Osobowość i temperament

Definicje

• OSOBOWOŚĆ – centralny system regulacji i

integracji zachowania

• CECHA – skłonność do zachowywania się w

określony sposób, objawiająca się w różnych
sytuacjach

• TEMPERAMENT – zespół względnie stałych,

biologicznie uwarunkowanych, podstawowych cech
osobowości, które przejawiają się w formalnej
charakterystyce zachowania (parametry czasowe i
energetyczne).

• ZDOLNOŚCI – sprawność w zakresie wykonywania

pewnych działań

• INTELIGENCJA – zdolność do przystosowywania się

do okoliczności dzięki: korzystaniu z uprzednich
doświadczeń; dostrzeganiu abstrakcyjnych relacji;
skutecznej kontroli nad własnymi procesami
poznawczymi

Części składowe osobowości

• Temperament
• Zdolności
• Cechy treściowe i motywacyjne

(wąsko rozumiana osobowość)

• System „ja”

Teoria Eysencka (PEN)

• Podstawowe wymiary osobowości:

– Ekstrawersja-introwersja
– Neurotyzm
– Psychotyzm

Model Big-Five (NEOAC)

• Wymiary osobowości (czynniki):

– Ekstrawersja (E)
– Ugodowość (A)
– Sumienność (C)
– Neurotyzm (N)
– Otwartość (O)

Dowody potwierdzające model

NEOAC

• Zgodność międzykulturowa

podstawowych czynników

• Zgodność samoopisów i danych

obserwacyjnych

• Korelacje między wskaźnikami cech i

miarami motywacji, emocji, zachowań
interpersonalnych

• Diagnozy zaburzeń osobowości –

wymiarowe/czynnikowe a nie
kategorialne

• Dowody genetyczne i teoria ewolucyjna

Temperament

Właściwości temperamentu:

• Cechy temperamentalne występują we

wczesnym dzieciństwie

• są wspólne ludziom i zwierzętom

• opierają się na wrodzonych

mechanizmach fizjologicznych

• Temperament jest względnie stały,

podlega jednak pewnym zmianom pod

wpływem dojrzewania a także

niektórych czynników środowiskowych

REGULACYJNA TEORIA

TEMPERAMENTU STRELAUA

•  Żwawość – tendencja do szybkiego reagowania;

• Perseweratywność – skłonność do kontynuacji

zachowania po zaprzestaniu działania bodźca, który

wywołał dane zachowanie;

• Wrażliwość Sensoryczna – zdolność do reagowania na

bodźce o małej wartości stymulacyjnej;

• Reaktywność Emocjonalna – skłonność do silnego

reagowania na bodźce emocjogenne, wyraża się dużą

wrażliwością i niską odpornością emocjonalną;

• Wytrzymałość – adekwatne reagowanie w warunkach

silnej stymulacji zewnętrznej lub w sytuacjach

wymagających długotrwałej aktywności

• Aktywność – skłonność do podejmowania wysoce

stymulujących zachowań lub takich zachowań, które

dostarczają wysokiej stymulacji z otoczenia.

• ZDOLNOŚCI – różnice indywidualne,

które powodują, że ludzie przy tej
samej motywacji i uprzednim
przygotowaniu w porównywalnych
warunkach zewnętrznych uzyskują
różne rezultaty w uczeniu się i
działaniu

INTELIGENCJA: zdolność

przystosowywania się do okoliczności
dzięki dostrzeganiu abstrakcyjnych
relacji, korzystaniu z uprzednich
doświadczeń i skutecznej kontroli
nad własnymi procesami
poznawczymi

Ujęcie Hebba

• Inteligencja A – wrodzone możliwości
• Inteligencja B – przejawiane

zdolności, możliwości rozwinięte w
rzeczywistości

• inteligencja C (Vernon) – przejawiana

w testach

Teorie i pomiar inteligencji

Autor teorii

Kluczowe pojęcia
(ujęcie inteligencji)

Metody pomiaru
inteligencji

F. Galton

Zdolność umysłowa jako
wypadkowa energii działania i
wrażliwości zmysłowej

Zadania
psychofizyczne

A. Binet

Zdolność dokonywania sądów
Myślenie – ukierunkowane,
przystosowane, kontrolowalne

Testy diagnozujące
upośledzenie – test
Bineta (Stanford-
Binet Intelligence
Scale)

W. Stern

Iloraz inteligencji (IQ) – wiek
umysłowy /wiek życia x100
Wiek umysłowy – względny
poziom rozwoju
intelektualnego na tle grupy
rówieśniczej
Inteligencja jako umiejętność
adaptacji do nowych
okoliczności i zadań

Zadania
diagnozujące i
wyliczenia ilorazu
inteligencji

Koncepcja Thurstone`a

Czynniki podstawowe (niezależne) –

pierwotne zdolności umysłowe:

• rozumienie informacji słownych

• płynność słowna

• zdolności numeryczne (arytmetyka)

• zdolności pamięciowe

• szybkość spostrzegania i rozpoznawania

obiektów

• rozumowanie indukcyjne

• wizualizacja przestrzenna (manipulacja

materiałem wyobrażeniowym)

TEORIE HIERARCHICZNE

Teoria dwuczynnikowa Spearmana

• Czynnik g – uogólniona zdolność intelektualna.

• Czynniki s - zdolności specjalne.
Teoria Vernona

• Czynnik g – uogólniona zdolność intelektualna.

