WYBRANE PROBLEMY

STRESZCZENIE GRUPY 4P/2 i nie tylko ;-)

pod redakcją Katarzyny Figurskiej

MAJ 2007

SPIS TREŚCI

1. Socjologia jako nauka o społeczeństwie

oprac. Olga Jabłońska……………………………………………………………………….str.2-5

2. Jednostka a społeczeństwo

oprac. Ola Krowicka…………………………………………………………………………str.6-7

3. Kontrola społeczna

oprac. Milena Wołcz…………………………………………………………………………str.7-9

4. Kultura i jej rola w życiu społecznym

oprac. Adam Czeczot………………………………………………………………….…..str.9-11

5. Grupy i zbiorowości społeczne

oprac. Magdalena Kłos…………………………………………………………….……..str.11-14

6. Analiza struktur społecznych. Wybrane przykłady

oprac. Marcin Kubik…………………………………………………………........………str. 14-19

7. Mniejszość etniczna, rasowa, narodowa w analizach socjologicznych

oprac. Katarzyna Figurska ……………………………………………………………....str.19-22

8. Naród i typy identyfikacji narodowej a nacjonalizm

oprac. Tomasz Barczyk…………………………………………………………………..str.22-24

9. Struktura społeczna

oprac. Paulina Sobiecka, Kinga Kieroń……………………………………………….…………str.24-27

10. Podstawowe segmenty struktury społecznej w Polsce

oprac. Jacek Lichocki, Grzesiek Bronikowski ……………………………...………….str.28-31

11. Konflikt społeczny

oprac. Katarzyna Wiśniewska………………………………………………………...…str.31-35

12. Zmiana społeczna w perspektywie socjologicznej

oprac. Asia Maryewska, Anna Fierek…………………………… ………………..……str.35-38

13. Modernizacja

Oprac. Błażej Lach……………………………………………………………………..….str.38-39

14. Ruchy społeczne jako czynnik zmiany

Oprac. Miachał Borkowski…………………………………………………………….…..str.39-41

15. Modele ładu społecznego

Oprac. Karolina Jankowska………………………………………………………………str.41-43

16. Polityka w życiu społeczeństw

Oprac. Radosław Paluszyński………………………………………………………...….str.43-44

17. Instytucje ekonomiczne

Oprac.Paweł Chrostek……………………………………………………………………str.44-46

18. Organizacje Formalne

Oprac. Tomasz Fik………………………………………………………………………str.46-48

1. Socjologia jako nauka o społeczeństwie

1.Socjologia a wiedza potoczna w społeczeństwie

• Socjologia ukształtowała się jako nauka akademicka w XIX w.; wcześniej wiedza potoczna (refleksja społeczna)

• Samowiedza społeczeństwa (wynikająca ze zdrowego rozsądku, potocznego doświadczenia)tworzy badaną rzeczywistość, nie może być ignorowana(jeżeli ludzie definiują jakąś sytuację jako rzeczywistą, to staje się ona rzeczywista- samospełniające się/samoniszczące przepowiednie)

• Socjologa zajmuje skala rozpowszechnienia pewnych przekonań i wiar w społeczeństwie(np. religii, ideologii, horoskopów) a nie ich prawdziwość/fałszywość.

• Jako dyscyplina naukowa socjologia zachowuje dystans do potocznego doświadczenia.; formuje się poprzez specyficzny język i techniki badawcze

2. Socjologia wobec innych nauk

• W przeciwieństwie do innych nauk społecznych socjologia bada nie fragment, ale całokształt życia społecznego - (praca socjologa - praca na pograniczu różnych dyscyplin; postulat integracji nauk)

3.Socjologia a ideologia

Socjologia	Ideologia
dyscyplina naukowa dąży jedynie do odkrywania prawdy o świecie, nie ustanawia własnych wartości i idei nie apeluje do mas, (ale chciałaby upowszechnić postawę racjonalną)	pewien zasób wiedzy społecznej podporządkowany idei przewodniej stara się kształtować postawy w oparciu o określona hierarchię wartości. apeluje do mas

4. Socjologia jako nauka

Jej przedmiotem są zjawiska i procesy zachodzące w różnych formach życia zbiorowego ludzi. Bada:

• Instytucje -wychowawcze, prawne, polityczne, artystyczne itp.

• Zbiorowości - grupy społeczne, zawodowe, publiczność, tłum, zbiorowości terytorialne itp.

• Procesy - industrializacja, migracje, masowa kultura, procesy dezorganizacji (alkoholizm, rozwody, przestępczość)

• Stosunki: interakcje, więź , konflikty itp.

• Zjawiska kulturowe: normy, wartości, ideologie, kosmologie

• Ruchy społeczne

• Świadomość społeczną

Ogólne teorie socjologiczne
T. struktur społecznych(statyka społeczna	T. zmiany (dynamika społeczna)	T. zachowania się jednostek -	T. zachowania się zbiorowości
ustala zależności funkcjonalne między zjawiskami społecznymi	formułuje prawa zmian kierunkowych i następstwa zdarzeń	ustala prawa ludzkich reakcji na bodźce z zewnątrz	bada reakcje wielkich mas ludzkich(tłumu, klas społecznych itd.) na różne fakty społ., ekonom., polit. itd.

• Socjotechnika(inżynieria społeczna) - zastosowanie wiedzy socjologicznej do regulowania stosunków międzyludzkich w przemyśle, do określania decyzji wyborczych obywateli, decyzji konsumentów na rynku, w badaniach opinii publicznej, badaniach zachowania się tłumów, morale armii, w reklamie.

Popper wyróżnia:

• Inżynieria społeczna cząstkowa(reformatorska) - usprawnia pewne fragmenty życia społecznego(zmiany niektórych obszarów systemu społecznego

• Inżynieria społeczna całościowa(rewolucyjna, utopijna)- służy do całościowej zmiany systemu politycznego i gospodarczego poprzez masową propagandę ideałów rewolucyjnych (zmiany ustrojowe)

Dwuznaczność zastosowań socjologii

ulepszenie i racjonalizacja życia społecznego

↔

usprawnienie technik rządzenia społeczeństwami, manipulacji postawami ludzkimi, zwiększenia wydajności na rzecz prywatnych zysków

• Socjologia- nauka bez paradygmatu (zespołu twierdzeń, których prawdziwość byłaby powszechnie akceptowana ), skazana na „wieczną młodość” (Weber)

Sporne kwestie socjologii dotyczą

1. Natury rzeczywistości społecznej:

Indywidualizm	Holizm
- Prymat jednostki nad społeczeństwem; - Skrajni indywidualiści: Społeczeństwo = suma jednostek	- Prymat całości społecznej wobec jednostki - Skrajni holiści: nie uznają jednostek
Teoria funkcjonalna	Teoria konfliktu
Społeczeństwo- harmonijna całość podobna do organizmu biologicznego , definiowana przez funkcje poszczególnych organów	Społeczeństwo - rozdarte wewnętrznie przez nieusuwalne konflikty

2. Metody badania rzeczywistości społecznej:

Naturalizm	Antynaturalizm
-metody badawcze podobne do tych wykorzystywanych do badania obiektów natury. -wyjaśnianie zjawisk społecznych w oparciu o ich powtarzalność	- intuicyjne rozumienie zjawisk poprzez odniesienie ich do kultury jako zespołu wartości - zjawiska społeczne nigdy nie powtarzają się dokładnie
Socjologia teoretyczna	Socjologia historyczna
Socjologia powinna formułować ogólne, uniwersalne prawa życia zbiorowego	-Socjologia może formułować jedynie prawa ograniczone wyznacznikami czasowo-przestrzennymi(generalizacje historyczne)

5. Historia socjologii

Starożytność	- Pisma polityczne Platona, Arystotelesa - Odróżnienie zjawisk społecznych od naturalnych - Nie odróżniano państwa i społeczeństwa(pojęcia tożsame do XVII wieku)
I połowa XIX wieku	- Początki socjologii jako dyscypliny naukowej - Twórcy: Comte, Saint-Simon, Marks, Mill, Spencer - Pragnienie oddzielenia socjologii od refleksji społecznej- miała ścisłością i obiektywnością przypominać naukę przyrodniczą, być zdolna od przewidywania przyszłych zdarzeń i stanowić narzędzie reformy społecznej
Przełom XIX/XX wieku	- załamanie dotychczasowego programu socjologii, antynaturalistyczny przełom w humanistyce - zamiast konstruowania ogólnych teorii socjologicznych, studia konkretnych przypadków historyczno-społecznych - Przedstawiciele: Max Weber, Emile Durkheim, Vilfredo Pareto
Wczesna socjologia amerykańska (przed latami 40 i 50 XX wieku)	- początkowo przesadnie empiryczne podejście od nauki - wśród socjologów am. zwolennicy ewolucjonizmu Spencera, darwinizmu społecznego i marksizmu, ale niewiele wnieśli nowego do tych teorii - Do czasu ukształtowania się funkcjonalizmu 3 obszary zainteresowań: penetracja nędzy społecznej, opis am. społeczności lokalnej i stosunków społecznych w wielkim mieście - przekonanie że badanie społeczne jest kwestia wyczucia a nie przyjętych uprzednio założeń

6. Podstawowe stanowiska teoretyczne socjologii:

• Funkcjonalizm

• Teoria konfliktu

• Teoria wymiany

• Symboliczny interakcjonizm

• Fenomenologia socjologiczna(pod jej wpływem etnometodologia)

• Socjobiologia

• Neoinstytucjonalizm

Funkcjonalizm		Teoria konfliktu		Teoria wymiany
Reprezentanci: Talcott Parsons, Robert K.Merton Edward Shils, Kingsley Davis		Twórcy, reprezentanci: Karol Marks (historia-ciągła walka klas), Ralf Dahrendorf, Lewis A. Coser		Twórcy: Georg C. Romans, Peter Blau
Prymat społecznych całości nad jednostką				Prymat jednostki nad całością
Nacisk na ład, integrację i równowagę w społeczeństwie		Rzeczywistość społeczna oparta na przymusie, dominacji, konflikcie		Założenia indywidualistyczne i psychologiczne w badaniu rzeczywistości społecznej
Motyw ludzkich działań: kulturowy wzór-norma; wspólne normy→ harmonia		Motyw ludzkich działań: interes; różne interesy →konflikt		Motyw działań jednostek: korzyść, dążenie do zyskiwania nagród i unikania kar
System społeczny - funkcjonalna całość, dzieli się na połączone na zasadzie odpowiedniości podsystemy(ekonomiczny, polityczny, kulturowy) - Elementy systemu(instytucje, normy kulturowe, role społeczne., wzory zachowania, struktura społeczne itd.) Funkcjonalne: wewnętrznie powiązane, przyczyniają się do integracji systemu Dysfunkcjonalne: (np. dewiacje, działania innowacyjne, nonkonformizm) dezintegrują system - System społeczny zmierza do równowagi(integracji wewnętrznej) →eliminacja dysfunkcji(system zamknięty) lub ich instytucjonalizacja (system otwarty) - Zaburzenia ładu społecznego-stanowią stan przejściowy- zwalczany przez mechanizmy samoregulacyjne systemu - Imperatywy systemu(wymogi funkcjonalne)-to funkcje, które muszą być spełniane w każdym systemie społecznym: socjalizacja, kontrola, zróżnicowane role; nierówny rozdział społecznych korzyści(ostatni kontrowersyjny, słuszny tylko wg teorii uwarstwienia) - Antyhistoryzm funkcjonalizmu - jego konstrukty analityczne są uniwersalne, obowiązują zawsze Analiza funkcjonalna - odniesienie zjawiska społecznego do całości systemu, określenie jego funkcji w systemie z punktu widzenia utrzymania całości.(jednostki nie są przedmiotem analizy). Analiza f. upowszechniła siatkę pojęć powszechnie używanych w socjologii (system społeczny, rola społeczna, wzór kult., status)		- Podział na zbiorowości o przeciwstawnych interesach, uprzywilejowane i upośledzone w dostępie do władzy, korzyści materialnych itp. W stosunkach społecznych powoduje to przymus i posłuszeństwo, podporządkowanie i zależność, dominację i uległość także niezadowolenie, bunt, rewolucje. - Konflikt jako następstwo antagonizmu jest zjawiskiem naturalnym, a nie przejściową dysfunkcją.; jest wszechobecny, występuje wewnątrz poszczególnych zbiorowości jak i miedzy nimi; oprócz konfliktów jest jednak współpraca i porozumienie - Dynamika konfliktu: utajona przeciwstawność interesów→ jawność(uświadomienie) kolizji interesów→ radykalizacja klas uciskanych (Marks) - Konflikt prowadzi do zmiany. Nie zawsze jest przejawem dezintegracji, może być społecznie funkcjonalny(Coser)-tzn sprzyjać integracji poprzez rozładowywanie napięć (komplementarność teorii .konfliktu i funkcjonalizmu)		Życie społeczne: - to wymiana nagród (uznania, prestiżu itp. )między pojedynczymi osobnikami (jednostka nagradzana czuje się zobowiązana do wzajemności) - daje się zinterpretować jako zachowania jednostek; fakty społeczne= fakty psychologiczne - Teoria spełnia wymogi teorii naukowych-prosta, ścisła, ogólna
Użyteczna w badaniach stabilnych społeczności; małych grup społecznych, organizacji formalnej, stratyfikacji, podstaw ładu społecznego struktury kulturowej;		Użyteczna w badaniu procesów społecznych w toku zmiany		Użyteczna w analizie małych grup społecznych(kręgi rówieśników, gangi itp)
Symboliczny interakcjonizm	Fenomenologia socjologiczna		Socjobiologia		Neoinstytucjonalizm
Przedstawiciele: Herbert Blumer (gł. z inspiracji am. pragmatyzmu -George Herbert Maed)	Twórcy :Alfred Schulz ( w oparciu o fenomenologię E. Husserla)		- Obejmuje współczesne odmiany XIX wiecznego naturalizmu i ewolucjonizmu - Należy badać fakty społeczne jak obiekty natury, traktować jak fakty naturalne - Ludzie - istoty biologiczne - Społeczeństwo- rodzaj aktywnego przystosowania ludzi do warunków środowiska naturalnego - Narzędzia, religie, obyczaje - rodzaj sztucznych organów(protez)służących adaptacji człowieka od jego środowiska		Wagę instytucji podkreślał już Monteskiusz w XVIII wieku
Prymat jednostki nad całością społeczną (społeczeństwo= suma jednostek)							Prymat całości nad jednostką
- Badanie społeczeństwa→analiza działań jednostek - Odwołuje się do jednostki aktywnie odnoszącej się do własnych działań; odrzucenie modelu behawiorystycznego(bodziec-reakcja) i dążenia do osiągania wyłącznie nagród - Działając jednostka: -interpretuje sytuację, w jakiej działanie się odbywa - rozważa możliwe sposoby reakcji na bodźce z zewnątrz i od innych jednostek -dostosowuje te reakcje do osobistych decyzji w oparciu o znaczenie nadane danej sytuacji Najważniejszym elementem działań jednostki są inne jednostki. Ludzie dostosowują nawzajem linie swoich działań poprzez odkrywanie znaczeń w nich się zawierających Społeczeństwo=sieć zmiennych, symbolicznych interakcji Normy i reguły kształtują się w toku interakcji;	- Humanistyczny nurt socjologii - Przedmiotem fenomenologii jest nie świat społeczny a sensy i znaczenia nadawane temu światu przez jego uczestników. - Zadaniem socjologii jest interpretacja potocznej wiedzy członków społeczeństwa(bo w oparciu o nią dokonują się miedzy nimi interakcje) przy zachowaniu rygorów racjonalności; - Brak stałych reguł, norm, ról, systemu społecznego, do którego uczestnicy społeczeństwa mieliby się dostosowywać. Trwałe elementy życia społecznego dostosowują się do współdziałających jednostek - Działania jednostek należy rozumieć tak, jak same się rozumieją- postulat odrzucenia wszelkich zewnętrznych kryteriów nakładanych przez badacza→ odmienność i swoistość nauk społecznych wobec nauk przyrodniczych Etnometodologia(Harold Garfinkel) - wszelkie interpretacje działań są racjonalne jeśli za takie uchodzą w opinii społecznej; - odróżnienie wiedzy potocznej od naukowej-daremne, - każdy uczestnik życia społecznego =socjolog- amator						- Instytucje: - zwyczaje , reguły, normy zasady gry; - tworzone przez ludzi i przyjęte w społeczeństwie; - trwałe, odporne na zmiany; - ograniczają i determinują działania jednostek . - Tradycyjny instytucjonalizm: - zmiany instytucji powolne (są elementem kultury) -instytucje- czynnik hamujący rozwój technologiczny i gospodarczy - Neoinstytucjonalizm: - instytucje dopasowane do reguł celowo-racjonalnej organizacji więc wymuszają racjonalne działania jednostek. - Zmiany instytucjonalne umożliwiają zmiany w gospodarce i technologii, są wobec nich pierwotne
Użyteczny w badaniu małych zbiorowości społecznych(mikrosocjologia), zachowań zbiorowych, ruchów społecznych									Użyteczne w badaniu procesów zmiany społecznej (zwłaszcza zmian porządku . gospodarczo-politycznego)

2. Jednostka a społeczeństwo

Człowiek jest istotą społeczną ukształtowaną przez kulturę w procesie socjalizacji.

Elementarne składniki osobowości:

• Cechy biogenne: płeć, wzrost, budowa ciała, jego właściwości fizjologiczne

• Elementy psychogenne: pamięć, wola, wyobraźnia, inteligencja, spostrzegawczość, temperament

• Elementy socjogenne: kulturowy ideał osobowości, role społeczne, jaźń subiektywna ( czyli zespół wyobrażeń o sobie) i jaźń odzwierciedlona ( zespół naszych wyobrażeń o tym, co myślą o nas inni)

Proces który wprowadza jednostkę w życie społeczne uczy ją zachowania i porozumiewania według ustalonych wzorów, zwie się procesem socjalizacji.

W tym procesie człowiek:

• Uczy się panowania nad popędami i potrzebami,

• Uczy się zachowań zgodnych z ogólnie przyjętymi normami społecznymi i według określonych wzorów, wzorce kulturowe. Internalizacja - mechanizm przejmowania wzorów zachowań, norm i wartości tworzonych przez daną kulturę

• Kształtowanie systemu wartości i hierarchii potrzeb - zależy od systemu społecznego, ekonomicznego, politycznego, a także od aspiracyjnej grupy odniesienia

• Uczy się również odgrywania ról społecznych - zdobywa podstawowe umiejętności potrzebne mu do funkcjonowania w danej społeczności

• Uczy się umiejętności porozumiewania za pomocą języka i symboli

Socjalizacja przedstawiona jest tu jak proces , który kształtuje osobowość człowieka i przystosowuje ją do życia w zbiorowości - ogromną rolę odgrywa konformizm społeczny (internalizacja).

