Temperament i

osobowość

Psychologia różnic indywidualnych

 

Definicje

osobowości

osobowości

„Osobowość to mniej lub bardziej stała,
trwała organizacja charakteru,
temperamentu, intelektu, wyglądu, która
determinuje przystosowanie jednostki do
środowiska.”

„Stosunkowo stałe i charakterystyczne
wzory w myśleniu,
emocjach, zachowaniu.”

„Zespół psychicznych właściwości
jednostki wyrażający się
w charakterystycznych

wzorach

wzorach

zachowań

zachowań”

(bliżej środowiska społecznego)

sposoby zachowania, nawyki, zainteresowania, postawy,
aspiracje…

Definicje

temperamentu

temperamentu

„Indywidualny charakter, indywidualna

kondycja fizyczna

kondycja fizyczna trwale kształtująca
sposób działania, odczuwania i myślenia.”

(bliżej biologii)

„Temperament to podstawowe, względnie
stałe czasowo cechy osobowości, które
manifestują się w formalnej
charakterystyce zachowania.”

Temperament to zespół dziedziczonych cech

Temperament to zespół dziedziczonych cech

osobowości, zdeterminowanych genetycznie i

osobowości, zdeterminowanych genetycznie i

ujawniających się już w pierwszym

ujawniających się już w pierwszym

roku życia człowieka.

roku życia człowieka.

Stanowi podstawę kształtowania się i rozwoju

Stanowi podstawę kształtowania się i rozwoju

osobowości.

osobowości.

Cechy temperamentu

Cechy temperamentu

widoczne są u ludzi i u

widoczne są u ludzi i u

zwierząt

zwierząt

Hipokrates z Kos

Hipokrates z Kos – cztery soki
(„humory”)
krew, żółć, śluz, czarna żółć

Claudius Galenus

Claudius Galenus – cztery
temperamenty
sangwinik, choleryk, flegmatyk,
melancholik

Empedokles

Empedokles – cztery
żywioły
woda, ogień, ziemia,
powietrze

Ernst Kretschmer

Ernst Kretschmer

(1888–1964),

(1888–1964),

psychiatra – Marburg,

psychiatra – Marburg,

Tybinga

Tybinga

1921 –

Koerperbau und Charakter

Leptosomiczny

– o smukłej budowie, małej masie ciała,

przewadze wymiarów długościowych nad szerokościowymi; skrajna
postać – typ asteniczny.
Zamknięty w sobie, mało towarzyski, drażliwy i egocentryczny,
mający trudności w dostosowaniu się do otoczenia, zdolny do
myślenia abstrakcyjnego.

Atletyczny

– o silnej budowie, silnym rozwoju kośćca i mięśni,

szerokich barkach, wąskiej miednicy, długich kończynach o szerokich
dłoniach i stopach.
Mało wrażliwy, mało plastyczny umysł i ograniczone abstrakcyjne
myślenie, duża sumienność i drobiazgowość, trudności w
porozumiewaniu się z otoczeniem, reakcje powolne i
ociężałe – rzadko wybuchowe i gwałtowne.

Pykniczny

– o przewadze wymiarów poprzecznych nad

długościowymi, przysadzistej budowie, drobnym szkielecie i słabo
rozwiniętych mięśniach, tendencji do odkładania się tkanki
tłuszczowej.
Towarzyski, wykazuje łatwość w nawiązywaniu kontaktów z
otoczeniem, cechuje go myślenie konkretne, ze stylem działania
skłonnym do improwizacji.

Typy budowy/charakteru wg. Kretschmera

Typy budowy/charakteru wg. Kretschmera

William Herbert Sheldon

William Herbert Sheldon

(1898–

(1898–

1977)

1977)

psycholog i numizmatyk

Konstytucja jest kombinacją trzech komponentów:
endomorfii, mezomorfii i ektomorfii.



Endomorfia – silny rozwój narządów trawiennych, ogólna

miękkość i okrągłość ciała, wynikająca także z dużego
otłuszczenia.



Mezomorfia – silny rozwój mięśni, dobre

wykształceniem szkieletu, co daje ciału charakter
kanciasty i równocześnie masywny.



