyficzna od wieku dziecka

- krytyka temperamentu trudnego - podkreśla dominującą rolę kategorii temperamentu w powstawaniu trudności wychowawczych oceniając temperament dziecka jako trudny, otoczenie zdejmuje z siebie odpowiedzialność za skutki wychowawcze i powstałe zaburzenia w zachowaniu, zwalając to na dziecko

Rozwojowa teoria temperamentu (Rothbarth i Derryberry):

• Reaktywność i samoregulacja jako główne konstrukt temperamentu:

- temperament traktowali jako konstytucjonalnie (szeroko rozumiane wyposażenie biologiczne jednostki, kształtujące się pod wpływem dziedziczności, dojrzewania i doświadczenia)) uwarunkowane RI w reaktywności i samoregulacji

- reaktywność - odnosi się do pobudliwości fizjologicznej i behawioralnej, przy czym występuje ona w kilku postaciach: somatycznej, autonomicznej, neurohormonalnej, poznawczej. Przejawia się ona w progach wrażliwości, czasie atencji, sile i amplitudzie reakcji czy w czasie powrotu reakcji do stanu wyjściowego

- samoregulacja - procesy modyfikujące (podwyższające lub obniżające) reaktywność, takie jak: uwaga, dążenie, unikanie, atak, powstrzymywanie się od reakcji, samouspokajanie

- reaktywność i samoregulacja wchodzą w stała interakcję

- w miarę rozwoju samoregulacja wywiera coraz większy wpływ na reaktywność

- wraz z wiekiem dzięki rozwojowi procesów poznawczych zwiększa się świadoma kontrola samoregulacji, co wiąże się z kształtowaniem woli

- cechy temperamentu ujawniają się w rozwojowy specyficzny sposób w sferze motoryki, emocji i uwagi temperament ma podstawy biologiczne - w miarę rozwoju OUN zachodzą zmiany i dlatego mechanizmy biologiczne temperamentu są rozwojowo specyficzne

• Struktura i pomiar temperamentu:

- badała głownie dzieci w wieku przedszkolnym i niemowlęta

- dla każdej grupy wiekowej postulowała odmienną strukturę temperamentu przyporządkowując jej specyficzne narzędzia psychometryczne

- w strukturze temperamentu niemowlęcia wyodrębniła cechy: poziom aktywności, uśmiech, strach, niezadowolenia w wyniku skrępowania ruchów, łatwość uspokajania się i czas koncentracji. Odpowiednio do tych cech skonstruowała Kwestionariusz Zachowań niemowlęcych, który składa się ze skal o tej samej nazwie, co cechy i który wypełniają rodzice czy opiekunowie

- Kwestionariusz Zachowań Dziecięcych - pozwala na pomiar cech temperamentu dzieci w wieku 3-8 lat, składa się ze skal korespondujących z postulowaną dla tego wieku życia strukturą temperamentu (bogatszą od struktury niemowlęcia): zbliżania się, przyjemność, uśmiech, aktywność, impulsywność, nieśmiałość, niezadowolenie, strach, złość, smutek, łatwość uspokajania się, kontrola hamowania, uwaga, wrażliwość percepcyjna. Wypełniają go rodzice lub opiekunowie

• Uwagi krytyczne:

- nie wiadomo jak ma się reaktywność i samokontrola do cech wchodzących w skład struktury temperamentu niemowląt i dzieci w wieku przedszkolnym

- pojęcie reaktywności ma wiele znaczeń - jako tendencja do reagowania w określony sposób należy do sfery temperamentu, ale jako proces wywołany szeregiem czynników jest raczej aktualnym poziomem aktywności

- pojęcie świadomej kontroli (synonim woli) trudno zaliczyć do domeny temperamentu - jest raczej cecha charakteru i kształtuje się pod silnym wpływem środowiska

- zbyt szeroki zasięg - reaktywność i samoregulacja rozumiane jako typowe dla wszelkich zachowań procesy behawioralne nie pozwala odróżnić cech temperamentu od innych charakterystyk