Inna teorie - koncepcje w których podkreśla się aktywną rolę jednostki w procesie socjalizacji.

Socjalizacja jest procesem który trwa przez całe życie człowieka.

Socjalizacja:

• Pierwotna obejmuje kilka okresów rozwojowych człowieka, głównie przez rodziców, grupy rówieśnicze czy przyjaciół, rozwój dziecka, formowanie jednostki, jego systemu wartości, potrzeb

• Wtórna - resocjalizacja, jak i wejście w świat instytucji - człowiek uświadamia sobie swą pozycję społeczną oraz odrębność, ludzie wchodzą codziennie w kontakty z różnymi organizacjami , który wymagają odpowiednich cech, zachowań, świat zewnętrzny narzuca jednostce konieczność przystosowania się do nowych warunków.

Konformizm jako sposób przystosowania się jednostki do społeczeństwa

Konformizm to zmiana zachowania lub opinii w wyniku rzeczywistego lub wyimaginowanego wpływu jakiejś osoby albo grupy ludzi. Dzieje się tak, ponieważ:

• Inni ludzie służą nam do określania rzeczywistości

• Wierzymy że cudza interpretacja niejasnej sytuacji jest lepsza niż nasza

• Konformizm wynikający z obserwacji ludzi w różnych sytuacjach prowadzi do utrwalenia wzorców zachowań

Występują 3 typy zachowań konformistycznych:

• Uleganie jest efektem zachowania jednostki motywowanej przez chęć uzyskania nagrody albo uniknięcia kary. Jednak w momencie cofnięcia nagrody lub kary człowiek z reguły wraca do swoich wcześniejszych zachowań

• Identyfikacja gwarantuje trwalsze efekty zachowań konformistycznych. Motywem jednostki staje się w tym przypadku pragnienie jednostki aby być podobną do osoby, od której pochodzi oddziaływanie. Jednostka rzeczywiście zaczyna wierzyć w opinie i wartości które przejmuje od innych „efekt wujka Karola”

• Internalizacja jest mechanizmem który daje najtrwalsze efekty. Czynnikiem decydującym o internalizacji określonych wartości, cech, wzorców jest przekonanie o ich słuszności. Ogromne znaczenie ma tu wiarygodność źródła.

Ludzie nie zdają sobie sprawy z tego, jak silnie oddziałują na nich inni ludzie i społeczeństwo. Jak twierdzi E.Aronson „ludzie pielęgnują w sobie mit o osobistej niezależności”

Społeczne uwarunkowania ludzkiej osobowości

W procesie socjalizacji istotne znaczenie odgrywa kulturowy ideał osobowości, narzucający człowiekowi wzór cech i zachowań akceptowanych w społeczeństwie. O tym kim jesteśmy decydują narzucone i wybrane modele zachowań. Kulturowy ideał osobowości należy odróżnić od tzw. osobowości podstawowej czyli zespół cech osobowości które są wspólne wszystkim członkom danego społeczeństwa, natomiast nie występują w innych społecznościach.

Role Społeczne

Teoria roli społecznych - człowiek wkraczając w pewną sytuację społeczną spotyka się z pewnymi oczekiwaniami ora wymaganiami innych. Z każdą rolą społeczną związane są określone prawa i obowiązki. Każda sytuacja społeczna jest swoistą grą pomiędzy jej uczestnikami. Każda rola związana jest z określonym stopniem identyfikacji. W życiu człowiek spełnia wiele ról i czasem dochodzi do konfliktu ról.

Problem integracji elementów osobowości

Integracja osobowości przebiega na dwóch płaszczyznach: indywidualnej i identyfikacji. Tworzy to swoisty układ samowiedzy w którym wyróżnia się trzy podstawowe mechanizmy motywujące działanie i integrujące osobowość jednostki:

• Dążenie do utrzymania poczucia własnej tożsamości

• Dążenie do utrzymania i wzrostu poczucia własnej kontroli nad rzeczywistością

• Dążenie do utrzymania i wzrostu poczucia własnej wartości

Opisane mechanizmy służą przede wszystkim formowaniu się wyobrażeń jednostki o samej sobie. Według Maslowa człowiek o zintegrowanej osobowości to człowiek, który osiąga spełnienie samego siebie i staje się takie jaki może być

Za podstawowe czynniki dezintegracji osobowości uważa się błędy popełnianie w procesie socjalizacji. Błędna socjalizacja doprowadza z reguły do ukształtowania się w człowieku fałszywego obrazu własnego „ja”. Istotną przyczyną dezintegracji osobowości może zatem być zbyt wysoka samoocena i związane z tym podejmowanie ról do których jednostka nie posiada predyspozycji fizycznych czy psychicznych. Dla osób o zaniżonej samoocenie zbyt duża ilość niepowodzeń , brak sukcesu może burzyć poczucie własnej wartości. Poczucie dezintegracji osobowości pojawia się najczęściej w okresie dojrzewania lub w okresie istotnych zmian w życiu człowieka.

3. Kontrola społeczna

Kontrola społeczna (E. A. Ross) - ZAMIERZONE panowanie społeczeństwa nad jednostką.

System normatywny - wszystko to, co skłania jednostkę do zachowania zgodnego z nakazem (zakazem) w normie wyrażonym. W normie zawarty jest wzór, który społeczeństwo chciałoby nałożyć na wszystkich uczestników życia zbiorowego.

1. FORMY KONTROLI SPOŁECZNEJ

Kontrolę społeczną porównać można z normalizacją (standaryzacją) produktów. Zachodzi tu jednak kilka różnic:

• Norma produktu - techniczny standard zdefiniowany w precyzyjnym, jednoznacznym języku.

• Norma społeczna - standard moralny odwołujący się do społecznego osądu, najczęściej niesprecyzowany, pozostawiający jednostkę wobec własnego działania „na wyczucie”.

• Produkt niezgodny z normą jest usuwany z rynku, natomiast jednostka lekceważąca normy usuwana jest ze społeczeństwa tylko w ostateczności. Najczęściej dotknięta jest sankcjami.

• Konsekwencje niezgodności produktu z normą są zawsze negatywne.

• W społeczeństwie omijanie norm może prowadzić do pożądanych innowacji.

Warunkiem skutecznej kontroli społ. jest włączenie przez jednostki norm w ramy własnej osobowości, rozumienie ich jako własne (tzw. internalizacja, następująca w procesie socjalizacji).

Normy w społeczeństwie mogą występować w postaci norm obyczajowych. Ich źródłem może być także moralność lub religia. Najpełniejszy stopień kodyfikacji mają normy prawne.

Konflikty norm Wyznaczają zakres zmian w kontroli społecznej, lecz są one dla niej zagrożeniem. Głównym celem kontroli społecznej jest, bowiem jedność i zwartość społeczeństwa poprzez zapewnienie integracji jednostki ze społeczeństwem.

2. ROLA SANKCJI

Metody wymuszania na jednostce konformizmu (zgodności działania z narzuconym wzorem społecznym) wg K. Mannheima:

• Bezpośrednie: Oparte na wpływie osobistym, funkcjonują w najbliższym otoczeniu jednostki Np.: wpływ ojca, księdza, nauczyciela. Używa się tu metod takich jak odwoływanie się do emocji, sugestia, strach, kazania.

• Pośrednie: Dokonywane przez odległe, zdepersonalizowane ośrodki Np. „metoda oddziaływań przez struktury pola”, czyli analogia do pola magnetycznego. Przykład to dawny świat handlu, kiedy to kupcy wędrowni różnili się w istotny sposób od nastawień lokalnych społeczności. Im bardziej byli uzależnieni od rynków zagranicznych, tym bardziej zaznaczała się ich odmienność. Tak, więc wpływ struktury pola manifestuje się wtedy, gdy zachowań jednostki nie można wyjaśnić wpływem społeczności, do której należy.

System sankcji (nagród i kar)

Nagrody i kary stają się zazwyczaj niezbędne, gdy tradycja nie może sprostać zadaniu.

W tradycyjnym społeczeństwie wiele rzeczy dzieje się, bowiem na skutek naśladownictwa i rutyny. System sankcji bywa rozległy:

Kary: Nagrody:

Napiętnowanie, Pochwała

Klątwa, Pochlebstwo

Banicja, Aprobata

Odmowa szacunku Nobilitacja

Oziębłość Awans Zysk

Wyśmianie Premia

Strach Order itp.

Tortury

Wyśmianie itp.,

Należy jednak pamiętać, że w zmiennych okolicznościach kara może zostać przekształcona w nagrodę i na odwrót.

Są społeczeństwa odwołujące się przede wszystkim do systemu kar, strachu i rozkazów; będą to w pierwszym rzędzie realizacje utopii społecznych, w których w zamierzeniu przewidziano drobiazgową kontrolę społeczną, sięgającą kontroli myśli. Społeczeństwa te charakteryzują się bardziej brutalnymi normami postępowania. Strach przed karą niszczy tu zdolność jednostki do działań spontanicznych.

Społeczeństwa odwołujące się do systemu nagród tworzą wrażenie, że jednostka dokonuje wolnego wyboru.

2. KONFLIKTY NORM, DEWIACJA, ANOMIA

Niezgodności i konflikty zaleceń:

• Zróżnicowana ocena społeczna osobników podległych jednej normie - zakaz hałaśliwego zachowania w miejscach publicznych, lecz akceptacja śpiewu harcerzy na ulicy w przeciwieństwie do śpiewu podpitych osobników,

• Niezgodność dwu różnych norm, które jednak próbuje się uzgodnić drogą żmudnych interpretacji w interesie społecznym - bezsilność religii wobec rozpowszechnionego obyczaju np. średniowieczna Europa i obyczaj utrzymania domów publicznych przez władze municypalne miast, nawet przez biskupów,

• Niezgodność norm grup mniejszościowych z normami przeważającej części społeczeństwa - separacja lub asymilacja grup mniejszościowych/ konflikty z grupą mniejszościową/ pogromy gr. mniejszościowych,

• Konflikt norm, który prowadzi do konfliktów i zaburzeń społecznych - Przyczyna to zwykle pojawienie się nowych wzorów niezgodnych z dotychczasowymi.

ANOMIA - sytuacja społeczna, w której jednostki w masowej skali zatracają zdolność odróżnienia dobra od zła, co jest świadectwem głębokiego kryzysu społecznego. Obok forsownych przemian społecznych przyczyną anomii może być także rewolucja, wojna domowa, kryzys gospodarczy itp.

DEWIACJA - psychologiczna cecha jednostki, która łamie normy; indywidualne odchylenia od norm.

ANOMIA w odróżnieniu od dewiacji to cecha struktury społecznej, która manifestuje się w zachowaniu jednostki. Na skutek zaniku norm w społeczeństwie jednostka zachowuje się tak, jakby nie obowiązywały żadne zakazy.

Im bardziej sztywna, drobiazgowa jest kontrola społ. tym więcej w społeczeństwie dewiantów. Jednostka ludzka ma naturalną skłonność do łamania norm, zwłaszcza w sytuacji nadmiernego ograniczenia swobody własnego wyboru przez społeczeństwo.

3. EWOLUCJA KONTROLI SPOŁECZNEJ

Ewolucja społ. polega na poszerzaniu sfery wolności jednostki wobec nakazów płynących ze społeczeństwa. Rozwój powoduje też wzrost zapotrzebowania na innowatorów, stanowiących specyficzny rodzaj dewiantów. Dużą rolę w ewolucji kontroli społ. stanowi przyjmowanie funkcji obyczaju przez prawo. Ludzie kierują się coraz bardziej przepisami prawa, coraz mniej natomiast nakazami obyczaju. Obyczaj informuje jednostkę, jak powinna postąpić, prawo natomiast zawiera wyłącznie zakazy. Jest to duża różnica, gdyż stanowi zmianę regulacji pozytywnej na negatywną. Normy prawne zakazują czegoś, czyli dopuszczają swobodę wyboru we wszystkich sytuacjach normą nie uregulowanych.

Typologia więzi społecznej F. Tonniesa:

1. kontrola w ramach wspólnoty (Gemeinschaft) - sprawowana przez zwyczaj i kulturę: członkowie kierują się w swym postępowaniu wiarą z nich płynących. Jednostka nie robi nic z własnej inicjatywy; zawsze wyczekuje przyzwolenia wspólnoty działającej kolektywnie.

2. kontrola w nowoczesnym zrzeszeniu (Gesellschaft) - czynnik kontroli to sformalizowane prawo i opinia publiczna. Jednostka to mobilny i inicjujący element społeczeństwa. Charakteryzuje je indywidualizm.

Cechą charakterystyczną dla ewolucji kontroli społecznej jest postępująca tolerancja dla odmienności i inności, a tym samym mniejsza waga zwartości i integracji wewnętrznej społeczeństwa. Społeczeństwa odcięte od świata zewnętrznego są bardziej naładowane uprzedzeniami i ksenofobią (wrogością w stosunku do ludzi uformowanych odmiennie/ obcych).

Przemiany w kontroli społecznej we współczesnym społ. polskim należy uznać za reformatorskie. Społeczeństwo przesiąknięte duchem komunistycznej sprawiedliwości i wychowane w tradycjach katolickich nie było przygotowane do nowych reguł. Polskie społ. ma wyrobioną specyfikę postaw wobec odgórnych technik oddziaływań w sferze społecznej kontroli. Działania rządu traktowane są podejrzliwie, jako zewnętrznego i obcego organu. Nikła skuteczność pogłębia jeszcze nieufność społeczeństwa do prawa. Polacy, w odróżnieniu od nacji Zachodu bardziej obawiają się w codziennych działaniach policji niż presji opinii publicznej, wymuszającej na Zachodzie wiele zachowań przez władze nieregulowanych.

4. Kultura i jej rola w życiu społecznym

Nie istnieje jednoznaczna i ogólnie przyjęta definicja kultury. Jest za to szereg różnych definicji, które starają się przybliżyć jej znacznie.

• w znaczeniu potocznym - kultura funkcjonuje w znaczeniu oceniającym, tzn. czy ktoś jest uważany za osobę kulturalną czy nie. Kojarzona jest zarówno z kulturą bycia jak i z życiem kulturalnym.

• w znaczeniu naukowym - kultura funkcjonuje w znaczeniu opisowym.

Wg Kroebera i Kluckholma (synteza 161 najczęściej spotykanych definicji kultury) kultura posiada następujące cechy:

• kultury się uczymy

• kultura wywodzi się z biologicznych, środowiskowych, psychicznych i historycznych elementów ludzkiej egzystencji

• kultura jest zorganizowana, wieloaspektowa, dynamiczna, zmienna

• występują w niej pewne prawidłowości, które pozwalają analizować ją metodami naukowymi

• kultura jest instrumentem przystosowania jednostki do całokształtu otoczenia oraz zdobycia środków do twórczej ekspansji

Antropologiczne ujęcie kultury: kultura to ład działań ludzkich zbiorowych, różny jednak w różnych społecznościach o różnym doświadczeniu historycznym. W zakres ładu kulturowego wchodzą: religia, język, literatura, sztuka, obyczaje, zwyczaje, prawa, organizacja społeczna, wymiana ekonomiczna, filozofia i nauka.

Howard Becker:

Kultura jest zbiorem sensów i znaczeń, których ludzie używają do koordynowania swojej aktywności.

3 stanowiska teoretyczne w sprawie istoty, rdzenia i podstawy kultury:

• podstawą kultury są procesy internalizacji, przyswojenia sobie przez człowieka określonych sposobów zachowań, maksym, dyrektyw postępowania (internalizacja dyspozycji do reagowania w określony sposób na korelaty kultury, czyli na rzeczy i systemy znaków)

• kultura definiowana jest przez odniesienie do wyabstrahowanych norm, reguł i wartości - zasady organizujące działania ludzkie

• podstaw kultury poszukuje się w sferze artefaktów, czyli przedmiotów i wyrobów kultury

Kultura jest tworzona na podstawie współzależności postaw i wartości. Wartość to wszelki przedmiot ludzkich zainteresowań i interesów.

Są 3 rodzaje wartości:

• konkretne przedmioty pozaludzkiego świata, stworzone przez ludzi

• inni ludzie, partnerzy interakcji

• wartości symboliczne powstające w świadomości ludzi, wyrażane za pomocą znaków i symboli

Kultura bytu - sfera ludzkich działań zwrócona ku sferze przedmiotów materialnych, naturalnych lub wytworzonych przez człowieka

Kultura socjetalna - sfera dotycząca porządku stosunków międzyludzkich - dokonuje się transmisja wzorów zachowań, głównie za pomocą komunikacji, czyli posługiwania się systemem znaków i symboli.

Kategoria kultury społecznej obejmuje znaki i symbole. Znak to zjawisko odnoszące się w świadomości ludzkiej do czegoś innego niż on sam, język jest np. systemem znaków tworzących kulturę. Nie zaliczają się do nich ani oznaki ani sygnały. Symbole wyrażają wartości autoteliczne, czyli takie, które są pożądane i cenione przez zbiorowości ludzkie dla nich samych, chociaż nie mają żadnych funkcji instrumentalnych. Pełnią często też funkcje integracyjne.

Kultura symboliczna to szczególna kategoria kultury. Obejmuje ona religię, wiedzę, naukę i zabawę. Symbole i wartości pełnią w życiu człowieka ważną rolę, choć nie zaspokajają żadnych jego potrzeb. Wyróżniamy 3 współistniejące typy kultury symbolicznej:

1. Kultura ludowa - przekazywana głównie w społecznościach lokalnych poprzez bezpośrednie interakcje, często z ust do ust; niezawodowy charakter twórczości; treści proste i zrozumiałe dla odbiorcy wychowanego w danej kulturze; wyraża znane i powszechnie akceptowane wartości w tej społeczności; sztuka, wierzenia i wiedza ludowa przeplatają się ze sobą i przenikają całość życia społeczności

2. Kultura masowa (popularna) - szeroki zasięg, odbiorcy to liczne kategorie osób z różnych klas społecznych; nośnikiem przekazu są często mass media; związana głównie z czasem wolnym, zabawą i rozrywką; uproszczona, sprowadzona do prostych schematów; produkcja nastawiona na zapotrzebowanie rynku; homogenizacja treści;

3. Kultura elitarna - twórcy to profesjonalni autorzy, uznani przez środowisko krytyków i twórców; wymaga specjalnego przygotowania, często wiąże się to z dużymi kosztami; treści tej kultury zyskują trwałą wartość, niektóre składają się na dorobek kulturalny ludzkości; tworzy nowe wartości i określa kierunek rozwoju sztuki; inspiracja dla twórców kultury popularnej;

4. Szeroko rozumiane symbole, będące elementami rytuałów religijnych, narodowych, regionalnych czy zawodowych, które jednak nie zaliczają się do żadnej z powyższych kategorii. Wyrażają one zbiorowe sensy i wartości, dostarcza przyjemności, doznań, zadowolenia. Ich funkcją jest jednoczenie ogromnych zbiorowości, czasem są wykorzystywane do manipulacji masami ludzkimi. Są zwykle wartościami autotelicznymi, ale czasami dostarczają haseł i symboli ruchom społecznym o zdecydowanie praktycznych celach.