Ektomorfia – silny rozwój skóry i układu nerwowego, ciało

osobnika jest więc wydłużone, wysmukłe, o dużym stosunku
powierzchni do masy.

Udział każdego komponentu w konstytucji osobnika wyraża
się w siedmiostopniowej skali za pomocą liczb
od 1 do 7.

Kształt ciała:
Endomorficzn
y
• miękki
• okrągły
• ciężki

>

711

711 <

Temperament:
Viscerotoniczn
y
• zrelaksowany
• towarzyski
• tolerancyjny

Kształt ciała:
Mezomorficzn
y
• silny
• umięśniony
• barczysty

>

171

171 <

Temperament:
Somatotonicz
ny
• energiczny
• asertywny
• odważny

Kształt ciała:
Ektomorficzny
• długi
• chudy
• delikatny

>

117

117 <

Temperament:
Cerebrotonicz
ny
• nieśmiały
• artystyczny
• intelektualny

Somatotypy wg Sheldona

Somatotypy wg Sheldona

(76 możliwych kombinacji –

typów)

Krytyka typologii

Krytyka typologii

konstytucjonalnych

konstytucjonalnych



Statyczne – zakładają brak zmian

budowy i temperamentu



Brak kontroli wieku i płci



Nie docenianie lub ignorowanie roli

środowiska (fatalizm, rasizm)

Krytyka typologii

Krytyka typologii

konstytucjonalnych

konstytucjonalnych



Związek budowy i chorób jest pozorny

(„zdrowi noszą zalążki chorób
psychicznych, zależne od budowy ciała”)



Zainteresowanie cechami skrajnymi

Współczesne teorie
osobowości



Teorie psychodynamiczne



Teorie cech



Teorie poznawcze

Wymiary osobowości – „

Wielka

Wielka

Piątka

Piątka”



Ekstrawersja

Ekstrawersja

– introwersja ( ekstrawertyk otwarty,

hałaśliwy, towarzyski, serdeczny...)



Neurotyczność

Neurotyczność

– zrównoważenie emocjonalne

(skłonność do lęku, zamartwianie się, pesymizm,
wrażliwość emocjonalna)



Otwartość na doświadczenia

Otwartość na doświadczenia

– zamkniętość

(gotowość do rozszerzania własnych horyzontów i
nabywania nowych umiejętności)



Ugodowość

Ugodowość

– nieustępliwość (ugodowy

przestrzega zasad, przyswaja sobie obyczaje
społeczności, w której żyje)



Sumienność

Sumienność

– niefrasobliwość/beztroska

(sprawność organizacyjna, staranność,
odpowiedzialność, obowiązkowość, zdyscyplinowanie)

Za modelem
5-
czynnikowym
przemawiają:



dowody genetyczne



międzykulturowa

zgodność co do
podstawowych
czynników



zgodność

samoopisów i
danych obserwacyjnych



korelacje między

wskaźnikami cech oraz
pomiarami motywacji,
emocji i zachowań
interpersonalnych

Marvin Zuckerman

Marvin Zuckerman

ur. 1928, Professor of
Psychology University of
Delaware, USA

Sensation Seeking Scale

A. Zimne, rześkie powietrze dodaje mi wigoru.

B. W zimny dzień najchętniej nie wychodziłbym z
domu.

A. Wolę ludzi, którzy nie kryją swoich uczuć, nawet
jeśli są trochę „nierówni”.

B. Wolę osoby spokojne i zrównoważone.

Skala Poszukiwania Doznań – Marvin Zuckermann,
2000

Wybór jednego z dwóch
stwierdzeń jako bardziej
odpowiadającego badanemu

Poszukiwanie doznań

jest

strukturą złożoną z 4 czynników:

poszukiwanie grozy i przygód

(zamiłowanie do

aktywności na świeżym powietrzu, zajęć ryzykownych,
sportów ekstremalnych)

poszukiwanie przeżyć

(poszukiwanie aktywacji

poprzez umysł i zmysły – szukanie nieprzeciętnego
towarzystwa, eksp. z narkotykami)

rozhamowanie

(tendencja do rozładowania się i

szukania odprężenia, hedonistyczny tryb życia, hulanki,
alkohol)

podatność na nudę

(awersja do powtarzalności

doświadczeń, rutynowej pracy, nudnych ludzi,
reagowanie niepokojem na monotonię)