Koncepcja temperamentu zahamowanego i niezahamowanego (Kagan):

• Jedyna cecha, która nie zmienia się w trakcie rozwoju to nieśmiałość / lękliwość vs śmiałość / towarzyskość

• Dwie jakościowo odrębne kategorie temperamentu i sposób ich pomiaru:

- pierwsze reakcje dziecka na zdarzenia nieznane ujawniają różnice temperamentalne

- dziecko, które zawsze na zdarzenia nieznane reaguje w sposób ostrożny i nieśmiały, milknie, powstrzymuje się od okazywani emocji, jest wystraszone ma temperament zahamowany

- dziecko, które w tych samych warunkach nawiązuje kontakt, jest rozmowne, spontanicznie okazuje emocje, nie boi się ma temperament niezahamowany

- temperament - to dziedzicznie uwarunkowane profile zachowania i funkcjonowania biologicznego, obecne od najwcześniejszego dzieciństwa dlatego obie kategorie należy charakteryzować biorąc pod uwagę wzorce behawioralne, genetyczne i fizjologiczne obecne już we wczesnym okresie niemowlęcym

- cechy temperamentalne nie ulegają zmianie - dzieci zahamowane pozostają zahamowanymi a niezahamowany - niezahamowanymi

- temperament zahamowany (jak u Eysencka introwersja i dająca się zaobserwować u zwierząt tendencja do unikania bodźców) występuje u ok. 10% dzieci

- temperament niezahamowany (jak ekstrawersja u Eysencka, u zwierząt - zbliżanie się do bodźca) występuje u ok. 25% dzieci

- główna metoda pomiaru temperamentu u dzieci to obserwacja zachowania prowadzona w warunkach laboratoryjnych, w syt wystandaryzowanych

• Podstawy biologiczne temperamentu:

- reaktywność podwzgórza i układu limbicznego (ciało migdałowate), układy pokrewne obejmujące oś: przysadka - nadnercze, układ siatkowaty i układ współczulny

- dzieci zahamowane charakteryzują się wyższą reaktywnością tych układów powoduje to, że reagują one na zdarzenia nieznane wzrostem napięcia mięśniowego, przyspieszeniem akcji serca, rozszerzeniem źrenic czy wzmożonym wydzielaniem kortyzolu

- badania na MZ i DZ wykazały, że za wariancję reakcji na nieznane zdarzenia w dużym stopniu odpowiedzialny jest czynnik genetyczny

• Uwagi krytyczne:

- porównanie temperamentu zahamowanego do introwertyka Eysencka jest nietrafne wysoki poziom leku typowy dla temperamentu zahamowanego jest cechą najbardziej charakterystyczna dla neurotyczności Eysencka

- dwa jakościowo odrębne temperamenty - budzi to wątpliwości zwłaszcza gdy uwzględnimy mechanizm fizjologiczny lezący u podstaw obu kategorii temperamentu (różnią się one stopniem reaktywności mechanizmów a nie mechanizmami fizjologicznymi)

- termin temperamentu zahamowanego jest mylący - dzieci te nie hamują zachowania

Teoria emocjonalności, aktywności towarzyskości (Buss, Plomin):

• 3 podstawowe temperamenty (EAS):

- aby cechę zachowania można było uznać za należącą do temperamentu musi ona spełnić 2 warunki: 1) musi być obecna co najmniej od 2 r.ż. dziecka 2) RI w zakresie tej cechy zależeć muszą w istotnym stopniu od czynnika genetycznego temperamenty to obecne od wczesnego dzieciństwa, odziedziczone cechy osobowości

- emocjonalność - skłonność do reagowania silnym pobudzeniem. Już od pierwszego dnia życia występuje ona w postaci niezadowolenia i przejawia się w płaczu niemowlęcia. W okresie 2-3 m-cy pojawia się strach, a kilka m-cy później złość. Te trzy rodzaje emocjonalności charakteryzują się ponadprzeciętnym poziomem aktywacji