Kontrkultura (Teodore Roszak) - różne nurty myślenia i różne formy działania kwestionujące kulturę, obejmuje zarówno sprzeciw i odrzucenie zastanej kultury jak i próby tworzenia nowej (zastosowane po raz pierwszy w okresie buntu młodzieży w USA i Europie w latach 60.)

Przedmiotem odrzucenia jest szeroko rozumiana kultura - idee i wartości będące podstawą systemu społecznego, normy i role społeczne, wzory zachowania i styl życia. Bunt przeciw odrzuceniu sacrum i wartości duchowych, szukanie utraconej relacji z przyrodą, kwestionowanie istniejącego porządku społecznego i zdobyczy cywilizacji.

3 znaczenia terminu kontrkultura:

• odnoszące się do buntów młodzieży z lat 60.

• zespół wartości i postaw przeciwnych dominującej kulturze

• ruch odrzucający podstawowy etos życia kultury zachodniej, propagujący inne wartości i styl życia

Kultura alternatywna rozwinęła się w latach 70. wraz z końcem epoki hippisów, opierając się do pewnego stopnia na wartościach kontrkultury. Zakwestionowano cały system instytucji i form kulturowych od szkół poprzez rodzinę i kościoły, wzory sukcesu i aspiracji życiowych, system komunikacji międzyludzkiej (zwłaszcza mass media), odrzucono podziały na twórców i odbiorców, rządzących i rządzonych itp. Kultura ta wpłynęła na ochronę środowiska, na reformy w szkolnictwie. Alternatywna oznacza poszukiwanie nowych możliwości rozwoju człowieka zdominowanego przez konsumpcję i technikę.

Subkultury - dość zamknięte grupy wyróżniające się specyficznymi ale trwałymi wartościami, normami i wzorami zachowań, często tworzone, by podkreślić i zachować własną odrębność. Subkultura często może zostać włączona w dominujący nurt kultury.

Mechanizmy oddziaływania kultury na życie społeczne:

• reguluje sposób zaspokojenia popędów i skłonności, „socjalizuje człowieka”

• ustala systemy wartości i hierarchie społeczne, internalizowane w procesie socjalizacji

• ustala wzory zachowania i reagowania w określonych sytuacjach

• ustala modele społeczne i ideały

Etnocentryzm - koncentracja na grupie własnego pochodzenia i zamknięcie się w jej granicach, towarzyszy temu także przekonanie o szczególnej ważności i wartości własnej grupy i kultury.

Ksenofobia - lęk lub nienawiść w stosunku do obcych, odrzucenie obcej kultury i pogardliwe jej traktowanie ze względu na jej odmienność

Kultura rozwijała się razem z mediami. Pierwszym istotnym narzędziem porozumiewania się był język, umożliwił tworzenie złożonej kultury i przekazywanie jej następnym pokoleniom. Następnym krokiem było wynalezienie pisma, umożliwiło to gromadzenie wiedzy. Z kolei wynalazek druku przyczynił się do znacznego jej rozpowszechnienia. Rewolucją w komunikacji stało się wynalezienie środków masowego przekazu, zanikła bariera odległości, zatarła się granica między publiczną a prywatną sferą życia wielu ludzi.

5. Grupy i zbiorowości społeczne

1.INTERAKCJE SPOŁECZNE

Interakcje dostarczają schematów interpretacyjnych- uogólnień na temat partnera.

Uwarunkowania:

• Dyspozycyjne- ktoś zachowuje się w pewien sposób bo wynika to z jego cech osobowości (czynnik wewnętrzny)

• Sytuacyjne- ktoś zachowuje się tak na skutek okoliczności zewnętrznych

Mamy skłonność do uzasadniania własnych działań wpływem czynników sytuacyjnych, a działania innych wpływem czynników wewnętrznych(osobowościowych).

KOMUNIKACJA

werbalna niewerbalna

1. języka ciała

2. prajęzyk (sposób mówienia, ton, tempo)

3. dystans w przestrzeni fizycznej

4. dotyk

5. artefakty(przedmioty informujące o statusie, wieku, zawodzie itp.)

Każdego otacza przestrzeń osobista złożona z 4 stref:

I. s. intymna - 15-45 cm; dotyk, szept

II. s. osobista - 45- 120 cm; zwykła odległość w czasie konwersacji

III. s. społeczna - 120- 360 cm; kontakty bezosobowe, urzędowe, formalne

IV. s. publiczna - od 750 cm; zebranie, wiec, przy wykorzystaniu urządzeń technicznych

W procesie interakcji ludzie odgrywają określone role społeczne (zbiór zachowań, postaw, zobowiązań, przywilejów jakich oczekujemy od człowieka o określonym statusie społecznym).

Ogół stosunków z innymi dzielimy na 3 strefy:

1. współżycia- partnerzy występują anonimowo, kontakty przelotne, powstające na skutek przebywania w tym samym miejscu i czasie np. oczekiwanie w poczekalni, podróż we wspólnym przedziale

2. ekspansji- wszelkie kontakty zawiązywane za pośrednictwem instytucji społecznych, na podłożu partykularnych pragnień i interesów, na podstawie określonych reguł np. kasjer, klient, urzędnik, nauczyciel.

3. dyskursu- kontakty o charakterze osobowym, podłożem jest osiągnięcie porozumienia, wymiana przekonań, informacji itp., normy regulujące mają charakter indywidualny, sankcją jest odrzucenie.

2.ZBÓR - GRUPA - ZBIOROWOŚĆ - SPOŁECZNOŚĆ

Grupa społeczna:

1.Między członkami występują interakcje- kryt. obiektywne

2.Członkowie uważają się za grupę- kryt. subiektywne

3.Jednostka przez innych uważana jest za członka grupy- kryt. subiektywne

O tym że istnieje grupa świadczy:

• Komunikacja członków miedzy sobą

• Uporządkowanie interakcji(różne statusy i role)

• Podzielanie norm, celów, wartości

• Poczucie przynależności do grupy

Zbiorowość społeczna-skupienie ludzi między którymi zaistniała chociaż na krótko więź społeczna.

Krąg społeczny- (towarzyski, sąsiedzki) występują bezpośrednie styczności ale brak wyraźnej zasady odrębności i wyodrębnionego przywództwa, skład płynny, kształtują opinię i poglądy.

Społeczność- lokalna-zbiorowość terytorialna organizująca instytucje umożliwiające zaspokojenie potrzeb

-jako synonim wspólnoty

Środowisko społeczne- ogół jednostek, kręgów, grup i innych zbiorowości

W znaczeniu subiektywnym: wyróżniane ze wzgl. na kontakty społeczne danej jednostki.

W znaczeniu obiektywnym- np. środowisko literackie, studencki itp.

3.REALISTYCZNE I NOMINALISTYCZNE UJĘCIE GRUPY SPOŁECZNEJ

• Realistyczne

Grupa ma charakter pozaindywidualny i pozajednostkiowy, nie można jej sprowadzać do jednostek i ich wzajemnych stosunków.

• Nominalistyczne (przeciwne)

Istnieją tylko jednostki w świecie społecznym, grupa społeczna nie istnieje więc jako różna od indywiduów całość.

4.CECHY KONSTYTUUJACE GRUPĘ SPOŁECZNĄ

1. przynajmniej 3 członków

2. wspólne cele

3. struktura, organizacja grupy

4. identyczność wskazująca odrębność od innych grup

5. ośrodki skupienia grupy- wartości, symbole, idee

AD 1:

3 członków gwarantuje że grupa będzie istnieć gdy jeden się wycofa, można tworzyć koalicje, wywierać nacisk;

Dwa rodzaje członkowstwa:

Realne- faktyczny udział jednostki, powiązana subiektywnie i obiektywnie

Ideologiczne- spełnione tylko niektóre kryteria np. tytuł honorowego członka bez rzeczywistej działalności

Każda jednostka w ramach grupy pełni określone role- grupa rozdzielając funkcje i zadania określa wzory postępowania (fizyczne i moralne) wobec siebie, wobec grupy, wobec innych grup.2 ujęcia roli:

*funkcjonalne- wzór zachowania się względnie stały i spójny jako reakcja na zachowanie innych

*normatywne- zbiór praw i obowiązków, przywilejów i wymagań określających zachowanie osoby na danej pozycji

= grupa społeczna jako układ różnorodnych ról społecznych pełnionych przez poszczególnych członków.

AD 3:

Występują różne struktury: -s. komunikowania się

-s. powiązań emocjonalnych

-s. władzy

Skład społeczny- członkowie grupy i ich cechy osobiste

Struktura- układ wszelkich elementów grupy (członków, instytucji, symboli, wartości, wzorów zachowań, ról, pozycji itd.)

Może wynikać z regulaminu, statutu, przepisów prawa itp.-w gr. formalnych

Może powstawać w sposób spontaniczny - w gr. nieformalnych

Typy komunikowania się:

1.obręcz 2. łańcuch 3. Y 4. koło

AD1.Brak wyodrębnionego przywódcy, brak wyraźnej organizacji, wszyscy równi, wysoka aktywność

AD2.Występuj przywódca, dobra organizacja ale gorzej radzi sobie z nowymi zadaniami

WŁADZA:

3 style kierowania grupą:

*autorytarny

Przywódca skupia całość władzy i ponosi pełną odpowiedzialność, sam wyznacza zadania; komunikacja jednokierunkowa;

(+)porządek, przewidywalność zachowań grupy;

(-) tłumienie indywidualnej inicjatywy

*demokratyczny

Władza częściowo delegowana , członkowie grupy sami rozdzielają zadania, uczestniczą w podejmowaniu decyzji; komunikacja dwustronna;

(+)pobudzanie uczestnictwa i współpracy;

(-) strata czasu na procedury decyzyjne;

*lesseferystyczny

Rezygnacja z przywództwa, komunikacja horyzontalna, członkowie robią to co chcą;

(+)umożliwia wysoko motywowanym jednostkom prace bez kontroli

(-) nie wiadomo w jakim kierunku grupa podąża

Typy władzy społecznej:

I. nagradzania i przymusu

II. władza eksperta (oparta na wiedzy, zależy od oceny kompetencji i chęci przestrzegania jego rad)

III. władza odniesienia (identyfikacja z osobą mającą władzę np. rodzice nad dziećmi)

IV. władza legalna (opiera się na posiadaniu „prawa” do decydowania, na akceptowanych normach, wartościach, cechach np. wiek, płeć, klasa, pozycja w hierarchii)

KONFORMISTA- zachowuje się zgodnie z normami i standardami przyjętymi przez grupę, jego zachowanie oceniane jest przez pozostałych jako wartościowe.

DEWIANT- zachowuje się niezgodnie z normami, jego zachowanie nie jest szczególnie cenne dla grupy dlatego grupa stara się je zmienić.

5.RODZAJE GRUP SPOŁECZNYCH

1. ze względu na liczebność

-małe

-duże

2. ze wzgl. na strukturę grupy

-małe, struktura prosta, mikrostruktura

-duże, postać złożona, makrostruktura

3. ze wzgl. na typ więzi społ.

- pierwotna

Bezpośrednia styczność, więzi osobiste, silne zabarwienie emocjonalne, występują jako „pierwsze” np. rodzina, sąsiedzi, rówieśnicy, istotna rola w procesie socjalizacji

-wtórna

Występuje izolacja i anonimowość, przewaga styczności pośrednich, rzeczowych

4. ze wzgl. na stopień formalizacji stosunków

-nieformalne (spontaniczne)

-formalne

5. ze wzgl. na stopień trudności wejścia do grupy

-inkluzywne- łatwo

-ekskluzywne- trzeba spełnić określone wymogi

6. ze wzgl. na trwałość grupy

-krótkotrwałe- np. towarzyska

-trwałe- np. rodzina

Wspólnota a zrzeszenie

• Wspólnota (wcześniejsza postać grupy społ.) jest grupą naturalną lub dąży do odtworzenia swego składu w sposób naturalny, posiada szeroki zakres życia grupowego, bez ścisłych ograniczeń.

• Zrzeszenie (powstaje na podłożu wspólnoty) nie jest zespolone więzią terytorialną, tworzy się z ludzi którzy świadomie łącza się i dobierają na płaszczyźnie określonych zainteresowań i celów, koncentrują się na określonej dziedzinie działalności ludzkiej - nauce, religii, gospodarce, polityce; tendencje do organizacji formalnej

Grupy odniesienia także osoby odniesienie( modele ról)

Kontekst społeczny w jakim człowiek ocenia swoją pozycję społeczną i który kształtuje jego postawy.

-normatywne- dostarczają jednostce wzorów zachowań, są źródłem wartości przyswajanych przez nie

-porównawcze- stanowią układ odniesienia, względem którego człowiek ocenia samego siebie i innych

6.ZBIOROWOŚCI OPARTE NA PODOBIEŃSTWIE ZACHOWAŃ- MASY SPOŁECZNE

Masy społeczne- duże skupienia ludzi anonimowych, znajdujących się w podobnej sytuacji, w których styczności między ludźmi nie maja charakteru osobowego ( np. tłumy zbiegowiska, publiczność)

1. Tłum- masa ludzi doraźnie skupionych w określonej sytuacji społecznej, szybko wyłania się przywódca i wtedy tłum przechodzi do działania, silne wzajemne oddziaływania o ładunku emocjonalnym, brak organizacji formalnej, brak racjonalnych form kontroli społecznej.

Rodzaje:

• t. agresywny

atakuje jednostkę - lincz, samosąd, zbiorowość (tłum terroryzujący) lub instytucje społeczną

• t. uciekający, ogarnięty paniką

w czasie katastrof, wojen

• t. nabywający, rabujący, grabiący

w czasach głodu, klęsk, zamieszek ulicznych ogólnej dezorientacji (np. awaria elektryczności)

• t. demonstrujący

2. Zbiegowiska- gdy zdarzy się coś nadzwyczajnego- wypadek drogowy, pożar, bijatyka; zbiór ludzi zupełnie przypadkowy, anonimowy, można zauważyć wspólne postawy i zainteresowania

3. Publiczność (odbiorcy danej dziedziny, konsumenci)

Wyrażają zbiorowe sądy - opinia publiczna- rezultat uczestnictwa w życiu publicznym

2 formy :

*Rozproszona: radiowa, telewizyjna, czytelnicy prasy i ksiązek

*Skupiona: (zebrana) wyodrębnia się na podstawie zainteresowań, reaguje w podobny sposób- oklaski, gwizdy

7.SPOŁECZEŃSTWO

-niezależna, samowystarczalna zbiorowość, która zajmuje wyodrębnione terytorium i uczestniczy we wspólnej kulturze, członkowie mają wspólne interesy, cele, przestrzegają pewnych zasad zachowania się, dążą do zaspokojenia swoich potrzeb, do niezależności.

Najważniejsze podsystemy społeczne to gospodarka, polityka, kultura. Forma organizacyjna współczesnych społeczeństw są państwa narodowe.

Typy społeczeństw:

1. Myśliwskie i zbierackie

Obecnie ok. 300tys ludzi- plemiona w Ameryce Pd, Afryce, Australii

Wykorzystywanie zasobów naturalnych, podział pracy oparty na wieku i płci, niewielkie skupiska.

2. Pre- rolnicze (ogrodnicze)

Częsta zmiana miejsca zamieszkania, wielkie domostwa, specjalizacja ról społecznych zw z gospodarką, polityka, obronnością, religia.

3. Pasterskie

Grupy koczownicze, duża ruchliwość, zaczątki specjalizacji zawodowej.

4. Rolnicze

Występuje wymiana i handel, osiadłe osadnictwo, miasta, wsie, klasa wyzyskiwana - chłopi, , dobrze rozwinięta armia, instytucje polityczne i religijne.

5. Przemysłowe

Daleko idąca specjalizacja funkcji, procesy urbanizacyjne, rozwój instytucji naukowych.

6. Postindustrialne

Wzrost zatrudnienia w sektorze usług, automatyzacja, komputeryzacja, nowe zawody.

6. Analiza struktur społecznych. Wybrane przykłady.

1. Mikrostruktury. Rodzina

Rodzina według Maclevera i Page'a umożliwia realizacje:

1. Trwale obcowanie płciowe w oparciu o społecznie uznane normy

2. Tworzy instytucjonalna formę małżeństwa

3. W oparciu o pewien system nomenklatury określa stosunki pokrewieństwa i dziedziczenia

4. Pełni funkcje jednostki gospodarującej, zapewniającej swym członkom utrzymanie i opiekę

5. Zaspokaja potrzeby materialne i przygotowuje swych członków do samodzielnego życia

6. Jest grupa mieszkających wspólnie, tworząca jedno gospodarstwo domowe, które może obejmować dwa a nawet trzy pokolenia

We wszystkich definicjach rodziny wspominane są zawsze dwie funkcje: zapewnianie ciągłości biologicznej oraz przekazywanie dziedzictwa kulturowego.

Sposoby badania rodzin:

1. Ujecie filogenetyczne - rodzina, jako gatunkowa forma życia społecznego na pewnym etapie dziejów ludzkich (np. rodzina chłopska, szlachecka, wielkomiejska)

2. Ujecie ontogenetyczne - analiza kolejnych faz życia rodzinnego - narzeczeństwo, małżeństwo, okres wychowania małych dzieci, okres usamodzielniania się dzieci (pustego gniazda). Dotyczy to pojedynczej rodziny, jej funkcji i życia wewnątrzrodzinnego oraz jego uwarunkowań.

Rodzina, jako podstawowa grupa społeczna. Według Charles H. Cooley'a rodzina jest grupa pierwotna, mająca fundamentalne znaczenie w procesie socjalizacji. Podstawa więzi społecznej w rodzinie SA stosunki miedzy małżonkami oraz miedzy rodzicami i dziećmi. Stosunki te maja charakter bezpośredni (face to face) z przewaga współpracy nad współzawodnictwem, są zabarwione emocjonalnie.

Grupę osób tworzących rodzinę cechuje:

• Wspólne mieszkanie

• Wspólne nazwisko

• Wspólna własność

• Ciągłość biologiczna

• Wspólna kultura duchowa

Proces emancypacji rodziny od społeczeństwa - w przeszłości rodzina była małym państwem. Realizują podstawowe funkcje społeczne, musiała rządzić się sformalizowanymi wzorami zachowań. Określały one dokładnie wzajemne interakcje poszczególnych członków rodziny, pozycje męża i zony, dzieci oraz innych krewnych. W związku z utrata wielu funkcji rodziny w wyniku industrializacji i urbanizacji oraz przemian kulturowych doszło do zmian w jej strukturze wewnętrznej, do odformalizowania, do nadania stosunkom rodzinnym charakteru osobowego, związku emocjonalnego. (E.W.Burgess teza: ewolucja rodziny od instytucji do związku towarzyskiego).