Skala Poszukiwania Doznań – Marvin Zuckermann,
2000

Zgodność w zakresie

sensation seeking

–

predyktorem trwałości związku

Julian B. Rotter

ur. 1916, Professor
Emeritus

University of Connecticut,
USA

1966 – Internal-External
Scale

Locus of Control

Poczucie Umiejscowienia Kontroli -

sposób spostrzegania

świata

Ludzie dzielą się na takich, którzy wierzą, że to oni mają
kontrolę nad dobrymi i złymi rzeczami, które im się przydarzają
(wewnetrzne umiejscowienie kontroli) i na tych, u których
dominuje zewnętrzne umiejscowienie kontroli – wierzą, że
to, co im się przydarza, jest konsekwencją przypadku, losu, czy
wpływu innych osób.

W domu opieki Arden House wybrano
losowo 2 grupy pensjonariuszy:

- grupie

A

zwiększono możliwość (i tym samym

poczucie) wpływu na własne życie –

podejmowali

decyzje

co do sposobu umeblowania

pokoju, ew. wyboru rośliny doniczkowej,
uczestniczenia w seansie filmowym

- w grupie B badani nie podejmowali sami tych
drobnych decyzji; zachowano identyczne warunki
życia

Ankieta: poczucie kontroli nad własnym życiem, aktywność,
zadowolenie z przebywania w domu opieki. Pielęgniarki:
ocena sprawności umysłowej, aktywności, towarzyskości
pensjonariuszy.

Eksperyment Ellen Langer i Judy Rodin
Connecticut, 1976

Eksperyment Ellen Langer i Judy
Rodin – c.d.

Uderzające różnice pomiędzy grupami !

Poprawa u 93% pacjentów z grupy A

i 21% z

grupy B.

Osoby z grupy A szczęśliwsze, bardziej aktywne,
sprawniejsze umysłowo, także w ocenie
pielęgniarek.

Poczucie

kontroli

, możność wpływania na swoje

życie, podejmowanie decyzji – ważnym
czynnikiem zdrowia!

Przywracając kompetencje – powstrzymujemy
starzenie

.

Odpowiedzialność

-->

stan zdrowia, funkcjonowanie

intelektualne

Potrzeby/warunki dobrej
starości



Poczucie kontroli

(możność decydowania o sobie)



Samodzielność / niezależność



Kontakty społeczne

Salutogeneza

- w poszukiwaniu źródeł

zdrowia

Poszukiwanie uwarunkowań
zdrowia i procesów zdrowienia

…pewni ludzie zachowują zdrowie
i równowagę
psychiczną, mimo że ich
życie obfitowało w dramatyczne
wydarzenia i było pełne
stresorów psychospołecznych i
biologicznych czynników ryzyka
wielu chorób…

Aaron Antonovsky
(1923–1994)

Ben-Gurion University,
Izrael

A. Antonovsky:

„We własnej pracy
zajmowałem się
osobami, które przeżyły
obozy koncentracyjne,
ludźmi biednymi, i z
wolna zacząłem się
zastanawiać co
umożliwia niektórym
z nich pozostawanie
w dobrym
zdrowiu”

1984

Psychologiczne czynniki
zdrowia



Uogólnione zasoby

odpornościowe (cechy
indywidualne i cechy środowiska –

wsparcie społeczne, filozofia, religia,
sztuka

…)



Stresory (

dokuczliwe kłopoty

codzienne, ważne wydarzenia życiowe,
stresory przewlekłe

)



Zachowanie, styl życia



Poczucie koherencji

Poczucie koherencji

– globalna orientacja

człowieka wyrażającą stopień, w jakim człowiek
ten ma dojmujące, trwałe, choć dynamiczne
poczucie pewności, że:

bodźce napływające w ciągu życia ze

środowiska zewnętrznego i wewnętrznego mają
charakter ustrukturalizowany, przewidywalny i
wytłumaczalny,

dostępne są zasoby, które pozwolą mu

sprostać wymaganiom stawianym przez te
bodźce,

wymagania te są dla niego wyzwaniem wartym

wysiłku i zaangażowania.