- aktywność - składają się na nią dwa skorelowane składniki: wigor (przejawiający się w poziomie energetycznym zachowania) i tempo (wyrażające się w szybkości reakcji). Ujawniają się one głównie w tym jak dana osoba reaguje (w stylu jej reakcji). Aktywność wiąże się z wydatkowaniem energii (bo jest nierozerwalnie związana z ruchem). Aktywność przejawia się we wszystkich zachowaniach (bo ruch odnosi się do wszelkich zachowań)

- towarzyskość - to temperament specyficzny, bo wiąże się kierunkiem zachowań ( w przeciwieństwie do dwóch pozostałych) - z dążeniem lub unikaniem kontaktu z ludźmi. Źródłem towarzyskości (rozumianej jako tendencja do przedkładania towarzystwa nad samotność) są pozytywne wzmocnienia płynące z interakcji społecznych

- te 3 temperamenty występują zarówno u dzieci, jak i u dorosłych (ale u dorosłych są bardziej przytłumione przez powstające w trakcie rozwoju inne struktury osobowości)

- Kwestionariusz temperamentu EAS dla dzieci, w wersji wypełnianej przez rodziców i opiekunów, składa się z 4 skal: Emocjonalności, Nieśmiałości, Aktywności i Towarzyskości

- EAS-TS dla dorosłych obejmuje 5 skal: Niezadowolenie (Dystresu), Strach, Złość, Aktywność i Towarzyskość

• Biologiczne podstawy temperamentów EAS:

- badania na MZ i DZ wychowywanych razem i osobno wykazały, że wkład czynnika genetycznego do wariancji cech mierzonych EAS-TS wynosi ok. 30 - 40%

- emocjonalność wiąże się z poziomem aktywacji autonomicznej, za którą odpowiedzialna jest dominacja części współczulnej autonomicznego układu nerwowego. W emocjonalności elementem uwarunkowanym dziedzicznie jest reaktywność układu sympatcznego, ale nie jest ona specyficzna ze względu na rodzaj emocji - niezadowolenia, strachu czy złości

- u podstaw aktywności leży aktywacja behawioralna, która waha się od głębokiego snu do silnego pobudzenia

- towarzyskość uczestniczy w regulacji optymalnego poziomu aktywacji (wnioskujemy z tego pośrednio, że fizjologicznym korelatem towarzyskości jest aktywacja struktur mózgowych)

• Uwagi krytyczne:

- funkcjonalne znaczenie temperamentów nie zostało potwierdzone empirycznie

- twierdzenie, że złość, strach i niezadowolenie charakteryzują się ponadprzeciętnym poziomem aktywacji nie jest potwierdzone empirycznie

- pod względem towarzyskości (a także aktywności) brak jest podobieństwa między DZ, co osłabia twierdzenie o genetycznej determinacji RI w zakresie tej cechy

- badacze powołują się na powszechnie stwierdzony fakt, że RI w zakresie wyodrębnionych przez nich temperamentów nie są w większym stopniu zdeterminowane genetycznie niż inne cechy temperamentu, co podważa ich definicję temperamentu (ale jest jeszcze jeden warunek - cecha musi być obecna we wczesnym dzieciństwie)

Teoria poszukiwania doznań (Zuckerman):

• Poszukiwanie doznań: pojęcie, struktura i pomiar:

- istnieją RI w optymalnym poziomie stymulacji (osiągnięcie tego poziomu jest warunkiem pozytywnego Sanu emocjonalnego), na co wpływają czynniki sytuacyjne i konstytucjonalne (te ostatnie, do których należy reaktywność ośrodkowego i autonomicznego układu nerwowego, decydują o względnie stałych RI w zapotrzebowaniu na stymulację)

- poszukiwanie doznań - cecha wyrażająca tendencję do poszukiwania lub unikania stymulacji

- źródłem stymulacji jest znaczenie bodźców uwarunkowane indywidualnym doświadczeniom

- w skład poszukiwania doznań wchodzi: poszukiwanie grozy i przygód, poszukiwanie przeżyć, rozhamowanie, podatność na nudę