Funkcje rodziny:

Zawsze istnieją przynajmniej trzy funkcje rodziny: prokreacja, socjalizacja, miłość. Funkcja miłości według Franciszka Adamskiego to stwarzanie w rodzinie szczególnej atmosfery bezinteresownej miłości, życzliwości i oddania, niezbędnej dla prawidłowego psychicznego, uczuciowego, a także moralnego rozwoju człowieka, dokonującego się we wszystkich etapach jego życia.

Franciszek Adamski dzieli uncje rodziny na instytucjonalne i osobowe.

Funkcje instytucjonalne:

• Prokreacyjne lub biologiczne, podtrzymujące ciągłość społeczeństwa

• Funkcja ekonomiczna, polegająca na dostarczaniu dóbr materialnych rodzinie

• Funkcja opiekuńcza, zabezpieczanie członków rodziny w określonych sytuacjach życiowych, gdy sami nie SA w stanie zaspokoić swoich potrzeb - opieka nad małymi dziećmi, ludźmi starymi, chorymi i inwalidami

• Funkcja socjalizacyjna - wprowadzanie członków rodziny w Zycie społeczne przekazywanie im wartości kulturowych

• Funkcja stratyfikacyjna - sytuowanie członków rodziny w strukturze społeczne, w określonych klasach i warstwach społecznych

• Funkcja integracyjna - społeczna kontrola zachowań poszczególnych członków rodziny

Funkcje osobowe:

• Funkcja małżeńska - zaspokajanie potrzeb życia intymnego małżonków

• Funkcja rodzicielska - zaspokajanie potrzeb uczuciowych rodziców i dzieci

• Funkcje braterska - zaspokajanie potrzeb uczuciowych rodzeństwa

Poprzez funkcje instytucjonalne rodzina powiązana jest z innymi grupami i instytucjami społecznymi. Realizują te funkcje wpływa ona na oblicze społeczeństwa. Z kolei społeczeństwo ograniczając poszczególne funkcje wpływa na model rodziny.

Aspekty struktury rodziny:

• Aspekt psychologiczny - układ więzi emocjonalnych

• Aspekt społeczny - układ pozycji członków rodziny oraz struktura wewnątrzrodzinnej władzy

• Aspekt kulturowy - wzory regulujące wewnątrzrodzinne stosunki i interakcje oraz normy wzory pełnienia ról społecznych w rodzinie

Elementy struktury rodziny Wedlug Zbigniewa Tyszki:

• Liczba i jakość członków rodziny (liczba dzieci, liczba innych krewnych)

• Układ pozycji i ról społecznych przestrzenne ich usytuowanie

• Siła więzi instytucjonalnych i psychicznych łączących poszczególnych członków rodziny, Krota świadczy o większej lub mniejszej spójności rodziny

• Podział czynności oraz struktura władzy i autorytetu w rodzinie

• Wewnątrzrodzinny rozkład miłości względów

1.2 Fory rodziny i małżeństwa

Klasyfikacja małżeństwa i rodziny

1. Liczba partnerów w małżeństwie:

1. Małżeństwo monogamiczne - dwoje partnerów

2. Małżeństwo poligamiczne

• Poligynia - związek jednego mężczyzny z wieloma kobietami

• Poliandria - związek jednej kobiety z wieloma mężczyznami

2. Zakres wyboru małżonka

1. Endogamia - wybór współmałżonka w ramach własnej zbiorowości etnicznej, religijnej, klasowej, terytorialnej

2. Egzogamia - wybór małżonka poza własną zbiorowością

3. Typ władzy wewnątrzrodzinnej

1. Rodzina matriarchalna - władza należy głownie do matki i zony

2. Rodzina patriarchalna - władza i prestiż należą głownie do ojca i męża

3. Rodzina partnerska - model, który ukształtował sie współcześnie, wówczas, gdy kobieta i mężczyzna dzielą prawa i obowiązki

4. Wzory dziedziczenia nazwiska, prestiżu i majątku

1. Małżeństwo matrylinearne - dziedziczeni w linii matki

2. Małżeństwo matrylinearne - dziedziczenie w linii ojca

5. Miejsce zamieszkania po ślubie

1. Małżeństwo matrylokalne - młodzi zamieszkują w domu rodzinnym zony

2. Małżeństwo patrylokalne - młodzi zamieszkują w domu rodzinnym męża

3. Małżeństwo neolokalne - występuje najczęściej w nowoczesnych społeczeństwach, gdy młodzi zamieszkują osobno, we własnym domu

Socjologiczna typologia rodziny konstruowania jest z uwzględnieniem liczby członków i formy organizacji rodziny - rodzina mała i duża. Rodzina mała (nuklearna) według Talcott Parsons'a składa się z rodziców i ich potomstwa i jest obecnie najczęściej spotykana forma rodziny.

Rodzina duża obejmuje swym składem innych krewnych (rodzice, rodzeństwo, lub rodzina poligamiczna)

Rodzina duża, wielopokoleniowa = wiele rodzin nuklearnych, mieszkających w jednym domu, podporządkowanych władzy „ojca rodziny” (np. kiedyś u Słowian)

Współczesna rodzina rozszerzona - związek rodzin nuklearnych, pozostających w jakichś zależnościach od siebie (wymiana usług miedzy sobą np. opieka nad dziećmi)

Miejsce zamieszkania oraz główne źródło utrzymania rodziny pozwala wyodrębnić typ rodziny wiejskiej, małomiasteczkowej, wielkomiejskiej lub chłopskiej, robotniczej, inteligenckiej, rzemieślniczej.

Ze względu na źródła utrzymania można podzielić rodzinę na wytwórców i konsumentów.

1. Przemiany rodziny pod wpływem zmian społecznych

Franciszek Adamski przytacza za J.W. Goodem'em mechanizmy odzdzialywani industrializacji na struktury rodzinne:

• Industrializacja wzmaga ruchliwość przestrzenna, osłabiając częstotliwość i intymność kontaktów pomiędzy członkami rodziny

• Industrializacja wzmaga Ruchliwość społeczną - rodzi to zróżnicowanie klasowe członków tej samej rodziny. Członkowie jednej rodziny realizują rożne style życia np. ojciec chłop, syn profesor uniwersytetu, co może prowadzić do osłabienia więzi rodzinnej

• System sformalizowanych i zinstytucjonalizowanych działań charakterystyczny dla nowoczesnego społeczeństwa podważa podstawy wielkiej rodziny, nastawionej głownie na samopomoc i zaspokajanie wszelkich potrzeb swych członków bez względu na ich wiek, s tan zdrowia czy przydatność produkcyjna

• W społeczeństwie uprzemysłowiony i zurbanizowanym wykształcił się określony system wartości, w którym akcentuje się przede wszystkim powodzenie osobiste indywidualny sukces człowieka, przedkładane nad dobro rodziny, jako całości. Rodzina ma mniejsze możliwości sprawowania kontroli na swoimi członkami

• Przygotowanie zawodowe, które dzieci mogą otrzymać w domu ojca czy matki, staje się Malo przydatne, gdy ciągle powstają nowe zawody, jakich rodzice nie mogą nauczyć dzieci. Zanika tradycja przekazywania zawodu z ojca na syna w ramach, której przekazywano także system wartości i styl życia

Konsekwencja przemian -> kurczenie się życia rodzinnego oraz kryzys rodziny w nowoczesnych społeczeństwach (rozwody, niechęć młodych ludzi do wstępowania w związku małżeńskie i posiadania potomstwa).

2. Mezokultury. Społeczność lokalna

Zbiorowość terytorialna według Pawła Rybickiego - zbiorowość obejmująca wszelkie skupienia społeczne, oparte na związku ludzi z określonym obszarem, jako zbiorowość obejmująca wielkość lokalnych skupisk.

Zbiorowość lokalna odnosi się do ludzi związanych z miejscem zamieszkania, z określonym osiedlem, miastem, wsią, wówczas, gdy nie wsypuje miedzy nimi spójność społeczna(brak więzi).

Społeczność lokalna odnosi się do takich zbiorowości lokalnych, w kotnych występuje spójność społeczna. Cechy:

• Terytorium geograficzne, określające jakieś skupisko ludzi

• Zamieszkała na nim ludność

• System powiązań, zależności i instytucji zapewniające integracje społeczności, tzn. przekształcające społeczność w podmiot działań zbiorowych

• Identyfikacja mieszkańców z własna miejscowością, wyrażająca się w podstawach określanych, jako „patriotyzm lokalny”

Zbiorowość terytorialna jest nadrzędna w stosunku do społeczności lokalnej.

W definiowaniu społeczności ważny jest wymiar przestrzenny i społeczny.

Przestrzeń - przestrzeń społeczna, jako pewna wartość dla zamieszkujących ja ludzi.

Społeczność - obszar, w którym zachodzą interakcje miedzy grupami i jednostkami. W ramach społeczności człowiek mieszka, uczestniczy w dobrowolnych zajęciach etc. Społeczność jest terenem kontroli społecznej i opieki na tymi, którzy znaleźli się w sytuacji kryzysowej.

Społeczności lokalne stanowiły ośrodki życia społecznego w epoce preindustrialnej. Procesy modernizacji doprowadziły do otwarcia zamkniętych społeczności lokalnych i stworzyły szanse integracji społecznej w skali ponadlokalnej. Obecnie mieszkaniec miasta nie czuje związku ze środowiskiem lokalnym.

Od początku lat 60 obserwuje się renesans lokalizmu i zainteresowania społecznościami lokalnymi na zachodzie. Nowa ideologia wyrosła z poczucia więzi społecznej i tożsamości kulturowej jednostki, które stały się podstawa ruchów krytykujących społeczeństwo masowe w Europie i USA. W Polsce wyrosło wraz z krytyka społeczeństwa realnego socjalizmu.

Ideologia lokalizmu:

• Idea samorządności lokalnej

• Krytyka scentralizowanego państwa, ograniczającego i kontrolującego Zycie społeczności lokalnych

• W Polsce lokalizm implikował społecznikostwo i mesjanizm społeczny bazujący na solidarności małych grup

• Na Zachodzie profesjonalizm i akcentowanie rosnącej roli struktur instytucjonalnych i stowarzyszeń.

2.1 Społeczności w obecnym świecie

Zakres autonomii społeczności i jej funkcje są zależne od:

1. Stopnia otwartości

2. Stopnia samorządności

3. Modelu ustroju politycznego - demokratycznego lub totalitarnego

W społeczeństwie tradycyjnym

• Występowały zamknięte społeczności lokalne, izolowane od zewnętrznego świata.

• Występowała silna więź miedzy mieszkańcami

• Silna identyfikacja mieszkańców z miejscem zamieszkania

• Brak możliwości przemieszczania się jednostek

• Występują tylko grupy pierwotne (np. rodzina, sąsiedztwo), brak struktur pośrednich i wtórnych

• Istotna role odgrywają autorytety lokalne

• Duzy zakres autonomii społeczności w stosunku do państwa

W pluralistycznym porządku społecznym

• Pojawia się tu model społeczności samorządowej

• Ogromna role odgrywają powiązania poziome

• W życiu publicznym podkreśla się role społeczności lokalnych

• Występowanie niezależnego od struktur państwowych samorządu lokalnego

• Występowanie struktur pośrednich (np. stowarzyszenia i społeczności lokalne). Wybierają one elity(demokratycznie) i zaspokajają większość potrzeb społecznych. Struktury te są powszechnie dostępne.

• Struktury pośrednie zastępują w pewnym zakresie struktury pierwotne. Funkcje struktur pierwotnych ulęgają zmianie i ograniczeniu.

• Uczestnictwo w strukturach społecznych ogranicza się do pełnienia określonych ról społecznych

• Brak jednej zasady organizacji kontaktów społecznych

• Wedlu P.Starosty interakcje pierwotne kształtują się na rożnym podłożu, zawsze jednak SA pozbawione podłoża politycznego

• Wysoki poziom identyfikacji z miejscem zamieszkania

• Niski poziom alienacji przywódców lokalnych

W społeczeństwie masowym

• Występuje zbiorowość sieciowa

• Terytorium ni odgrywa wielkiej roli w organizacji życia społecznego

• Jednowski żyją poza terytorialnym granicami organizacji, na zasadzie integracji z systemem

• Elity wyłaniane są przez masy

• Im mniej sjest zorganizowanych i autonomicznych stowarzyszeń tym masy odgrywają większa role

• Uczestnictwo w życiu społecznym kształtowane jest przez naśladownictwo i jest skutkiem presji opinii społecznej

• Jednostka bierna, bez zaangażowania

• Struktury pośrednie są słabo wykształcone i nie odgrywają istotnej roli. Są podporządkowane masowym ruchom społecznym i przywódcom

• Ludzie odnoszą się z rezerwa wobec wszelkich form zaangażowania

• Wysoka mobilność społeczna

• Słaba identyfikacja z miejscem zamieszkania

• Partycypacja polityczna kształtowana jest przez propagandę masowych ruchów i środki masowego przekazu

• Ważne decyzje podejmowane przez wąskie grono osób

• Jednostka ma szeroki zakres autonomii

W społeczeństwie totalitarnym

• Występuje zbiorowość agencyjna(typ zbiorowości lokalnej)

• Niedostępność pozycji elitarnych dla przeciętnego człowieka

• Brak konkurencyjnych ideologii i stowarzyszeń

• Zrzeszanie się w zetatyzowanych, biurokratycznych organizacjach masowych

• Każda organizacja, aby zapewnisz sobie kontrole nad masami monopolizuje zaspokajanie pewnych potrzeb

• Wszystkie organizacje są podporządkowane są superorganizacji, będącej kreatorem rzeczywistości społecznej

• Istotę porządku totalitarnego określa nie treść ideologii, lecz forma, jedyność, bezalternatywność

• Struktury pośrednie - mezostruktury, są podstawowymi elementami struktury społecznej. Transmitują treści kulturowe z góry w dol. Nie posiadają autonomii, są agendami urzędów centralnych.

• Ruchliwość społeczna mieszkańców ograniczona przez struktury centralne

Community development(aktywizacja i rozwój społeczności lokalnych)

1. Propaguje takie programy rozwoju społeczności lokalnych, w których konstruowaniu i realizacji uczestniczy społeczność

2. Jest to „działalność ludzi zamieszkałych na danym terytorium, którzy wspólnym wysiłkiem pragną zaspokoić swe potrzeby, poprawić zarówno warunki swego życia, jak i warunki bytowania grupy lokalnej, głównie poprzez tworzenie nowych struktur, w procesie ich powstawania członkowie nabywają nowych umiejętności, postaw i poglądów”

3. Ruch wzniecany przez lokalnych liderów

4. Ruch ten można rozpatrywać na rożne sposoby

1. Jako proces obejmuje on sekwencje zmian obiektywnych bądź tez kolejność osiągania poszczególnych etapów programu

2. Jako metoda wiąże się z określonymi sposobami działania i ich efektywnością, szkoleniem, propagowaniem racjonalnej organizacji pracy

3. Jako program obejmuje spis zadań do realizacji lub ustalanie kierunków działania

4. Jako ruch społeczny oznacza zbiorowa działalność dla wprowadzenia nowego ładu społecznego, postuluje określone cele, wzory zachowań i systemy wartości

5. Popularyzacja tego ruchu sprzyja decentralizacji administracji, silne tradycje samopomocy i działań zespołowych oraz wiara w skuteczność wszelkich inicjatyw pozarządowych

7. Mniejszość etniczna, rasowa, narodowa w analizach socjologicznych

1.Typy mniejszości i ich specyfika.

Grupa mniejszościowa:

• kategoria społeczna obejmująca pewną populację, wyróżnioną w obrębie szerszej zbiorowości, na podstawie cech, ( wygląd zew, wzory zachowań, styl życia, jerzyk religia, przynależność organizacyjna itd., itp.) które SA negatywnie oceniane przez dominująca większość. To negatywne zachowanie pomaga w zjednoczeniu mniejszości i obronie jej własnych interesów.

Cechy mniejszości:

1. liczebność - status mniejszości nie jest związany z liczebnością lecz z wyraźną odrębnością od większości.

2. Fakt dyskryminacji- podkreśla odmienność i jej odczuwanie przez członków mniejszości

3. Blokowanie przez większość pewnych pozycji społecznych- spychanie członków mniejszości na niższe pozycje w strukturze społecznej, utrudnianie asymilacji

4. Członkostwo- nie jest ono dobrowolne, często wynika z faktu urodzenia; rasa i etniczność są cechami statusu przypisanego

5. Silne poczucie więzi i solidarności grupowej- skutkujące dystansem między większością a mniejszością

6. Odrębność kulturowa- odrębność języka, zwyczajów, wyznania

7. Ograniczona autonomia lub jej brak- stopień autonomii zależy od zdolności odo walki o własne prawa

Typologie mniejszości (na podstawie):

1. Rodzaju integracji: rasa, pokrewieństwo, przynależność terytorialna, narodowa, kultura, religia

2. Kryterium terytorialno-ekologiczne: mniejszości osiadłe-przybyłe, zwarte-rozproszone, otwarte-izolowane, graniczne-wewnętrzne, centralne-peryferyjne

3. Kryterium kulturowe: mniejszości etniczne i narodowe

• Terytorialno-polityczne- oderwane od terytorium własnego państwa i narodu (mniejszości narodowe)

• Terytorialno-etniczne- nieaspirujące do posiadani własnego państwa, lecz

• Migracyjne-zamieszkujące terytoria innych narodów wyniku decyzji własnych

4. Kryterium odrębności kulturowo-ideologicznych:

• mniejszości wyznaniwe

• regionalne

5. Typologie wg. L. Wirtha:

• Mniejszości pluralistyczne- charakterystyczne dla społeczeństw wielonarodowych i demokratycznych, troszczących się o prawa mniejszości

• Mniejszości asymilacjonistyczne- wykazują chęć asymilacjo do większości, niepodkreślają swojej odrębności

• Mniejszości secesjonistyczne- demonstrują swoją odrębność i dążą do jej zachowania, mogą przetrwać wiele lat poprzez pielęgnowanie kultury

• Mniejszości wojownicze- domagają się swoich praw w drodze walki, przemocy

Kryterium genezy

• Mniejszości aneksacyjne- powstałe w wyniku przyłączenia terytorium waz z ludnością do innego państwa

• Kolonialne- napływ obcej kulturowo ludności

• Niewolnicze-

• Imigracyjne- przymusowe lub dobrowolne

7. Typologia K. Kwaśniewskiego

• Mniejszości skupiające zwolenników jakiś poglądów politycznych, gospodarczych

• Skupiające zwolenników jakiejś ideologii, religii

• Charakteryzujące się inną kulturą

• Mniejszości wyróżnione na podstawie cech fizycznych- większość może narzucać przynależność do grupy np. na podstawie rasy

Modele relacji większość -mniejszośc:

1)konfliktowy- dyskryminacja mniejszości, dominacja większości, wrogość, separacja

2) integracyjny- współpraca, możliwość porozumienia, integracja mniejszości z większością

3) asymilacyjny- silny nacisk na asymilację ze strony większości, lub silne dążenie do asymilacji ze strony mniejszości

2) Grupa etniczna i rasowa.