SOC – sense of
coherence

Poczucie koherencji – determinanta
zdrowia

•

im silniejsze poczucie koherencji, tym

większa szansa na utrzymanie bądź
poprawienie pozycji na kontinuum
zdrowia-choroby

•

im silniejsze poczucie koherencji, tym

większa szansa, że ludzie zaangażują się w
działania o charakterze
prozdrowotnym, jednocześnie unikając tych
szkodliwych

•

wzrasta prawdopodobieństwo, że bodźce będą

postrzegane nie jako niebezpieczne, lecz jako
okazje, które oferują znaczące nagrody



Komponent zrozumiałości

określa stopień, w jakim człowiek spostrzega
bodźce napływające ze środowiska
wewnętrznego i zewnętrznego
jako zrozumiałe, uporządkowane, spójne i jasne.

Osoba o silnym poczuciu zrozumiałości
spodziewa się, że bodźce z którymi zetknie się w
przyszłości, niezależnie od tego, czy będą
pożądane czy niepożądane, będą przewidywalne.

W najgorszym wypadku oczekuje, że jeśli jakiś
bodziec ją zaskoczy, będzie go mogła do czegoś
przyporządkować i wyjaśnić.

Poczucie koherencji –

3

komponenty



Komponent zaradności

określa stopień, w jakim człowiek spostrzega
dostępne zasoby jako wystarczające, by sprostać
wymogom, jakie stawiają napływające bodźce.

W sytuacji, gdy bodźce te są niepożądane, osoba
o wysokim poczuciu zaradności uważa, że
istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że
wszystko ułoży się na tyle dobrze, na ile można
się było rozsądnie spodziewać.

W najgorszym wypadku przypuszcza, że
konsekwencje niepomyślnego zdarzenia dadzą
się jakoś znieść.

Zasoby potrzebne by sprostać wymogom, to
zasoby, którymi jednostka sama dysponuje lub
którymi dysponują osoby, którym ufa i na które
może liczyć.



Komponent sensowności

wyraża motywację jednostki do działania.

Jest to stopień, w jakim człowiek czuje, że życie
ma sens z punktu widzenia emocjonalnego, że
przynajmniej część problemów i wymagań jakie
niesie życie warta jest wysiłku,
poświęcenia i zaangażowania.

Osoba o wysokim poczuciu sensowności
spostrzega problemy jako wyzwania, które warto
podejmować.

Sensowność – emocjonalny odpowiednik
zrozumiałości

Kwestionariusz Orientacji Życiowej
SOC-29

Aarona Antonovsky’ego

kobiety z zespołem depresyjnym
(Warszawa)

99

współuzależnione kobiety przed terapią

118

współuzależnione kobiety po terapii

139

współuzależnione kobiety pół roku po

terapii

139

studenci amerykańscy

133

pielęgniarki z łódzkich szpitali

125

słuchaczki Studium Pomocy

Psychologicznej (pracownice odwyku)

141

studenci szkoły oficerskiej w Izraelu

160

Źródło: zestawienie – B. Włodawiec,
2004

Patogeneza

–

Salutogeneza

Przyczyny chorób

Homeostaza

Dychotomia:
zdrowie–choroba

Unikać stresu

Działania
naprawcze

Przyczyny zdrowia

Heterostaza

Kontinuum:
choroba–zdrowie

Uczyć się stresu

Działania
profilaktyczne,
promocja zdrowia

Utrzymanie zdrowia:



redukcja czynników

patogenetycznych



wzmacnianie poczucia koherencji

Opracowanie:

dr Halszka Kontrymowicz-Ogińska

Zakład Ergonomii i Fizjologii Wysiłku

Fizycznego

Instytut Fizjoterapii, Collegium Medicum UJ

Kraków, 2008