- poszukiwanie grozy i przygód - (TAS) - przejawia się w zamiłowaniu do aktywności na świeżym powietrzu i zajęć fizycznie ryzykownych, w chęci uprawiania podniecających rodzajów sportu

- poszukiwanie przeżyć - (ES) - nonkonformistyczny styl życia, angażujący umysł i zmysły (np. nieplanowane podróże, szukanie niezwykłego towarzystwa, sięganie po narkotyki)

- rozhamowanie - (Dis) - tendencja do rozładowywania się i poszukiwania odprężenia w takich zachowaniach jak picie alkoholu, sex, hazard, „hulaszczy” tryb życia. Jest to cecha najsilniej uwarunkowana biologicznie

- podatność na nudę - (BS) - objawia się awersją do powtarzania doświadczeń, rutynowej pracy, nudnych ludzi. Jej wskaźnikiem jest reagowanie niepokojem na monotonię

- Skala Poszukiwania Doznań (SSS) - wersja IV i V - najbardziej popularne. Składają się ze skal o nazwie analogicznej do wyodrębnionych czynników poszukiwania doznań. SSS-IV ma dodatkowo ogólną skalę poszukiwania doznań, a SSS-V składa się z 4 skal, natomiast suma wyników uzyskana z tych skal informuje o ogólnej tendencji do poszukiwania doznań. SSS jest obciążony specyficznością kultury amerykańskiej

• Podstawy biologiczne poszukiwania doznań:

- pętla kora - układ siatkowaty - biologiczne podłoże poszukiwania doznań

- dla poszukiwaczy doznań, którzy w celu osiągnięcia optymalnego poziomu aktywacji potrzebują silnej stymulacji, typowy jest chronicznie niski poziom aktywacji tych ośrodków nerwowych, a u osób unikających doznań jest na odwrót - cecha poszukiwania doznań jest po części funkcją poziomu katecholamin - noradrenaliny i dopaminy - w obszarach nagrody układu limbicznego

- istnieje ujemne zależność między poziomem oksydazy monoaminowej (MAO) a rozhamowanie mierzonym skalą Dis. Znajdująca się w układzie limbicznym dopamina wzmaga tendencje eksploracyjne i aktywność behawioralną, a MAO obniża poziom dopaminy i tym samym redukuje tendencję do poszukiwania doznań

- poszukiwanie doznań koreluje dodatnio z amplituda potencjałów wywołanych i z aktywnością hormonów płciowych (m.in. z poziomem testosteronu)

- wpływ na RI w tendencji do poszukiwania doznań ma czynnik dziedziczny (najwyższe wartości dla skali rozhamowania)

• Funkcjonalne znaczenie cechy poszukiwania doznań:

- poszukiwacze doznań preferują czynności sytuacje, które są nowe i silnie stymulujące, wiążą się z dużym ryzykiem i zaspokajają potrzeby hedonistyczne, bez względu na to, czy są społecznie akceptowane, czy nie i czy są uważana za normalne, czy za anormalne

- % alkoholików, narkomanów, przestępców, psychopatów i ludzi łamiących prawo jest wyższy wśród osób zajmujących wysokie pozycje na wymiarze poszukiwania doznań

- związek między cechą poszukiwani doznań a jej przejawami behawioralnymi wyjaśnić można optymalnym poziomem aktywności układów katecholaminowych - katecholaminy, dopamina i noradrenalina, uczestniczą w regulacji poziomu OUN tworząc tzw. układy aktywacyjne. Funkcjonowanie jednostki, wyrażające się w różnych formach zachowania, uwarunkowane jest poziomem tonusu CSA. Z punktu widzenia poziomu przystosowania, ocenianego na podstawie jakości nastroju, aktywności, interakcji społecznych i stanu klinicznego, optymalny jest przeciętny poziom aktywności układów katecholaminowych. Tendencję do poszukiwania doznań można wyjaśnić charakterystycznym dla poszukiwaczy stałym, niskim poziomem CSA - osoby te poszukują takich form zachowani, które podwyższają toniczny poziom aktywności układów katecholaminowych a osoby unikające na odwrót

• Uwagi krytyczne:

- wyróżnił 4 składniki poszukiwania doznań, ale jego badania, a także inne, nie wykazały fizjologicznej czy biochemicznej specyficzności poszczególnych składników, a co więcej te same korelaty biologiczne są typowe nie tylko dla poszukiwania doznań, ale także dla innych cech temperamentu, takich jak ekstrawersja czy impulsywność

- koncepcja aktywności układów katecholaminowych funkcjonujących jako całość jest empirycznie nieuzasadniona

- nieuwzględnienie roli środowiska

Regulacyjna Teoria Temperamentu RTT

• Struktura, pomiar i podstawy biologiczne temperamentu:

- cechy temperamentu, obecne u człowieka już w okresie niemowlęcym, a także w świecie zwierząt, odnoszą się przede wszystkim do formalnych cech zachowania

- formalna charakterystyka zachowania sprowadza się do 2 aspektów: energetycznego i czasowego, które wyznaczają strukturę temperamentu

- na początku RTT postulowała istnienie w ramach energetycznej charakterystyki 2 cech temperamentu:

1) reaktywności (cecha organizmu determinująca charakterystyczną dla jednostki wielkość / intensywność reakcji)

* na biegunach reaktywności z jednej strony znajduje się wrażliwość sensoryczna, a z drugiej wydolność
* niska reaktywność wyznacza duże zapotrzebowanie na stymulację, a wysoka - małe, przy czym źródłem stymulacji mogą być własne zachowania i stany wew, sytuacja, w której znajduje się jednostka i jej fizyczne i społeczne otoczenie

2) aktywności (przejawia się w ilości zakresie podejmowanych działań o określonej wartości stymulacyjnej)

* odgrywa istotną rolę w regulacji poziomu aktywacji do poziomu optymalnego standard regulacji stymulacji
* duży poziom aktywności idzie w parze z niską reaktywnością, a mały - z wysoką

- w ramach charakterystyki czasowej wyodrębniono kilka cech temperamentu, spośród których ważną funkcję pełni ruchliwość zachowania - zdolność szybkiej zmiany zachowania (reakcji) adekwatnie do zmian w otoczeniu

- do pomiaru postulowanych w RTT cech temperamentu użyto Kwestionariusz Temperamentu Strelaua (KTS):

* reaktywność (jej biegun wydolność) mierzono za pomocą siły procesu pobudzenia

* ruchliwość mierzono za pomocą skali ruchliwości procesów nerwowych

- w drugiej fazie rozwoju RTT wyodrębniono 6 cech temperamentu:

1. Żwawość - tendencja do szybkiego tendencja do szybkiego reagowania, do utrzymywania wysokiego tempa aktywności i do łatwej zmiany z jednego zachowania (reakcji) w inne, odpowiednio do zmian w otoczeniu

2. Perseweratywność - tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowań i doświadczania stanów emocjonalnych po zaprzestaniu działania bodźca (sytuacji), który te zachowania (stany) wywołał

3. Wrażliwość sensoryczna - zdolność reagowania na bodźce zmysłowe o małej wartości stymulacyjnej

4. Reaktywność emocjonalna - tendencja do intensywnego reagowania na bodźce wywołujące emocje, wyrażająca się w dużej wrażliwości i niskiej odporności emocjonalnej

5. Wytrzymałość - zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach wymagających długotrwałej lub wysoko stymulującej aktywności oraz w warunkach silnej stymulacji zew

6. Aktywność - tendencja do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej lub zachowań dostarczających stymulacji zew (z otoczenia)

- do pomiaru tych cech służy inwentarz tzw. Formalna Charakterystyka Zachowania - Kwestionariusz Temperamentu (FCZ-KT) składający się ze skal analogicznych do wyodrębnionych w ramach RTT cech temperamentu - Żwawości, Perseweratywności, Wrażliwości sensorycznej, Reaktywności emocjonalnej, Wytrzymałości i Aktywności, które charakteryzuje wysoka rzetelność i trafność (oprócz skali Wrażliwości sensorycznej, której trafność potwierdza się tylko w wybranych sytuacjach)