Mniejszość etniczna:

• Grupa etniczna żyję w obrębie narodu, społeczeństwa

• Jej członkowie genezę swej przynależności upatrują we wspólnej historii

• Tworzą sieć organizacji

• Posiada własne symbole związane z poczuciem swej odrębności

Grupy etniczne:

• Kategorie etniczne- grupy pozbawione silnych więzów i kontaktów

• Organizacje etniczne- grupy wewnętrznie zorganizowanie posiadające swoje kościoły i instytucje

• Społeczności etniczne- organizacje etniczne na pewnym terytorium

Grupy rasowe:

• Grupy etniczne dodatkowo identyfikowane poprzez cechy fenotypu ich członków

• Znaczne różnice społeczne, kulturowe,

• Czynnik dominacji lub upośledzenia związany z cechami fenotypu

3) Mniejszość narodowa jako kategoria socjologiczna

Mniejszość narodowa:

• Grupy etniczno-narodowe nie posiadające własnej formy państwowości lub posiadających własne państwo, ale zamieszkałych w granicach innego państwa, w którym większość stanowi inny naród

• Rozwinięte poczucie własnej odrębności etniczno-narodowej i dążących do jej zachowania

• Zróżnicowane losy, inna geneza

Kryteria mniejszości:

• Aspiracji- dążące do utworzenia własnego państwa bądź nie posiadające takiej woli i zdolności

• Identyfikacji z krajem zamieszkania- osiadłe i przybyłe

• Miejsca zamieszkania- przygraniczne i wewnętrzne

• Stopnia koncentracji- zwarte i rozproszone

• Położenia prawnego- chronione i niechronione

Czynniki wzajemnych relacji mniejszości z większością:

• Stosunki przestrzenne i styl życia

• Czynniki demograficzne

• Cechy kultury

• Przyczyny kontaktów (dobrowolne czy wymuszone)

• Charakter i siła państwa z którym identyfikuje się mniejszość

4) Migracja a struktura etniczno-narodowa

Socjologia migracji:

• H.J Hoffmann-Nawotny („człowiek jest istotą zasiedziałą”)

• Myśl amerykańska i europejska

• Zajmuje się przyczynami i konsekwencjami migracji

• Wpływ kultury na kierunek migracji

Częstość migracji zależy od:

• Wielkości oczekiwań na zdobycie lepszej „przestrzeni życiowej”

• Częstości występowania migracji w otoczeniu

• Ilości informacji o sukcesach innych emigrantów

Przyczyny migracji:

• Napięcia strukturalne

• Anomia

• Frustracja

Migracje:

• Przyczyny zróżnicowania etniczno-narodowego

• Wyjaśniają obecność mniejszości etnicznych i narodowych

• Decydują o strukturze etniczno-narodowej wielu państw

• Dowód integracji kulturowej świata

5) Asymilacja i integracja imigrantów

Główne bariery asymilacji imigrantów pierwszego pokolenia:

• Różnice w rozwoju cywilizacyjnym krajów

• Wykształcenie

• Nieznajomość języka

• Izolacja grupy

• Chęć zachowania tożsamości kulturowej

• Stopień tolerancji dla odmienności większości

Dyfuzja kulturowa

• Proces wzbogacania kultury przez inne wzorce kulturowe

• Przebiega on od większości do mniejszości

• W krajach europejskich występuje preferencja dla homogenicznego modelu kultry

8. Naród i typy identyfikacji narodowej a nacjonalizm

1. Naród i przesłanki narodowej identyfikacji w refleksji socjologicznej

W stosunku do definicji narodu trwają wciąż spory wśród politologów i socjologów. Zgodnie podkreślane jest, że naród istnieje jako realność tylko, gdy dana zbiorowość identyfikuje się jako naród. Bez tej identyfikacji naród nie istnieje - nawet, gdy istnieje wspólne terytorium bądź język.

Proces kształtowania się narodów w świadomości ludzi oznaczał, że już nie tylko fakt przynależności etnicznej był jedynym wyznacznikiem wspólnoty, ale także fakt członkostwa we wspólnocie terytorialnej, wspólnota losu, kultury, tradycji i posiadania własnego państwa stawały się istotne. E. Shils (amerykański socjolog) zwracał szczególną uwagę na przywiązanie emocjonalne do określonego terytorium (często łączące się z kwestią urodzenia, przodków) jako istotnego składnika świadomości narodowej (określał go jako „podstawowy układ odniesienia”).

E. Shils postulował również rozróżnianie pojęć naród i narodowość. Jego zdaniem: „narody są społeczną strukturą złożoną z jednostek, które są wzajemnie świadome tego, że są członkami narodu, natomiast narodowość nie jest zbiorowością lecz stanem zbiorowej samoświadomości, która tworzy naród”. Świadomość ta (narodowości) tworzy się głównie poprzez urodzenie się na danym terytorium, jednak członkiem narodu można zostać także poprzez zmianę narodowości, miejsca zamieszkania lub poczucia przynależności (asymilacja - np. dzieci imigrantów, tracą więzi z ojczyzną rodziców a przywiązują się do miejsca zamieszkania). Należy również podkreślić, że posiadanie obywatelstwa danego państwa niekoniecznie musi łączyć się z odczuwaniem poczucia przynależności do narodu tego państwa.

Nie wszystkie narody zdołały zagwarantować sobie niepodległość, dającego poczucie bezpieczeństwa, suwerenności i możliwości zabezpieczenia swych interesów jako narodu. Wiele narodów żyje poza granicami własnego państwa, nie posiada takiego w ogóle i ma małe szanse na jego utworzenie. Trudności te wynikają z różnych uwarunkowań historyczno-politycznych (często inne narody wcześniej rozpoczęły tworzenie własnego państwa i teraz już ich pozycja jest ugruntowana i uniemożliwiająca zmiany).

W socjologii istnieje kilka koncepcji narodu, akcentujących różne czynniki narodotwórcze:

• Koncepcja narodu jako wspólnoty historycznej - akcentuje znaczenie wspólnego losu danej zbiorowości terytorialnej, połączonej więzami obiektywnymi i subiektywnymi, posiadającej wspólne terytorium, kulturę (język, symbole) oraz wspólne państwo.

• Koncepcja narodu jako wspólnoty terytorialno-ekonomicznej akcentuje znaczenie czynników obiektywnych, takich jak wspólne terytorium (ziemia ojczysta, podstawa bytowania wyznaczająca strukturę pracy, typ gospodarki). Przekształcenie wspólnoty terytorialnej w naród ukazywane jest jako rezultat współpracy grupy o wspólnej rasie, języku, religii, tradycjach, obyczajach, ustroju gospodarczym i politycznym.

• Koncepcja narodu jako wspólnoty politycznej - gdzie proces przekształcania się zbiorowości terytorialnych i wspólnot etnicznych w narody wiąże się z powstawaniem państw (służących zapewnieniu integralności i bezpieczeństwa - państwo stoi na straży tożsamości narodowej poprzez system prawny, oświaty i wychowania).

• Koncepcja narodu jako wspólnoty kulturowej akcentuje głównie znaczenie osobliwości kultury - dorobku określonej zbiorowości.

• Koncepcja narodu jako wspólnoty psychicznej potwierdza znaczenie wielu czynników narodotwórczych (terytorium, gospodarka, tradycja, kultura, język), ale szczególną rolę przypisuje woli bycia narodem oraz poczuciu więzi narodowej.

2. Spory wokół koncepcji narodu w myśli socjologicznej

Od pewnego czasu pośród socjologów trwają dyskusję dotyczące narodu i źródeł identyfikacji narodowej. Podziały przebiegają na linii uznania etniczności jako takie źródło. Przyjęcia etniczności jako źródła identyfikacji narodowej, jest krytykowane jako niosące ze sobą niebezpieczeństwo nacjonalizmu. Problem ten do lat 80.-tych nie był w ogóle poruszany ani zauważany. Uważano za naturalne, że dominować będzie identyfikacja narodowa oparta na obywatelstwie danego państwa (przeciwnicy tej teorii zwracali uwagę, że taka identyfikacja wiąże się z przyjęciem danego państwa, jego polityki, praw, itp.). Typ identyfikacji narodowościowej opartej na obywatelstwie działa w krajach imigranckich (np. USA, Kanada) - zawodzi jednak tam gdzie istnieje wiele grup etnicznych i wiele często zakorzenionych konfliktów (np. Europa).

Wśród socjologów, istotny wkład w dyskusję na temat narodu włożyli trzej socjologowie: M. Weber, E. Durkheim i T. Parsons.

M. Weber w swojej koncepcji narodu akcentował etniczność jako czynnik decydujący o tożsamości narodowej. Jednocześnie zwracał też uwagę na istotną rolę pewnych czynników politycznych. Zdaniem Webera wspólnoty etniczne opierają się na subiektywnej wierze we wspólnotę pochodzenia - swoją tożsamość budują na podobieństwie stylu życia, zwyczajów, obyczajów, obrzędów. Grupy etniczne pewne wzory zachowań postrzegają jako swoje inne zaś jako obce. Zdaniem Webera identyfikacja z narodem jest ściśle związana z procesem powstawania państw posiadających władze polityczną (proces ten umożliwił rozszerzenie identyfikacji etnicznej na narodową).

Pojęcie naród odnosił Weber do wspólnoty politycznej, która jest gotowa stosować przemoc wobec innych dla realizacji własnych interesów (interesów obronie ładu wewnętrznego, interesów narodu). Łączy się o z gotowością do wspólnej mobilizacji, solidarności w warunkach konkurencji lub zagrożenia. Pojęcie narodu jego zdaniem ukształtowało się na przesłankach takich jak: wspólna wiara, styl życia, systemy wartości oraz poczucie odrębności od innych politycznych wspólnot.

Również T. Parsons miał ogromy wpływ na kształtowanie teorii narodu. Jego poglądy ukształtowały się pod mocnym wpływem faszyzmu i patologicznego nacjonalizmu. Parsons dystansuje się do identyfikacji narodowej opartej na etniczności. Naród uważał za kategorię nadużywaną, często do manipulacji społeczeństwem, zachowania wewnętrznego ładu, do wartościowania siebie. Z drugiej strony z narodem wiązał powstawanie cywilizacji i rządów opartych na lojalności obywateli. Parsons wskutek swych doświadczeń powiązał pojęcie narodu nie z grupą etniczną, ale z grupą opierającą się na solidarności i lojalności wynikających akceptacji politycznej integracji i praw obywatelskich. Wskutek takiego określenia pojecie narodu rozszerzało się na wiele grup etnicznych zamieszkujących jedno terytorium i będących obywatelami jednego państwa (zatem o przynależności do narodu decyduje identyfikacja z państwem, nie jedność etniczna).

Zdanie Parsonsa etniczność będzie miała coraz mniejsze znaczenie w nowoczesnych społeczeństwach, ponieważ zróżnicowanie społeczne będzie związane raczej z rolami społecznymi, a nie z etnicznością. Z takim modelem narodu i państwa wiązał on szanse na eliminację rasizmu i nacjonalizmu. Parsons opowiadał się za tym właśnie modelem dla nowopowstających państw afrykańskich (co okazało się nie w pełni możliwe).

Również Karl W. Deutsch postulował zmiany w świadomości społeczeństw dążące do zmiany identyfikacji z grupą etniczną na identyfikacje ze wspólnotą narodową i państwem. Jego zdaniem jest to sposób na umożliwienie rozwoju zacofanym państwom (etniczność jako hamulec rozwojowy). Deutsch podobnie jak Parsons obawia się nadużywania pojęcia narodu w połączeniu z etnicznością. Jego zdaniem rozwój i modernizacja powodują, że hasła nacjonalistyczne tracą sens i nie ma dla nich miejsca. Rozróżnia on: nacjonalizm ekstremalny, czyli zły - powodujący jedynie agresje i poczucie wyższości a spowodowany zamknięciem społeczeństwa na rzeczy „obce”; oraz nacjonalizm normalny czyli ten dobry - dzięki któremu państwo może spokojnie koegzystować z sąsiadami.

Podsumowanie:

• pojecie nacjonalizmu i narodu były w historii nadużywane, kulturowe i etniczne pojecie narodu było wykorzystywane w skrajnym nacjonalizmie;

• polityczne pojęcie narodu zostało wykorzystane przez niektóre państwa Europy Zachodniej (Francja, Wielka Bratnia) oraz USA i Kanadę do stworzenia społeczeństw wieloetnicznych, powiązanych przywiązaniem i identyfikacją z państwem;

• przy państwach bazujących na identyfikacji z państwem ważna jest akceptacja ustroju państwowego - koncepcja ta w założeniu miała wyeliminować zagrożenie nacjonalizmem. W rzeczywistości wcale nie daje ona gwarancji ustania tych tendencji, oraz kształtowania się sposobu myślenia wśród obywateli kategoryzującego „swój” - „obcy”;

Sprawa całkowitego wyeliminowania nacjonalizmu wydaje się jak na razie raczej niemożliwa do zrealizowania. W wielu miejscach na świecie wciąż dominuje retoryka nacjonalistyczna i jest to wciąż prawdziwy problem nie tylko dla socjologów.

3. Spory wokół nacjonalizmu

Wśród socjologów trwają wciąż spory o ocenę i potrzebę zachowania bądź eliminacji zjawiska nacjonalizmu. Nacjonalizm jednak przez większość ludzi oceniany jest negatywnie. Przypisuje mu się wywyższanie swojej grupy etnicznej, nadużywanie etniczności i faktu przynależności do danej grupy etnicznej. Nacjonalizm tworzy bariery między narodami, grupami etnicznymi, kategoryzuje na „swój” - „obcy”, często prowadzi do agresji, rasizmu i faszyzmu. Często domaga się tolerancji wobec swej kultury jednocześnie nie zachowując jej wobec innych i często roszcząc sobie prawo do ich eksterminacji. Podkreśla różnice wśród grup etnicznych - co często prowadzi do konfliktów.

Nacjonalizm jednak prowadzi również do konsolidacji społeczeństwa, jego wewnętrznej solidarności, ambicji i rozwoju państwa.

4. Stereotypy narodowe

Socjologia interesuję się również zjawiskiem stereotypów dotyczących narodów, grup etnicznych i ras. Badania stereotypów koncentrują się na mechanizmach ich powstawania, ich struktury, trwałości oraz treści.

Istnieje wiele opisów istoty stereotypu, w zależności od akcentowania różnych cech, bądź stopnia ich szczegółowości:

• stereotyp to wyobrażenie, wierzenie, utrwalone wrażenie, nawyk myślowy, rodzaj opinii, nieuprawniona generalizacja, zbiór przekonań;

• stereotyp to wyobrażenie grupy będące równocześnie obrazem każdego jej członka;

• stereotyp to schemat poznawczy, upraszczający rzeczywistość i dający fałszywie mniemanie o znajomości faktów;

• stereotyp jest werbalnym wyrazem przekonania skierowanego na grupy społeczne lub jednostki, które są ich członkami. Przekonanie to charakteryzuje się bezzasadnie uproszczonym i uogólnionym sądem na temat pewnych właściwości. Jest to osąd emocjonalno-wartościujący, przypisujący grupie jakieś właściwości lub ich brak.

Badania koncentrują się na takich kwestiach jak: geneza stereotypów, ich wielość w zależności do grupy, wzajemna zależność między stereotypami a uprzedzeniem, stopień prawdziwości/fałszywości, rola tradycji i kultury, własnych doświadczeń, funkcje stereotypów oraz cechy osobowości podatne na stereotypy.

Dyskusje wśród socjologów toczą się wokół akcentowaniu ich funkcji poznawczej (tłumaczenie sobie rzeczywistości, ułatwienie w orientacji) lub funkcji emocjonalnej (wartościowanie).

Stereotypy dzielimy na te powstałe w wyniku upraszczania rzeczywistości jak i te powstające pod wpływem przekazywania emocji. Wyróżniamy również stereotypy wrogie - życzliwe, wartościujące - neutralne.

Najbardziej niepokojące są stereotypy negatywne, które często dają powody do prześladowań, agresji. Mimo, że wszyscy podzielają pogląd, że stereotypy nadmiernie upraszczają i uogólniają cechy członków grupy, to nie wszyscy sądzą, że stereotypy nie mają nic wspólnego z faktami.

Nie wszyscy są jednakowo podatni na stereotypy i ich wpływ. Wśród czynników i przyczyn tych różnic wymienia się:

• Poziom wykształcenia;

• Frustracje i agresję, która jest rozładowywana przy pomocy stereotypów, służących do wyjaśniania przyczyn własnej sytuacji;

• Typ osobowości.

Ogromny wpływ na utrwalanie stereotypów ma retoryka kategoryzująca na „my” - ”oni”, „swoi” - „obcy”.

9. Struktura społeczna

1. makrostruktury społeczne

makrostruktura społeczna - formy życia zbiorowego utożsamiane z pojęciem samego społeczeństwa

Cechy makrostruktury:

• samoistność (poprzez funkcję zaspokajania całokształtu potrzeb ludzkich przez makrostrukturę)

• wewnętrzne zróżnicowanie (ustrukturyzowanie)

Typy makrostruktur:

• kasty {termin odnoszący się do makrostruktury społecznej subkontynentu Indyjskiego. W kulturze hinduskiej jest kilka tysięcy kast, z których większość zalicza się do 4 warn [bramini (kapłani i duchowni przywódcy), kszatrijowie (arystokracja i wojownicy), wajśjowie (kupcy i rzemieślnicy), śurdowie (chłopi)]. Ich członkowie dziedziczą pozycję społeczną i wykonują ten sam zawód. 3 pierwsze kasy należą do uprzywilejowanych. Bariery między kastami są nieprzekraczalne, obowiązuje ścisła endogamia. Poniżej systemu warn znajdują się „niedotykalni” , wykonujący zawody nieczyste.}

• stany (związane z europejskim feudalizmem, system stanowy nie był tak sztywny jak system kastowy, ruchliwość między stanami była jednak bardzo ograniczona. Stan pierwszy - arystokracja, feudałowie świeccy, drugi - duchowieństwo, stan trzeci - mieszczaństwo. Chłopi poza stanami albo zaliczani do stanu trzeciego. Członkowie stanu niższego podporządkowani członkom stanu wyższego)

• klasy/warstwy

- uwarstwienie (stratyfikacja - od łac. stratum (strata) - warstwa

- kryteria wydzielania klas: miejsce w hierarchii prestiżu społecznego, pozycja zawodowa, akceptowalne wartości, styl życia

- klasy relacyjne -klasy istniejące tylko w opozycji do innych klas

- klasy gradacyjne - w różnym stopniu posiadające dany zasób i dla swego istnienia nie wymagają alter ego w postaci klas opozycyjnych.

• grupy statusowe itp.