• Dwa czynniki grupowe: werbalno-szkolny i

przestrzenno-manualny

• Czynniki s - zdolności specjalne.

TEORIE HIERARCHICZNE C.D.

.

Teoria hierarchiczna Cattella

• Inteligencja płynna – zdolność

dostrzegania złożonych relacji między

symbolami i wykonywania manipulacji na

symbolach, niezależnie od doświadczenia

osobniczego i znaczenia owych symboli.

• Metoda pomiaru: zadania abstrakcyjne –

uzupełnianie serii, klasyfikowanie obiektów,

dostrzeganie analogii.

• Inteligencja skrystalizowana –

dysponowanie wiedzą i umiejętnościami

ważnymi w danym kontekście kulturowym.

• Metoda pomiaru: testy wiedzy – znajomość

słów.

KONCEPCJE BIOLOGICZNE

• Szybkość przewodzenia nerwowego – im

większa, tym wyższa inteligencja. Metody

pomiaru: badanie czasu reakcji (RT) i czasu

inspekcji – minimalny czas ekspozycji bodźca

umożliwiający poprawne rozwiązanie zadania.

• Sprawność organu
• Niezawodność systemu – przejawiająca się

m.in. w regularności reagowania (pomiar: EEG)

• Wydajność energetyczna mózgu – poziom

metabolizmu obszarów kory mózgowej: mniejsze

zużycie glukozy prze osoby bardziej inteligentne

(pomiar: PET)

Inteligencja a procesy poznawcze

Inteligencja
wysoka

Inteligencja niska

Automatyzacja
procesów
poznawczych

szybka

wolna

Zasoby uwagi

duże

małe

Zasoby pamięci
roboczej

duże

małe

Kontrola
poznawcza

Skuteczna,
odporność na
interferencję

Nieskuteczna,
podatność na
interferencję

Inteligencja społeczna

• Inteligencja społeczna –

umiejętność rozumienia ludzi i
mądrego postępowania z nimi
(Thorndike)

Koncepcje inteligencji społecznej

Ujęcie Sternberga: inteligencja społeczna – zdolność

dostrzegania subtelnych wskazówek nt. sensu i znaczenia

sytuacji społecznej.

Ujęcie Kantor i Kihlstroma: inteligencja społeczna opiera

się na wzorcach funkcjonowania pamięci:

1. społeczna wiedza deklaratywna:

• semantyczna

• epizodyczna
2. społeczna wiedza proceduralna

Koncepcja Śmieji: składniki inteligencji społecznej i

odpowiadające im etapy procesu poznawczego:

• I etap: dekodowanie – rozumienie znaczenia zachowania

jednostki lub grupy;

• II etap: planowanie – dobór sekwencji działań do sytuacji i

kontekstu zachowań partnera interakcji;

• III etap: wykonanie – nadzór nad realizacją planu.

Inteligencja emocjonalna – zdolność

spostrzegania i wyrażania emocji, ich
rozumienia i wykorzystywania oraz
kierowania nimi w celu wspierania
rozwoju jednostki (Mayer i Salovey)

Zdolności składające się na inteligencję

emocjonalną

Grupa zdolności

Sposób pomiaru

umiejętność
dostrzegania i ekspresji
emocji

zauważanie stanu emocjonalnego w
materiale bodźcowym (fotografie
twarzy, utwory muzyczne,
opowiadania, rysunki abstrakcyjne)

włączanie emocji w
procesy myślenia

zadania wymagające wykorzystania
emocjonalnego znaczenia bodźców
(np. ciepłe vs zimne barwy)
uwzględnianie nastroju w ocenianiu
ludzi

rozumienie i
analizowanie emocji

zadania na rozumienie stanów
emocjonalnych, analizę stanów
złożonych i rozróżniania emocji od
siebie

zarządzanie emocjami

zadania dot. umiejętności
autoregulacji emocji i radzenia sobie
z cudzymi stanami emocj. (analizy
scenariusza sytuacji)

Inteligencja emocjonalna a radzenie sobie

Wysoka IE

Niska IE

Radzenie
sobie z
negatywnymi
emocjami i
regulacja
emocji

- uzewnętrznianie i porządkowanie
emocji
- umiejętność rozróżniania własnych
stanów emocjonalnych
- stosowanie dystrakcji
- radzenie sobie ze stresem

- ruminacja
- nadmierna
koncentracja na sobie

Ustalanie i
osiąganie
celów

- skuteczne symulacje myślowe
(dotyczące procesu osiągania celu)
- uwzględnianie emocji i kierowanie
nimi podczas symulacji myślowych

nieskuteczne
symulacje myślowe
(dotyczące rezultatu);

Stosunek do
celu
(koncentracja
na dążeniu
vs. osiąganiu)

- koncentracja na działaniu
- zjawisko „przepływu”
(pochłonięcie aktywnością)
- stawianie sobie celów
jednoznacznych (obiektywne
kryteria osiągnięć)
- adekwatna ocena wartości celów

- koncentracja na
osiąganiu celu
- błędna hierarchia
celów, silne
przywiązanie do celów
niższego rzędu
- ruminacja na temat
porażek

Inteligencja praktyczna – zdolność

do rozwiązywania konkretnych
problemów osobistych lub
zawodowych, osadzonych w
określonym kontekście i
niezwiązanych z formalnym
kształceniem (Nęcka).