- Badania międzykulturowa za pomocą uniwersalnej wersji FCZ-KT wykazały, że struktura temperamentu postulowana przez RTT jest uniwersalna (identyczna w badanych krajach)

- Badania nad genetyczną determinacją cech temperamentu mierzonych FCZ-KT prowadzone metodą porównywania par bliźniąt MZ i DZ wychowywanych razem wykazały, że czynnik genetyczny wyjaśnia przeciętnie ponad 40% ich fenotypowej wariancji oraz, że środowisko specyficzne jest tym czynnikiem, który istotnie determinuje fenotypową wariancję mierzonych cech

- W RTT przyjmuje się założenie, że każde zachowanie, w którym przejawiają się parametry energetyczne i czasowe, jest wynikiem interakcji wszystkich mechanizmów fizjologicznych i biochemicznych uczestniczących w regulacji poziomu aktywacji

- Biologiczne mechanizmy temperamentu składają się na tzw. indywidualność neurohormonalną cechy temperamentu uwarunkowane są specyficzną dla jednostki konfiguracją systemów nerwowych (fizjologią i biochemią ośrodkowego i autonomicznego układu nerwowego) i hormonalnych, odpowiedzialnych za regulację aspektów energetycznych i czasowych zachowania

• Funkcjonalne znaczenie cech temperamentu:

- Gdy jednostka ma możliwość regulacji wartości stymulacyjnej własnych działań i sytuacji przez wybór stylu działania odpowiadającego jej poziomowi reaktywności, zazwyczaj nie obserwuje się żadnych różnic między jednostkami wysoko - i niskoreaktywnymi poziomie efektywności wykonywanych czynności.

- W zależności od siły procesu pobudzenia mierzonej KTS jednostki różnią się stylem działania (typowym dla danej jednostki sposobem wykonania czynności):

dla osób o małej sile procesu pobudzenia (duża reaktywność emocjonalna i niska wytrzymałość) charakterystyczny jest styl działania wspomagający (przewaga czynności pomocniczych nad zasadniczymi)

dla osób o dużej sile procesu pobudzenia (niska reaktywność emocjonalna i duża wytrzymałość) charakterystyczny jest styl działania prostolinijny (przewaga czynności zasadniczych nad pomocniczymi lub równowaga między nimi)

- W sytuacjach o bardzo wysokiej wartości stymulacyjnej jednostki wysokoreaktywne wtedy, kiedy nie mają możliwości obniżenia poziomu tej stymulacji, wykazują spadek efektywności działania, natomiast u jednostek niskoreaktywnych znajdujących się w sytuacji o bardzo niskiej wartości stymulacyjnej i pozbawionych możliwości podwyższenia tej stymulacji, następuje spadek efektywności działania

- Gdy istnieje możliwość wyboru sytuacji i form zachowania o określonej wartości stymulacyjnej, jednostki niskoreaktywne wybierają sytuacje i zachowania charakteryzujące się raczej wysoką stymulacją, a osoby wysokoreaktywne preferują zachowania i sytuacje o niskiej wartości stymulacyjnej

- W wyjątkowych sytuacjach różnice w poziomie efektywności działania w zależności od poziomu reaktywności mogą się nie ujawnić. Wystąpią one jednak w zakresie poniesionych kosztów psychofizjologicznych lub psychicznych. W sytuacji o dużej wartości stymulacyjnej, wymagającej szczególnej mobilizacji organizmu, są one wyższe u osób wysokoreaktywnych, zaś w sytuacjach ubogich w stymulację, szczególnie, kiedy wymagają czujności - u niskoreaktywnych. Co więcej, w sytuacjach o wartości stymulacyjnej niezgodnej z posiadanymi cechami temperamentu dojść może także do zmian w samych cechach temperamentu

• Uwagi krytyczne:

- RTT posługiwała się nie w pełni adekwatnym narzędziem psychometrycznym do pomiaru postulowanych cech

- KTS wykorzystywano także do pomiaru reaktywności i ruchliwości, przez co RTT mylono z koncepcją Pawłowa