2. Teorie klas społecznych Karola Marksa i Maxa Webera

1. Teoria Karola Marksa

• Kontekst makrostrukturowy

• Podstawą i źródłem przemian są siły wytwórcze, czyli całość środków produkcji

• Siły wytwórczą są dynamiczne i stale się rozwijają

• Na straży trwałości stosunków produkcji stoi nadbudowa - zespół instytucji politycznych, prawnych, edukacyjnych, religijnych, związanych z aparatem przymusu itd.

• Makrostruktura społeczna w marksizmie określana jest mianem formacji społeczno - ekonomicznej

• W początkowym okresie każdej formacji społeczno - ekonomicznej stosunki produkcji sprzyjają rozwojowi sił wytwórczych

• Z biegiem czasu rozwijające się siły wytwórcze popadają w coraz większą sprzeczność ze sztywnymi stosunkami produkcji

• Po pewnym okresie wybucha rewolucja, z której wyłaniają się nowe stosunki produkcji

• Struktura klasowa

• Klasy to wielkie zbiorowości ludzi, z których każda ma odmienny stosunek do środków produkcji i różni się miejscem w społecznej organizacji pracy

• Klasa panująca ma monopol na środki produkcji i kontroluje proces produkcji

• Klasa podporządkowana nie posiada ich, nie ma nad mini kontroli i jest ekonomicznie uzależniona od klasy panującej

• Klasa panująca przejmuje wyzyskuje klasę podporządkowaną

• W kapitalizmie klasa panująca to kapitaliście (lub burżuazja), a klasa podporządkowana to robotnicy (lub proletariat)

• Definicje klas i warstw społecznych

• Def. Włodzimierza Lenina

„klasami nazywamy wielkie grupy ludzi, różniące się między sobą pod względem zajmowanego przez nie miejsca w historycznie określonym systemie produkcji, pod względem: ich stosunku do środków produkcji, roli w społecznej organizacji pracy, sposobu otrzymywania i rozmiarów tej części bogactwa, którą rozporządzają. Klasy to takie grupy ludzi, z których jedna może przywłaszczyć sobie pracę innej, dzięki różnicy pod względem miejsca jakie zajmują w określonym systemie gospodarki społecznej. Klasy są zawsze uwikłane w antagonizm z innymi klasami. Nie istnieją bez klas przeciwstawnych.”

• Wg Davida Starka

„klasa nie składa się z jednostek (...). Klasy istnieją jedynie w ramach wzajemnych antagonistycznych lub podporządkowanych racji.”

• Marksizm

Siły wytwórcze popadają w sprzeczność ze stosunkami własności. Sprzeczność zachodzi między klasą społeczną, która jest beneficjentem dotychczasowych stosunków własności, a nową klasą, reprezentującą rozwijające się siły wytwórcze. Marks wyróżniał też klasą pośrednią (właścicieli małych warsztatów pracy, pracujących samodzielnie bądź z członkami rodziny). Klasa ta może nie mieć charakteru relacyjnego. W marksizmie pojawiło się określenie „klasy w sobie” (ich członkowie nie mają świadomości, że należą do danej klasy) i „klasy dla siebie” (członkowie uświadamiają sobie swoje klasowe położenie)

1. Teoria Maxa Webera

Główne segmenty:

• Klasy - wytyczają ekonomiczny wymiar struktury społecznej; warunek istnienia klas - nierówny podział własności i wynikające z tego nierówne szanse życiowe

1. klasa posiadania - pozycję wyznacza fakt posiadania lub nieposiadania majątku

2. klasa zarobkowa (pracownicy najemni, przedsiębiorcy, bankierzy, ludzie wolnych zawodów, robotnicy o monopolistycznych kwalifikacjach

3. klasa społeczna (robotnicy jako całość, drobnomieszczaństwo, inteligencja nieposiadająca, fachowcy, pracownicy umysłowi, wolne zawody

Stany - kulturowy wymiar związany ze stylem życia (etosem), z nierównym rozkładem prestiżu społecznego

Stan i związany z nim społeczny prestiż odnoszą się jedynie do elit społecznych

• Partie - wymiar polityczny

3. Nurt neoweberowski i neomarksizm

1. badania Loyda Warnera (inspiracje Weberowskie)

Warner zidentyfikował 3 klasy społeczne (wyższa, średnia i wyższa), z których każda składała się z dwóch segmentów. W rezultacie powstało 6 klas:

• klasa wyższa - wyższa -> „arystokracja pochodzenia i bogactwa”, wielcy finansiści, kupcy, niektórzy przedstawiciele wolnych zawodów, wysoko postawieni urzędnicy administracji

• klasa niższa - wyższa -> bogate, ale ”nowe w mieście” rodziny

• klasa wyższa - średnia -> dyrektorzy i kierownicy firm, przedstawiciele wolnych zawodów, którzy obsługują interesy klas wyżej stojących

• klasa niższa -średnia ->urzędnicy, drobni kupcy, niektórzy dobrze zarabiający, wykwalifikowani robotnicy, mieli własne, skromne domy, w bocznych ulicach

• klasa wyższa - niższa -> półwykwalifikowani i niewykwalifikowani robotnicy, „biedni, ale uczciwi'

• klasa niższa - niższa -> ludzie ze złą reputacją moralną, niechętnie do pracy

1. system stratyfikacyjny EGP (inspiracja neoweberowska)

• kryteria wydzielania klas:

- status ekonomiczny (3 kategorie: pracodawcy, osoby samozatrudniające się oraz pracownicy)

- charakter zatrudnienia (3 kategorie: najwyższe pozycje w administracji i zarządzaniu, rutynowe prace umysłowe, prace fizyczne)

c) stanowisko neomarksistowskie - Erik Olin Wright

Trójdzielny podział na segmenty:

• dominujące (eksploatujące)

• dominowane (eksploatowane)

• o tzw. sprzecznej lokalizacji klasowej

Hierarchia klas w omawianym schemacie:

1. burżuazja

2. zarządy korporacji

3. menadżerowie wyższego szczebla

4. średni menadżerowie

5. technokraci

6. mistrzowie i brygadziści

7. proletariat

8. półautomatyczni pracownicy umysłowi

9. drobni przedsiębiorcy zatrudniający 2-9 pracowników

10. drobnomieszczanie

Wright zrezygnował z „klasy w sobie” i `klasy dla siebie”, „fałszywej świadomości”, „dyktatury proletariatu”, odrzucił także ideę zaniku klas pośrednich i dychotomizacji struktury społecznej.

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….........................................................................................................................................................................................

10. Podstawowe segmenty struktury społecznej w Polsce

1.Historyczne uwarunkowania zmian w strukturze polskiego społeczeństwa:

1. Społeczeństwo Polskie w ciągu kilku ostatnich pokoleń uległo licznym przekształceniom strukturalnym. W czasie okupacji uległo zmniejszeniu drobnomieszczaństwo i klasa wielkiej burżuazji. Po wojnie proces ten przyśpieszyła komunistyczna „likwidacja społeczeństwa klasowego”. W tym nowym układzie klasowo- warstwowym: nad bardzo dużymi segmentami społeczeństwa dominuje nowa klasa rządząca („dysponentów środków produkcji”). Wg koncepcji Jacka Kurczewskiego „realny socjalizm” wytworzył tylko 2 znaczące klasy społeczne:

• wąską klasę władzy

• wielką „nową klasę średnią”- przytłaczająca większość społeczeństwa (od robotników do profesorów)

Obecnie formuje się zarówno klasa wyższa, jak i średnia; względna degradacja klasy robotniczej i chłopskiej.

2.1 sytuacja robotników w perspektywie historycznej

Pojawienie się robotników jako klasy społecznej związane jest z rewolucją przemysłową w Anglii w XVIII w. XIX w. był okresem ostrego wyzysku robotników- powodowało to liczne niepokoje społeczne (luddyści niszczyli maszyny). Powstawały związki zawodowe i partie polityczne. Dwa sposoby widzenia interesów tej klasy:

• zakładanie zgodności interesów między robotnikami a ich pracodawcami (Saint-Simon- przeciwnik rewolucji, bo „klasa nieoświecona” nie posiada umiejętności rządzenia)

• z założenia konfliktowe- marksizm: wg Marksa formacje społeczno-ekonomiczne powstawały w wyniku zwycięstw klas postępowych nad zachowawczymi (burżuazja obaliła feudalizm, ją obalić ma proletariat przemysłowy).

Z czasem pojawił się ruch reformistyczny (socjaldemokratyczny)- robotnicy mogą wywalczyć poprawę swego położenia bez obalania kapitalizmu.

Sytuacja robotników (zmniejszenia się ich liczebności) uległa istotnym zmianom po ukształtowaniu się na Zachodzie społeczeństw konsumpcyjnych.

Superindustrializm wiąże się z globalizacją gospodarki światowej. Przynosi nowe zagrożenia dla najbardziej rozwiniętych społeczeństw, które stają wobec konkurencji w skali globalnej. Efektem tego są: restrukturyzacja i automatyzacja przemysłu, obniżenie zarobków pracowników fizycznych, redukcja świadczeń socjalnych, obniżenie konsumpcji zbiorowej, wzrost bezrobocia i osłabienie pozycji organizacji pracowniczych.

2.2 Problemy z definicją robotników

Klasa robotnicza w przemyśle dzieli się na:

• wysoko wykształconych robotników (nowoczesny, zautomatyzowany przemysł)

• robotnicy o niższych kwalifikacjach (produkcja masowa, taśmowa)

• robotnicy niewykwalifikowani

Ponadto do robotników zalicza się fizycznych pracowników rolnictwa i usług, niekiedy również pracowników umysłowych wykonywających rutynowe czynności.

Robotnikami są ci, którzy produkują lub przekształcają dobra lub dostarczają usług zaspokajających potrzeby ludzi. Przyjmuje się, że robotnicy mają niższe dochody, są w większym stopniu zagrożeni bezrobociem, mają gorsze warunki zatrudnienia niż przedstawiciele warstw wyższych, a także mają inne od nich wzory zachowania, wartości i aspiracje.

2.3 Generalizacje socjologiczne robotników. Ważniejsze przykłady:

Tezy o nowej klasie robotniczej. Czynniki wpływają na przemiany klasy robotniczej: wzrost zamożności, zmiany stylu życia, nowa technika, zmiany ustrojowe. Przemiany te prowadzą do podziału klasy robotniczej na segmenty „nowe” i „stare”. Koncepcja „robotnika zamożnego”

„Robotnicy zamożni” w warunkach demokracji politycznej. Koncepcja zakłada, że wraz z podnoszeniem się poziomu życia robotnicy tracą radykalizm. Specyficzną cechą „robotników zamożnych” jest ich „sprywatyzowanie”. Polega ono na instrumentalnym traktowaniu pracy, braku silniejszych więzi towarzyskich z innymi robotnikami, skupienie zainteresowania na najbliższej rodzinie, zaniku klasowej solidarności. Dwie cech robotnika sprywatyzowanego: instrumentalne traktowanie pracy i hołdowanie ideologii pieniężnej. Nie ujawniają się wśród robotników żadne radykalne cele. Sprywatyzowany styl życia kieruje bowiem aspiracje ku większej konsumpcji, a nie ku wyższemu statusowi. Radykalne wystąpienia mogą być wywołane chęcią podniesienia płac.

Francuska koncepcja „nowej klasy robotniczej”. Chodziło o odróżnienie pracowników zatrudnionych w najbardziej zaawansowanych przemysłach o nowoczesnej technologii od reszty robotników. Uważano, że nowoczesna klasa robotnicza jest „bojowa” i potencjalnie radykalna, ponieważ byli stosunkowo dobrze wykształceni, zatrudnieni przy kierowaniu procesami technologicznymi- mieli kontrolę nad produkcją, a są pozbawieni wpływu na zarządzanie przedsiębiorstwem.

Robotnicy obsługujący nowoczesną produkcję zautomatyzowaną. Automatyzacja zwiększa identyfikację pracowników z przedsiębiorstwami, ale zatrudnieni przy nowoczesnych procesach technologicznych pracownicy fizyczni nie posiadali ani większej władzy, ani większej kontroli niż inni robotnicy.

„Robotnicy zamożni” w krajach autorytarnych. Robotnicy zamożni, wyżej wykształceni byli bardziej radykalną grupą robotników.

Teza o „burżuazyjnieniu” klasy robotniczej. Idea, wg której zachodni industrializm automatycznie wytwarza szeroką klasę średnią- gwaranta stabilności społecznej.

Krytycy tej tezy twierdzą, że: przecenia ona skutki podwyższania poziomu płac, skutki zmian w fizycznym i społecznym środowisku pracy, a także efekty zmian w sposobie spędzania wolnego czasu. Rozwój technologii polepsza warunki pracy, ale nie redukuje różnic i podziałów klasowych. Robotnik fabryczny może zwielokrotnić swój standard życiowy i nadal pozostać człowiekiem, który sprzedaje pracobiorcy swoją pracę za określoną płacę. Podsumowując: stosunki klasowe i statusowe nie zmieniają się równolegle ze zmianami w infrastrukturze ekonomicznej, technologicznej i ekologicznej życia społecznego.

Wg autorów krytyki należy mówić nie o burżuazyjnieniu klasy robotniczej, lecz o „normatywnej konwergencji” między pracownikami fizycznymi a umysłowymi.

Teza o „podklasie”. Grupa pracownicza szczególnie silnie upośledzona społecznie- osobna grupa pracownicza usytuowana poniżej klasy robotniczej. Zatrudniana w małych, peryferyjnych firmach. Brak związków zawodowych, często łamane prawa pracownicze, złe warunki pracy, pozbawieni siły politycznej. Są to głównie: mniejszości etniczne, nielegalni imigranci, osoby pozbawione wykształcenia, kobiety.

Teza o ambiwalentnych orientacjach robotników. Świadomość robotników ujawnia często wewnętrzną niespójność- jednocześnie odrzuca się i akceptuje ład społeczny, ekonomiczny i polityczny, który opiera się na nierównościach społecznych. Robotnikom przychodzi zaakceptować, do pewnego stopnia, taki model świata, który wyznacza im stosunkowo niską pozycję. Jednocześnie nie wszystkie wartości klas dominujących są możliwe do zaakceptowania przez tych robotników. W konsekwencji ich myślenie skazane jest na jakąś formę kompromisu z wartościami narzuconymi przez wyższe klasy społeczne (wg Franka Parkina). Np. Polscy robotnicy przemysłowi popierali idee rynku, konkurencji, prywatyzacji, natomiast nie godzili się na to, by ich własne przedsiębiorstwo stało się prywatne.

Tezy o konserwatyzmie klasy robotniczej i robotniczym autorytaryzmie. Po IIWŚ znaczny odsetek brytyjskich robotników głosował na partię konserwatywną, co zostało uznane za sprzeczne z ich własnymi interesami. Źródło tego zjawiska próbowano wyjaśnić odwołując się do tezy o burżuazyjnieniu klasy robotniczej lub uznając je za świadectwo „fałszywej świadomości”- narzucenia robotnikom ideologii klasy panującej. Stworzono również hipotezę o istnieniu typu „robotników uległych”- odczuwających szacunek do klasy panującej.

Badania wykazały także, że członkowie klasy robotniczej są zazwyczaj bardziej lewicowi w kwestiach ekonomicznych, natomiast mniej tolerancyjni i bardziej autorytarni w kwestiach politycznych niż przedstawiciele klas wyższych. Popierali ideę państwa opiekuńczego, a jednocześnie postrzegali rzeczywistość społeczną w kat. dominacji i podporządkowania. Odczuwali potrzebę autorytetów.

2.4. Typologia robotników.

Klasa robotnicza była zróżnicowana zarówno pod względem cech położenia społecznego, jak i świadomości społecznej. Robotnicy mają raczej skłonność do postrzegania struktury klasowej w kat. dychotomicznych, związanych z siłą i władzą (kryterium różnicującym dla klasy średniej było raczej prestiż lub status). Tradycjonalizm- istnieje on w przemysłach zacofanych. Tradycyjni robotnicy niechętnie zmieniają ustalone wzory zachowań- są zamknięci w systemach społecznych, które dostarczają im niewielu alternatywnych pojęć o tym, co jest możliwe do osiągnięcia, godne posiadania i uprawnione.

Typologia Davida Lockwooda. Wg niego wyróżniamy 3 różne typy robotników:

• tradycyjny proletariacki

• tradycyjny uległy

• „sprywatyzowany”.

Typ tradycyjny proletariacki. Związany z dużymi przedsiębiorstwami (górnictwo, przemysł stoczniowy), które koncentrują robotników i względnie izolują ich od wpływów ze strony społeczności zew. Cechuje ich: duma z „męskiej pracy”, silne więzi z własnymi grupami zawodowymi, wzajemna pomoc w życiu codziennym, niechęć do wyróżniania się, kształtowanie się wysokich standardów moralnych. Głównym wyróżnikiem jest dychotomizacja świata społecznego i dzielenie go na „nas” i „nich”. To myślenie jest podstawą „siłowego” modelu społeczeństwa- ze względu na posiadaną władzę („oni” ją mają, „my”- nie).

Typ tradycyjny uległy. Robotnicy ulegli wobec klasy dominującej i żywiący wobec niej szacunek. Wierzą, że elity rządzą krajem w imię interesu ogólnego. Akceptują dominację „autentycznych” elit, a także własne podporządkowanie. Nie muszą akceptować każdej grupy rządzącej, mają bowiem zinternalizowane kryteria legitymizujące „prawdziwą” elitę. Robotnicy ulegli, którzy godzą się ze swoim niskim statusem społecznym, muszą mieć obraz jakiś grup umieszczonych niżej w hierarchii społecznego prestiżu- do roli takiej negatywnej grupy odniesienia nadają się robotnicy „nieulegli”- są traktowani jako czynnik społecznej destrukcji. Uległość jest związana z istnieniem bezpośredniego wpływu klasy średniej oraz wyizolowaniem robotników z własnego środowiska pracowniczego. Kształtowaniu się atmosfery uległości sprzyjają względnie izolowane społeczności. Dotyczy głównie robotników w małych firmach rodzinnych, w rolnictwie, w usługach.

Typ sprywatyzowany. (Fabryka z produkcją masową- taśmową). Robotnicy traktują swoją pracę instrumentalnie (czego nie notuje się w przypadku robotników tradycyjnych). Nie dążą do nawiązania bliższych kontaktów z współtowarzyszami pracy, nie tworzą z nimi spójnych grup. Ta izolacja jest wzmacniana przez typ osiedli mieszkaniowych powstających przy wielkich nowoczesnych fabrykach. Ludzie oceniają się wzajemnie poprzez zewnętrzne symbole konsumpcji. Robotnicy zamykają się w kręgach rodzinnych. Jedynym sposobem potwierdzenia własnej pozycji jest wejście w szranki „konkurencji konsumpcyjnej”. Również do związków zawodowych podchodzą instrumentalnie- oczekują od nich np. walki o zwiększenie płac. Jedynym kryterium różnicującym, jedynym czynnikiem społecznie znaczącym pozostaje dochód i posiadanie dóbr materialnych (np. wykształcenie traktowane jako możliwość większych zarobków). Centralne miejsce w obrazie społeczeństwa zajmuje klasa dochodowa (tu robotnicy zaliczają samych siebie). Poza tą klasą sytuuje się mglista klasa wyższa. Ulega tu zatarciu faktyczne zróżnicowanie klasy robotniczej i klasy średniej.

Robotnicy:	Identyfikacja z pracą	Identyfikacja ze współtowarzyszami pracy	Identyfikacja z pracodawcami
Tradycyjni ulegli	+	-	+
Tradycyjni proletariaccy	+	+	-
Sprywatyzowani	-	-	-

Klasa chłopska

O jej odrębności decyduje historia specyfika produkcyjna historyczna oraz świadomość społeczna

Główne cechy: tradycyjnego chłopa

• - związek z gospodarstwem

• - Produkcja na własne potrzeby

• - Sposób Pracy

• - Izolacja przestrzenna, społeczna

• - Ziemia rozumiana jako największa wartość

Przemiany:

1 Profesjonalizacja i urynkowienie gospodarstw

2 Mechanizacja -więcej czasu wolnego - osłabienie więzi rodzinnych i zmiana aspiracji młodych

3 rozwój cywilizacji i kultury masowej

4 zmiana hierarchii wartości

Problem bezrobocia - 1.5 Mln bezrobotnych mieszkających na wsi

Zróżnicowanie:

• Wewnętrzne - podział na biednych i bogatych chłopów

• Regionalne - ze względu na bogactwo regionów i dostępność infrastruktury

Zmiana zróżnicowania wcześniej horyzontalny (prestiż związany z zawodem) teraz wertykalny- prestiż związany z własnością

Trzy postacie kwestii chłopskiej:

1 liczebność - za dużo mieszkańców wsi, co powoduje bezrobocie

2 struktura agrarna ( sektor prywatny państwowy i spółdzielczy) średnia wielkość gospodarstwa to 5 ha

3 Świadomościowy

Struktura społeczna wsi ma unikatowy charakter przeważają małe i niewydajne gospodarstwa

Struktura społeczno zawodowa: chłopi, dzierżawcy, pracownicy najemnie

Klasa średnia 1 proletaryzacja klasy średniej rozumiana dwojako:

1 masowe przechodzeni na pozycje klasy robotniczej

2 utrata atrybutów klasy średniej i przejmowanie ich z klasy robotniczej

Obserwuje się jednak raczej burżuazyzacja robotników niż proletaryzacje klasy średniej

Proletaryzacja może wynikać z:

• - mechanizacji i automatyzacji pracy biurowej

• - utraty monopolu na wiedze i wykształcenie

Czynniki te mimo ze mogą prowadzić do proletaryzacji powodują raczej polaryzacje klasy średniej

Fragmentaryzacja klasy średniej

Silne zróżnicowanie (zawodowe i zarobkowe)

Pojęcie indywidualnej strategii awansu (pi ecie się w gore)

Klasa średnia- brak homogeniczności - zbiór grup i jednostek a nie jednolita klasa sama w sobie

Klasy średnie w Polsce

1 poglądy typowe dla klasy średniej (liberalizm aktywność tolerancja)

2 krystalizacja zależności miedzy pozycja środka a cechami typowymi dla tej klasy

Romboidalna struktura społeczna (pozostałość z socjalizmu) dół - margines środek klasa średnia (inteligencja+ robotnicy) góra - wierchuszka partyjna

11. Konflikt społeczny

Główni teoretycy konfliktu społecznego:

• H. Spencer

• K. Marks

• G. Simme

• - L. Coser

• - R. Dahrendorf

1. Konflikt społeczny jako proces

- szersze ujęcie konfliktu (R. Dahrendorf, M. Deutsch)

Wg Dahrendorfa konflikt to zarówno konkurencja, spór, napięcie, jak i otwarte starcie między siłami społecznymi.

Wg Deutscha - konflikt występuje wszędzie tam, gdzie pojawiają się sprzeczne dążenia lub czynności.

- węższe znaczenie konfliktu (L. Coser)

Konflikt jest traktowany jako określony rodzaj walki, powstałej na podstawie sprzeczności i napięć psychospołecznych.

KLASYFIKACJE KONFLIKTU

A. wg kryterium podmiotowego:

I. podział wg P. Sordina

- interpersonalne

- grupowe (m.in. konflikt między rodzinami, kastami, klasami, rasami, państwami itp.)

II. podział wg A. Oberschalla

- konflikty zachodzące w małych grupach (interpersonalne)

- konflikty między małymi grupami (mikrokonflikty)

- konflikty między dużymi grupami (makrokonflikty)

B. wg kryterium przedmiotowego:

I. ze wzg. na treść: inny podział:

- konflikty ekonomiczne - k. ekspresyjne

- k. polityczne - k. organizacyjno-adaptacyjne

- k. ideologiczne - k. interesów

- k. religijne itp.

II. ze wzg na formę:

- k. racjonalne/irracjonalne

- k. jawne/ukryte

- k. zorganizowane/niezorganizowane

DYNAMIKA KONFLIKTÓW

Etapy konfliktu:

1. pojawienie się w stosunkach między ludzkich sprzecznych celów, interesów, dążeń itp.

2. powstanie napięcia społecznego (jako frustracja, poczucie zagrożenia) w wyniku zaistniałych sprzeczności

3. sprzeczności prowadza do ostrych podziałów, które na tym etapie uniemożliwiają współpracę; dominują uczucia wrogości, niechęci, nienawiści

4. jedna ze stron podejmuję próbę rozwiązania konfliktu

5. pojawia się dążenie do zakończenia konfliktu i normalizacji sytuacji, może to być spowodowane:

- całkowitym zwycięstwem jednej ze stron

- wyczerpaniem wszystkich uczestników konfliktu prowadzoną walką

- prowadzonymi negocjacjami i kompromisem

6. w świadomości uczestników utrzymują się jeszcze przez jakiś czas uprzedzenia i urazy z poprzedniego okresu; prowadzi to do ujawnienia nowych sporów

Jeśli konflikt rozumie się szeroko to obejmuje on wszystkie przedstawione fazy. Przy węższej definicji pierwsze dwie fazy to sytuacja przedkonfliktowa lub trudna, dwie następne- właściwa sytuacja konfliktowa, dwie ostatnie- sytuacja pokonfliktowa.

Sytuację konfliktową charakteryzują dwa parametry:

- zakres konfliktu

- intensywność konfliktu

Zakres konfliktu zależy od liczby osób zaangażowanych w konflikt (najwęższy zakres mają konflikty interpersonalne, a najszerszy konflikty rozgrywające się w dużych grupach) i od jego oddźwięku w opinii publicznej, który może oddziaływać dwojako: konflikty mogą przeciwstawiać opinię publiczną walczącym stroną lub angażować ją po jednej lub drugiej stronie. Często występuje tzw. zjawisko dyfuzji konfliktu - zarażanie się konfliktem nowych środowisk społecznych.

Intensywność konfliktu zależy od następujących czynników (wg Białoszewskiego):

• - znaczenie, jaki przypisują strony konfliktu, problemom stanowiącym przedmiot konfliktu

• - zakres problemów objętych konfliktem

• - stopień emocjonalnego zaangażowania walczących stron

• - ideologicznej podbudowy racji

• - wpływów psychologicznych mechanizmów walki

Rola ideologii w intensyfikacji konfliktu wynika z faktu, że:

• - ideologia łączy interesy indywidualne w grupowe

• - ideologia integruje walczącą zbiorowość

• - dzięki ideologii konflikt jest przenoszony na szersze tło społeczne

• - ideologia przyczynia się do polaryzacji stanowisk walczących stron, podkreślając to, co je dzieli

Klasyfikacja konfliktów

STOSUNKI MIĘDZY PODMIOTAMI
PODMIOTY KONFLIKTOGENNE	RÓWNOŚCI	NADRZĘDNOŚCI - PODRZĘDNOŚCI	CAŁOŚCI - CZĘŚCI
1. Role (konfliky ról)	Konflikty między dwoma realizatorami ról zajmujących identyczne pozycje społ. (np. między dwoma robotnikami)	Konflikty między dwoma realizatorami ról zajmujących różne pozycje społeczne (np. mistrzem a robatnikem)	Konflikt między dwoma rolami realizowanymi przez tę samą osobę
2. Grupy pierwotne (konflikty grupowe)	Konflikty między grupami zajmującymi identyczne, równe pozycje społ.	Konflikty między grupami zajmującymi nierówne pozycje społ.	Konflikty między grupą a podgrupą
3. Grupy wtórne (np. konflikty etniczne)	Konflikty między równoprawnymi grupami etnicznymi	Konflikty między nierówno-prawnymi grupami etnicznymi	Konflikty między grupą jako całością a jej częścią
4. Państwa narodowe (konflikty międzynarodowe)	Konflikty między narodami suwerennymi	Konflikty między narodami panującymi a zależnymi (np. koloniami)	Konflikty między państwem a grupa etniczną walczącą o autonomię
5. Bloki państw (np. konflikty międzyustrojowe)	Konflikty między niezależnymi od siebie blokami państw	Konflikty między blokami dominującymi i podporządkowanymi	Konflikty między blokiem państw a członkiem tego bloku

2. Psychologiczne aspekty konfliktów społecznych (Morton Deutsch)

Wyróżnia on dwa typy konfliktów międzyludzkich:

- k. destruktywny ( jego rozwiązanie polega na zniszczeniu jednej ze stron, a czasem obu; konflikt ten ma również tendencję do rozszerzania się)

- k. konstruktywny

Psychologiczne oddziaływanie konfliktu destruktywnego na ludzi:

- ludzie uwikłani w ten konflikt wierzą bardzo mocno w słuszność swojej sprawy

- postrzegają oni w określony sposób swojego przeciwnika - całkowicie nie rozumieją jego racji; konflikt ten prowadzi do deprecjacji przeciwnika pod względem umysłowym i moralnym, do jego dehumanizacji

- zmienia się stosunek do członków własnej grupy, obok uczucia solidarności, pojawia się jeszcze gotowość do poświęceń

- ludzie uwikłani w taki konflikt nie uznają stanowisk pośrednich i kompromisów

Zjawisko deprywacji - rozbieżność między aktualnym dostępem ludzi do pożądanych dóbr, a przekonaniem, że dostęp ten jest niesłusznie ograniczony.

Spotyka się dwa ujęcia deprywacji:

- strukturalne, jest to zespół ograniczeń i utrudnień, na które napotyka określona grupa osób w dążeniu do osiągnięcia pożądanych dóbr, do których mają ułatwiony dostęp inne uprzywilejowane grupy społeczne; taka deprywacja jest rezultatem zróżnicowań społecznych i dotyczy osób, które w zhierarchizowanych strukturach zajmują niższe pozycje

- progresywistyczne (Davies), powstaje jako efekt zmian społecznych z jednej strony a trudnościami adaptacyjnymi ludzi do tych zmian z drugiej strony

3. Główne teorie konfliktu

Pięć stanowisk teoretyków w kwestii przyczyn konfliktów:

- uwarunkowania pozaspołeczne, głównie biologiczne; pogląd reprezentowany przez zwolenników darwinizmu społecznego

- uwarunkowania psychologiczne, poszukujące przyczyn konfliktów w instynktach ludzkich (naturalistyczne koncepcje w psychologii)

- uwarunkowania odwołujące się do psychologii społecznej (zwolennicy tzw. psychologii tłumów)

- uwarunkowania związane z trudnościami adaptacyjnymi jednostek i grup do zmieniających się warunków

- uwarunkowania społeczne, gdy za źródło konfliktów uważa się wew. mechanizmy funkcjonowania społeczeństwa, a za czynniki konfliktotwórcze - nierówności społeczne

Do najważniejszych teorii konfliktu można zaliczyć:

- darwinizm społeczny

- ewolucjonizm

- marksizm

Darwinizm społeczny zakłada, że rozwój dokonuje się dzięki ciągłej walce o byt, w której przetrwają najsilniejsi. Twórcą biologicznej koncepcji walki o byt był - H. Spencer. W USA do zwolenników tej koncepcji należał W.G. Sumer, który walkę o byt uważał za czynnik postępu. Kierunek ten reprezentowali też dwaj austriaccy socjologowie: G. Ratzenhofer, L. Gumplowicz. W XX wieku zainteresowanie konfliktem rozszerzyło się za sprawą G. Simmla. Współcześnie najwybitniejszymi przedstawicielami tej koncepcji są R. Dahrendorf i L. Coser.

TEORIE KONFLIKTU K. MARKSA I G. SIMMLA

Główne założenia Marksowskiej teorii konfliktu:

1. stosunki ekonomiczne prowadzą do rewolucyjnego konfliktu klasowego, bowiem ich istota (zawłaszczanie produktu dodatkowego przez klasy uprzywilejowane) prowadzi do polaryzacji klas, a następnie do obalenia klasy panującej

2. konflikt ma biegunowy charakter, klasy wyzyskiwane tworzą rewolucyjną organizację polityczną, zwalczającą klasę dominującą.

Wizja organizacji społecznej wynikająca z dział Marska jest następująca:

- stosunki społeczne są pełne sprzecznych interesów

- powoduje to konflikt, który przejawia się w spolaryzowanej sprzeczności interesów

- najczęściej do konfliktu dochodzi w związku z rozdziałem rzadkich dóbr oraz ze stopniem partycypacji w podziale procentu dodatkowego

- konflikt jest głównym źródłem zmiany w systemie społecznym

Simmel, w przeciwieństwie do Marska uważał, że:

- podstawowym stosunkiem społecznym jest relacja dominacji i podległości

- jednym ze źródeł konfliktu jest „instynkt nienawiść i walki tkwiącej w człowieku”

- analizował zarówno pozytywne, jak i negatywne funkcje konfliktu (tym ostatnim poświęcił więcej uwagi).

Jego wizja organizacji społeczeństwa jest całkowicie odmienna od Marksa:

1. stosunki zachodzące w obrębie systemów można określić jako wzajemnie się przeplatające procesy asocjacji i dysocjacji (zbliżania się i oddalania)

2. procesy takie są zarówno odbiciem impulsów instynktownych jednostek ludzkich, jak i imperatywów narzuconych przez różne typy stosunków społecznych

3. procesy konfliktu są wszechobecną właściwością systemów społecznych, lecz nie we wszystkich przypadkach prowadzą do załamania się systemu lub do zmiany społecznej

4. konflikt jest jednym z głównych procesów działających w kierunku utrzymania całości społecznej lub niektórych jej elementów.

Różnice między Marksem i Simmlem przejawiają się również w innym potraktowaniu konfliktu jako dynamicznego procesu społecznego. Simmel analizował takie elementy konfliktu jak jego:

- intensywność

- stopień uregulowania

- stopień bezpośredniej konfrontacji stron.

Marks (z powodu orientacji politycznej) skupiał się na gwałtownych objawach konfliktu, mających doprowadzić do zmiany społecznej oraz na strukturalnych przyczynach konfliktu.

TEORIE R. DAHRENDORFA (dialektyczna teoria konfliktu) I L. COSERA (funkcjonalna teoria konfliktu)

R. Dahrendorf - autor teorii konfliktu przemysłowego. Konflikt we współczesnym społeczeństwie jest rezultatem powszechnej zasady organizacyjnej (zasady podporządkowania). Podstawowym pojęciem używanym przez niego jest „związek oparty na panowaniu” lub inaczej „imperatywny skoordynowany związek”. W tego typu związku spójność organizacji uzyskuje się nie na drodze porozumienia, ale wskutek narzuconego przymusu. Wg Dahrendorfa społeczeństwo składa się właśnie z tego typu związków, czyli różnego typu instytucji, jak państwo przedsiębiorstwo, kościół partia polityczna, związek zawodowy. Cechą charakterystyczna tych związków jest to, że pewne pozycje związane są ze sprawowaniem kontroli nad innymi pozycjami, a więc z zasadą podporządkowania. Grupa sprawująca kontrolę i grupa podporządkowana mają rozbieżna interesy: w interesie pierwszej leży utrzymanie panowania, drugiej - zmiana struktury władzy. Początkowo konflikt ma charakter ukryty, ale kiedy wytworzy się organizacja konflikt przeradza się w jawny i otwarty. W teorii konfliktu Dahrendorfa istotną rolę odgrywa pojęcie „interesu”. W każdym związku istnieją dwie grupy ludzi, które mają przeciwstawne interesy. Pozycje związane ze sprawowaniem władzy są zainteresowane jej utrzymaniem, a pozycje podporządkowane są zainteresowane w zmianie struktury władzy. Interesy związane z rozbieżnymi interesami są przez niego określone jako „interesy ukryte”, które jednak w specyficznych warunkach mogą przekształcić się interesy jawne, to znaczy mogą stać się świadomymi celami konkretnych grup ludzi. Przekształcanie się interesów ukrytych w jawne powoduje jednocześnie zmianę charakteru grup uwikłanych w konflikt (z quasi-grup do grup interesu).

L. Coser wprowadza rozróżnienie na:

- konflikty funkcjonalne (dotyczą one celów, wartości, interesów, ale nie są sprzeczne z podstawowymi zasadami, na których opierają się stosunki społeczne)

- konflikty dysfunkcjoalne (zwalczające się strony przestają uznawać podstawowe wartości systemu; są one najgroźniejsze, bo mogą doprowadzić do zniszczenia danej struktury społecznej)

L. Coser wprowadza też podział na:

- sztywne struktury społeczne (nie pozwalają na wielopłaszczyznowe ujawnianie się rozbieżnych dążeń i interesów; nie tolerują konfliktów cząstkowych, powodując i kumulację i w rezultacie gwałtowny wybuch, grożący zniszczeniem struktury)

- elastyczne struktury społeczne (istnieją mechanizmy natychmiastowego ujawniania się sprzecznych dążeń, a w związku z tym możliwość przekształcenia struktury w celu wyeliminowania źródeł niezadowolenia; w tych strukturach konflikty krzyżują się wzajemnie, jednostki uczestniczą w różnych konfliktach grupowych)

Konflikty spełnia pozytywną funkcję względem struktury społecznej, kiedy są tolerowane i instytucjonalizowane. Struktury społeczne, które słabo lub wcale nie tolerują konfliktu, przesuwają wrogość na inne sprawy, nie będące bezpośrednią przyczyną konfliktu.