- niedostateczne uwzględnienie prawidłowości rozwojowych (badania na dorosłych i młodzieży)

4. FUNKCJONALNE ZNACZENIE CECH TEMPERAMENTU

Funkcjonalne znaczenie temperamentu u dzieci:

• Wokół pojęcia temperamentu trudnego:

- Maziade i in.: w wyniki badań na dzieciach w wieku 7-12 lat uzyskali strukturę czynnikową temperamentu, w której pierwszy czynnik uznany został za typowy dla temperamentu łatwego/ trudnego a w jego skład weszły cechy: aktywność, przewidywalność, łatwość przystosowania, intensywność reakcji, nastrój i wytrwałość. Dzieci ocenione przez swoich rodziców jako sprawiające trudności w wychowaniu charakteryzowały się dużą aktywnością, zachowywały się mało przewidywalnie, miały duże trudności w adaptacji, reagowały silnie, były mało wytrwałe i przeważał u nich nastrój negatywny

- Miazade i in.: badania niemowląt: trudności wychowawcze sprawiały dzieci wykazujące tendencję do wycofywania się, dużą intensywność reakcji, złe przystosowanie i dużą łatwość rozpraszania się

- badania Miazade wykazują, że syndrom temperamentu trudnego zmienia się z wiekiem

- Windle: wywodzi swój konspekt temperamentu trudnego z koncepcji czynników ryzyka - ryzyko zaburzeń zachowania jest tym większe, im więcej w życiu dziecka pojawia się czynników ryzyka. Każdy wymiar temperamentu może być uznany za przejaw temperamentu trudnego, jeżeli występuje w skrajnym nasileniu

- Super i Harkness: sposób organizacji środowiska wpływa na ekspresję i funkcjonalną rolę cech temperamentalnych. Wprowadzili pojęcie niszy rozwojowej- składają się na nią warunki fiz i społ, w jakich rozwija się dziecko

• Wybrane wyniki badań:

- Kyrios i Prior: badania na dzieciach australijskich w wieku 3 - 5 lat: wśród wielu kontrolowanych zmiennych (przebieg rozwoju, koordynacja psychoruchowa, przebieg chorób, zasób słów, charakterystyka psychiczna rodziców, atmosfera w rodzinie i stosowane praktyki wychowawcze) cechy temperamentalne są najlepszymi predykatorami zaburzeń w zachowaniu, które ujawniły się w rok po przeprowadzeniu pierwszych badań. Były to reaktywność / trudność w prowadzeniu i samoregulacja. Reaktywność / trudność w prowadzeniu obejmowała: drażliwość, duża aktywność i duże natężenie emocji a słaba samoregulacja - roztargnienie, mała rytmiczność i mała wytrzymałość

- badania nad związkiem między cechami temperamentu, szczególnie trudnego, a zaburzeniami w zachowaniu napotykają na trudności - kwestionariusze do pomiaru temperamentu dzieci zawierają pozycje często spotykane w kwestionariuszach mierzących zaburzenia w zachowaniu, co powoduje, że zachodzi między nimi związek pozorny

- Martin i n.: badania nad związkiem między temperamentem a osiągnięciami szkolnymi: wysoka aktywność (motoryczna), roztargnienie i mała wytrwałość są najlepszymi predykatorami osiągnięć szkolnych. Te trzy cechy tworzące syndrom temperamentu trudnego negatywnie korelują z osiągnięciami szkolnymi

Związek cech temperamentu ze zjawiskami stresu:

• Cechy temperamentu w relacji do zjawisk stresu mają status moderatorów - stanowią warunek poprzedzający występowanie zjawisk, na które wpływają








STRESORY

NIEZALEŻNE

OD JEDNOSTKI





Np. stresory TEMPERAMENT




katastroficzne, KONSEKWENCJE


śmierć bliskich STANU STRESU:


- zaburzenia w zachowaniu


STAN - zmiany stanu zdrowia





STRESU - utrzymujące się zmiany



STRESORY fizjologiczne i biochemiczne

ZALEZNE



OD JEDNOSTKI RADZENIE SOBIE

Np. niezgodność ZE STRESEM


w małżeństwie




• Cechy temperamentu jako moderatory stresorów:

• Wszystkie stresory (o statusie wydarzeń życiowych) interpretowane w kategoriach intensywności stymulacji, a w konsekwencji w kategoriach efektów poziomu aktywacji, można traktować jako czynniki, które mogą być moderowane przez różne cechy temperamentu

• Pod wpływem wysokiego poziomu aktywacji obniża się tolerancja na wydarzenia życiowe o znacznej intensywności. Jest to spowodowane procesem wzmacniania działających bodźców. Przy niskim poziomie aktywacji następuje obniżenie tolerancji na wydarzenia o niskiej wartości stymulacyjnej, co stanowi rezultat procesu tłumienia działających bodźców

- Cechy temperamentu związane z niskim stopniem aktywowalności (np. np. ekstrawersja) wchodząc w interakcję z wydarzeniami życiowymi charakteryzującymi się skrajnie niską wartością stymulacyjną, obniżają tolerancję na te wydarzenia, co jest uwarunkowane tym, że tłumią one ich i tak już niską wartość stymulacyjną jednostki o takich cechach temperamentu są w tych sytuacjach bardziej podatne na powstanie stanu stresu

- Cechy temperamentu związane z wysokim stopniem aktywowalności (np. introwersja) pozostając w interakcji z wydarzeniami życiowymi o dużej wartości stymulacyjnej, oddziałują jako moderatory wzmacniające efekt tych wydarzeń, co powoduje, że u osób o takich cechach obniża się tolerancja na silnie stymulujące wydarzenia jednostki są bardziej podatne na powstanie stanu stresu w tego rodzaju sytuacjach

• Ekstremalny lub długo utrzymujący się stan stresu może prowadzić do zaburzeń w zachowaniu i osobowości a nawet do trwałych zmian patologicznych jednym z czynników współdeterminujących wielkość kosztów psychofizjologicznych stanu stresu jest temperament jednostki

• Temperament jako moderator kosztów psychofizjologicznych stanu stresu:

- ekstremalny lub długo utrzymujący się stan stresu, przejawiający się m.in. w podwyższonym poziomie lęku, depresji, wzmożonym pobudzeniem emocjonalnym, a także w odbiegających od stanu normalnego zmianach fizjologicznych i biochemicznych organizmu, prowadzi do niekiedy do zaburzeń w zachowaniu i osobowości, a nawet do trwałych zmian patologicznych. Jednym z czynników współdeterminujących wielkość kosztów psychofizjologicznych wspomnianych stanów stresu jest temperament jednostki

- Temperamentalny czynnik ryzyka (TCR)- cecha temperamentu lub konfiguracja cech, które same w sobie lub w interakcji z innymi czynnikami działającymi bardzo intensywnie, stale lub cyklicznie (np. środowisko fiz i społ, oddziaływania wychowawcze, charakterystyki jednostki) zwiększają ryzyko rozwoju zaburzeń zachowania czy patologii oraz sprzyjają kształtowaniu się osobowości nieprzystosowanej

• Badania nad związkiem między cechami temperamentu a patologią w odniesieniu do chorób nowotworowych i choroby wieńcowej wykazały, że:

- u pacjentów cierpiących na choroby nowotworowe częściej w porównaniu z grupami kontrolnymi występuje tzw. Typ C [Typ I] (niższy poziom neurotyczności i psychotyczności i wysoki poziom ekstrawersji) tłumaczy się to tym, że osoby chore na raka mają tendencję do tłumienia lub wyparcia emocji

- u pacjentów cierpiących na chorobę wieńcową częściej w porównaniu z grupami kontrolnymi występuje tzw. Typ A [Typ II] (podwyższona neurotyczność i psychotyczność /traktowana w kategoriach wrogości agresywności/ - obie te cechy temperamentu wchodzą w interakcję ze stresorami zwiększając ryzyko powstania choroby wieńcowej)




---