Autor wprowadza jeszcze podział na:

- konflikt realistyczny (wypływa z niespełnienia potrzeb w danym systemie społecznym i jest zwrócony przeciwko rzeczywistym źródłom niezadowolenia)

- konflikt nierealistyczny (nie wynika ze sprzecznych interesów między stronami, jego celem jest rozładowanie napięcia jednego lub obu antagonistów)

4. Konflikty społeczne w Polsce

A. Konflikty w Polsce przed zmianą ustrojową (przed 1989)

Cech tych konfliktów:

- konflikty typowe dla społeczeństwa totalitarnego

- do analizy tych konfliktów można zastosować teorię Cosera oraz teorię deprywacji

- były to konflikty charakterystyczne dla tzw. sztywnych struktur społecznych (czyli takich, w których nie mogą ujawniać się rozbieżne dążenia i interesy, a konflikty są tłumione)

- głównym źródłem konfliktów w PRL był monocentryczny ład społeczny z jednym ośrodkiem dyspozycyjnym oraz jego monopolem w dziedzinie gospodarki, polityki itp.

- można mewich o 3 wielkich konfliktach w PRL-u:

1. w 1956 społeczeństwo wystąpiło przeciwko stalinowskim represją, przeciwko nadużyciom

systemu bezpieczeństwa

2. w 1970 przeciw pogarszającej się gwałtownie sytuacji gosp. i ograniczeniu praw pracowniczych

3. sierpień 1980 - głęboki kryzys ekonomiczny związany z wysokim zadłużeniem zagranicznym

B. Konflikt przemysłowy we współczesnej Polsce

Cech konfliktu:

- do obszarów najbardziej konfliktogennych w procesie transformacji ustrojowej należą: prywatyzacja, restrukturyzacja gosp. oraz bezrobocie

- konflikty te rozgrywają się głównie w zakładach pracy, przede wszystkim w przemyśle

- tradycyjne konflikty w tym obszarze określa się jako konflikt przemysłowy (konflikt miedzy pracodawcami a pracobiorcami w przedsiębiorstwach przemysłowych)

- rozwiązywanie wszystkich spornych spraw między pracodawcami a pracobiorcami w drodze szczegółowych procedur i negocjacji nosi nazwę instytucjonalizacji konfliktu przemysłowego

- szczególną rolę w tym zakresie pełni instytucja zbiorowego przetargu (w ramach którego strony negocjują wszystkie podstawowe kwestie, jak wydajność, czas pracy, zarobki, itp.)

- w ramach zbiorowego przetargu często korzysta się z instytucji mediacji oraz dobrowolnego i przymusowego arbitrażu

- konflikt przemysłowy w Polsce ma inny charakter niż na Zachodzie; wyróżnia się 4 okresy w stosunkach przemysłowych w Polsce po II wojnie światowej:

1. okres tłumienia przez państwo wszelkich przejawów konfliktu przemysłowego (do roku 1956)

2. okres poszukiwania przez pracowników instytucji regulacji konfliktu przemysłowego (poł. '50 do końca '70)

3. okres walk pracujących o stworzenia prawno-politycznych instytucji, regulujących konflikt przemysłowy ('80)

4. okres kształtowania nowych stosunków przemysłowych związanych z przejściem do gosp. rynkowej

- cechą charakterystyczną konfliktów do '89 był fakt, że państwo jako powszechny pracodawca i właściciel środków produkcji, nie był w tym konflikcie mediatorem czy arbitrem, ale przeciwnikiem świata pracy

- obecnie rozpoczyna się proces kształtowania nowego typu stosunków przemysłowych, charakterystycznych dla gosp. rynkowej

Dla charakterystyki konfliktu przemysłowego w Polsce w okresie transformacji istotne są dwie kwestie:

1. niejasno wyodrębnione są strony konfliktu przemysłowego

2. zakres problemów objętych tych konfliktem; obok kwestii tradycyjnych, jak wydajność, normy, czas pracy, płace, przedmiotem konfliktu stają się problemy prywatyzacji, restrukturyzacji przemysłu, bezrobocia

12. Zmiana społeczna w perspektywie socjologicznej

1.1 Definicja zmiany

Pojęcie zmiany ma zastosowanie do opisu stosunków społecznych, kultury, zaludnienia, statusu, norm, ról, struktury społ. lub jej elementów. Najczęściej wymieniane pojęcia przydatne do analizy zmian społecznych: ewolucja, rewolucja, rozwój, postęp, ruch, dynamika, cyrkulacja, transformacja, sekularyzacja, mobilność, dyfuzja itp. Poza tym wykorzystuje się kategorie takie jak: anomia, patologia, konflikt, wyobcowanie, biurokratyzacja, katastrofa, upadek. Pojęcia te wzbogacały analizy i pozwalały poważać poglądy identyfikujące każdą zmianę z postępem.

Za zmianę społeczną uznaje się w socjologii każde przeobrażenie, które jest postrzegane jako znaczące dla życia społecznego. Kryterium analizy jest m. in. zasięg, który pozwala ukazać różnicę między zmianami o charakterze rewolucyjnym i ewolucyjnym, marginalnym i globalnym, a także zmianami wewnątrz grupy czy organizacji a zmianami w skali całych społeczeństw, kultur, cywilizacji. Zmiany o dużym zasięgu - zasadniczo przeobrażają warunki, struktury, instytucje, sys. wartości; zmiany małe - tylko pewne modyfikacje.

Inne kryteria: regularność, powtarzalność i incydentalność - są istotne z punktu widzenia zmian jako znaczących lub nie, dla dalszego rozwoju prognoz co do skutków społecznych.

1.2 Zmiana społeczna jako przedmiot badań socjologicznych.

Wraz z nowymi faktami, rozwojem historycznym następował rozwój wiedzy o społeczeństwie i jego przemianach. Wielkość interpretacji wyjaśniających zmiany społ. uwarunkowana jest wieloma przyczynami, np. zróżnicowaniem perspektywy poznawczej, odmiennością teoretycznych założeń, zmieniającą się rzeczywistością itp.

Przeciwieństwem teorii zorientowanych na fenomen zmiany społ. są teorie koncentrujące się na trwałości struktur, wartości, organizacji i instytucji, zachowań i stosunków.

Badanie zmian możliwe jest jako analiza czynników sprzyjających integracji, jak i czynników powodujących dezintegracją.

Poglądy dotyczące zmian społ. formułowane są w ramach różnych kierunków teoretycznych. Jednym z kryteriów zróżnicowania kierunków jest wyjaśnianie przyczyn zmian czynnikami endogennymi (wewnętrznymi), egzogennymi (zewnętrznymi) lub jednymi i drugimi. Różnią się też pod względem znaczenia czynników ekonomicznych i pozaekonomicznych jako wywołujących i utrwalających zmiany.

Wśród teorii zmian społ. wyróżniamy:

• Koncentrujące się na analizach czynników zmian i ich przebiegu

• Wyjaśniające przyczyny procesu transformacji systemów ekon. i polit.

Zmiany mogą być też badane w punktu widzenia zachowań jednostkowych/zbiorowych, małych/dużych grup społ.; w skali makro i mikro. Mogą się różnić zasięgiem i stopniem konkretności (także przedmiotem badań). Potwierdzeniem różnic jest konfrontacja perspektyw poznawczych charakterystycznych dla symbolicznego interakcjonizmu, teorii wymiany społ. z teoriami konfliktu marksistowskimi i niemarksistowskimi, z funkcjonalizmem. Rozległy przedmiot badań wiąże się z wielością interpretacji mechanizmów przeobrażeń w strukturach społ., w kulturze, religii itp. Akcentowane są czynniki wyjaśniające fenomen zmiany. Różne czynniki (migracje, wojny, ideologie, tradycja, kultura) mają różne znaczenia. Wyróżnia się teorie prowadzące do:

• zintegrowania systemu, przezwyciężenia elementów dysfunkcjonalnych

• burzenia istniejących struktur oraz powoływania nowych stosunków i organizacji

(analiza zmian jako czynników służących kontynuacji/negacji przeszłości)

Nurt analizujący procesy kumulacji przeobrażeń wewnątrz systemu i ich rolę w wywoływaniu zmian zasadniczych (teorie ewolucji i równowagi) - przeobrażenia wewnątrz systemu traktowane jako naturalne procesy społ, służące dostosowaniu w granicach określonych struktur.

W historii miały miejsce dyskusje na temat „jakie rozmiary i jakie typy przeobrażeń i w jakich strukturach należy uważać za „znaczące”, „centralne”, „marginalne”?”

Grupa teorii konfliktu, główna przyczyna zmian - konflikty społeczne. Jakie typy konfliktów wywołują najważniejsze zmiany? Konflikty prowadzące do zmian w typach panowania/Konflikty wywołane rozwojem sił wytwórczych i przeobrażaniem stosunków własności (marksizm, władza jako instrument panowania ekonomicznego, konflikt między posiadającymi i nie).

Max Weber - zmiany społeczne jako rezultat walki w celu przezwyciężenia oporu i urzeczywistnienia swoich celów; władza jako zdolność wpływania na innych; znaczenie religii jako czynnika sprzyjającego lub hamującego zmiany ekonomiczne, organizacyjne.

R. Dahrendorf - każde społ. i jego elementy podlegają zmianom, zmiana społ. jest wszechobecna. Występują społ. konflikty, zmiany społ. są wynikiem wzajemnych oddziaływań, społ. opiera się na przymusie jednych wobec innych. Zmiany społ. poprzez walkę między grupami o władzę, zmianę, status quo. Efekt: nowy typ zależności i panowania.

Zmiana systemu panowania i podmiotu panującego mogą wywołać istotne zmiany społ.

II. poł. XXw. Opozycja do marksizmu - inny typ determinizmu - znaczenie zmian technologicznych w przyczynach zmian społ. (w nazwie teorii istota zmian np. teorie społeczeństwa przemysłowego, technologicznego, ekspertów, trzeciej fali, informacyjnego).

Przedstawiciele: R. Aron, D. Bell, A. Toffler.

1.3 Spory o kierunek i znaczenie zmian społecznych.

Kierunek zmian oraz wartościowanie w kategoriach postępu/regresu; interpretacja rozmaitych przeobrażeń (trudność przewidywania konsekwencji w dłuższym okresie) - tematy dyskusji.

Czasem wydarzenia niezwykłe powodują większe konsekwencje (pozytywne lub negatywne) niż długo trwające procesy (np. upadek gospodarczy spowodowany kataklizmem). Aktualnie nieznaczące zmiany mogą mieć znaczenie dla przyszłości.

Niektórzy uważają, że zmiany społ. mają charakter cykliczny(analizują przebieg i przyczyny przechodzenia społ. przez fazy rozwoju lub powrót; V. Pareto, P. Sorokin), inni - linearny(A. Comte, H. Spencer, K. Marks).

Teorie ewolucji - przeobrażenia społ. jako proces przechodzenia struktur lub społeczeństw od niższych stadiów rozwoju do wyższych. Stadia wg A. Comte: teologiczne, metafizyczne, naukowe; jako przeobrażenia dominujących zasad rządzących społeczną organizacją, pozwalające mówić o epoce militarnej, prawnej, przemysłowej. K. Marks - analiza zmian w stosunkach ekonomicznych, politycznych i społecznych; także w sferze świadomości, prowadzących do zmian formacji(niewolnicza - feudalna - kapitalistyczna - komunizm). H.Spencer - ewolucja społ. - proces rozwoju barbarzyństwa -> społ. militarnego ->społ industrialnego i pokojowego. E. Durkheim - zmian społ. - proces stadium preindustrialne (mechaniczna solidarność)-> stadium industrialne (komplikacja stosunków, ograniczona solidarność, indywidualizm); zmiana - proces przechodzenia od form niższych do wyższych (także F. Toennies, Ch. H. Cooley).

1.4 Perspektywy poznawcze zmian społecznych

Perspektywa psychologiczna - teorie analizują zmiany społ. przez pryzmat osobowości; stosunki społ. jako rezultat instynktów, potrzeb, uczyć; przeobrażenia - rezultat przemian dopasowywania się człowieka do środowiska.

Perspektywa socjolog. - psycholog. - społeczne przyczyny zmian w stosunkach

Socjologiczna perspektywa poznawcza - system społ. jako pewna całość w analizie interakcji i procesów, ale bada się także pewne elementy systemu społ. np. strukturę, organizację, powiązania. Zmiany jako dotyczące stosunków społ., wartości, norm itd.

Teorie postrzegają społeczeństwo przez pryzmat zmiany lub trwania. Zmiany jako efekt niezamierzonych ludzkich działań lub zorientowanych na zmianę.

Społeczeństwo może być widziane jako: funkcjonalnie zintegrowane/efekt socjalizacji i kontroli społ./wynik dyferencjacji systemu/rezultat konfliktów i sprzeczności.

Najważniejsze nurty:

• teorie ewolucji (komulatywny, adaptacyjny, linearny charakter zmian)

• teorie równowagi (homeostaza, warunki do stabilizacji)

• teorie konfliktu (czynniki powodujące destabilizację)

• teorie cykliczne (społeczeństwa, kultury, cywilizacje zanikają i powstają)

Zmiany: wewnątrz/całego systemu. Wskaźniki zmian: dobrobyt, innowacyjność, regres. Prognoza zmian: futurologia.

1.5 Przyczyny zmian społecznych.

Przyczyny zmian - czynniki konieczne do wywołania określonych skutków. Proces zmiany - przejście od jednego stanu(warunków) do drugiego; obejmuje czynniki zmiany, kierunek, przebieg, formy. U podstaw istotnych zmian leżą procesy polegające na tworzeniu struktur, systemów; zdarzenia wraz z reakcjami; zachowania utrwalajće/niszczące stosunki, instytucje, normy. Procesy społ. to np. rozwój nauki, tworzenie państwa, konsumpcja masowa.

Przyczyny zmian wg psychologicznych teorii zmiany - wola, życzenie,popęd,lęk (np. konkurencja - motyw działania). Rola wybitnych jednostek i elit w przeobrażeniach np. M. Weber - koncepcja charyzmatycznego przywódcy. Socjologiczne wyjaśnienia zmian: wewnętrzna dynamika struktur(endogenne)/rezultat bodźców zewnętrznych(egzogenne).

Inny podział: jednoprzyczynowe/wieloprzyczynowe.

2.1 Teorie zmiany endogennej

• siły napędowe tkwią w systemach społ. lub ich częściach

• teorie: konfliktu, klasyczne teorie ewolucji, cykliczne teorie zmian, neoewolucyjne teorie społeczeństwa, teorie modernizacji

A) przebieg i przyczyny zmian w teorii konfliktu

konflikt jako trwały element życia społecznego

przyczyny lokowane w strukturach, w zasadach podporządkowania, w organizacji społeczeństw

a) konflikt w wersji marksistowskiej

• rewolucja jako instrument przeobrażeń społ., konflikt jako podstawowa siła sprawcza procesu zmian, która prowadzi do permanentnych zmian stosunków wewnątrz systemu oraz burzenia społ. struktury i rozwoju nowego modelu stosunków

• siły wytwórcze, stosunki produkcji, sposób produkcji, ustrój polityczny powinny służyć eliminacji ograniczeń i różnic

• stosunki produkcji wyznaczają typy klas społ., materialne warunki życia, wpływ na politykę, interesy społeczne. Warunkiem przeobrażeń w kulturze jest zmiana warunków materialnych

• przyczyny konfliktów: strukturalne, walki klasowe

• główna teza: konflikt strukturalny jako przyczyna zmian społ. jest wpisany w związki między bazą i nadbudową oraz wynika z interesów klasowych.

• Neomarksiści: J. Habremas, A. Gorz, B. Offe

b) interpretacje zmian w niemarksistowskich teoriach konfliktu

L.A. Coser, R. Lockwood- konflikt jako konkurencja

R. Dahrendorf- model dychotomicznej struktury; własność jako szczególny, a nie jedyny sposób legitymizacji uprawnień do władzy; zmiana jako rezultat konfliktu między przeciwstawnymi grupami interesu

Coser- zmiana społ. wynika z napięć, rezultat konkurowania o władzę, bogactwo, prestiż napięcia nie muszą prowadzić do konfliktu; konflikt prowadzi do nowej oceny stosunków społ. opartych na strukturze podziału

B.Aron- konflikt interesów czynnik w procesie powstawania plurastycznego społeczeństwa, rywalizacja grup o udział w społ. dochodzie i władzy, w wyniku których pojawia się zmiana społeczna

B) zmiana społeczna w klasycznych teoriach ewolucji

• historia społ. od prostych, słabo rozwiniętych form do bardziej złożonych stadiów życia społecznego; niezróżnicowane formy zróżnicowane; zacofane rozwinięte

• społeczeństwo jako organizm

• August Comte- zmiana społ. = postęp ewolucyjny

• H. Spencer- przechodzenie od nieokreślonej, niespójnej jednorodności do określonej, spójnej różnorodności

• J. Szacki, 4 grupy czynników zmian społ.

1. przebieg ewolucji, jej tempo i kierunek związane są z właściwościami człowieka

2. czynniki zewnętrzne (środowisko przyrodnicze)

3. społeczeństwo i stworzona przez nie kultura, sposoby produkcji, sytuacja demograficzna itp.

4. Konflikt i walka

C) cykliczne teorie zmiany

przyczyny i przebieg zmian poszukując wyjaśnień dla powtarzalności pewnych procesów

O. Spengler- nurt katastroficzny, społeczeństwa przechodzą tak jak ludzie etapy narodzin, dzieciństwa, młodości, dojrzałości, schyłku i upadku

A. Toynbeego- odpowiedź na wezwania ze strony środowiska

P. Sorokin- czynniki immanentne

V. Pareto- „krążenie elit”- elity ulegają samodegradacji, korupcji i izolacji

D) przyczyny zmian społecznych w neoewolucjonizmie

1. teorie multilinearnej ewolucji

• rozpoznanie i identyfikacja różnych typów kultury- linie ewolucji

• proces adaptacji

• postęp w kierunku „wyższych form”

2. teorie modernizacji

• przyczyny zacofania

• nowoczesność

• 2 nurty: funkcjonalistyczny, ewolucjonistyczny (jednolita koncepcja rozwoju)

• rola innowacji jako endogennej przyczyny zmian technicznych i gospodarczych

3. mechanizm zmiany w teoriach „opóźnienia kulturowego” (W.E. Ogburn)

4. zmiana społeczna w teorii społeczeństwa industrialnego i postindustrialnego

• akcentowanie w opisie zmian społecznych dezaktualizacji klasowej struktury społeczeństwa oraz odrzucenie kategorii własności jako nieprzydatnej do analizy struktury społecznej

• nieprzydatność kategorii klas

2.2 Teorie zmiany egzogennej

• S.C. Randall i H. Strasser- teorie traktujące społeczeństwo jako system stabilny, zintergrowany, który podlega zmianie na skutek oddziaływania sił zewnętrznych

• Klasyczna teoria dyfuzji i kontaktów kulturowych, teorie upatrujące w kryzysach i wydarzeniach źródła przeobrażeń społ., a także teorie równowagi

A) dyfuzja i kontakt kulturowy jako przyczyna zmiany

• badanie wpływu migracji i kontaktu kulturowego na rozwój i stagnację społ.

• kulturowa dyfuzja proces polegający na rozszerzeniu określonych cech kultury jednego społ. w inne

• Główne tezy:

1. rozwój kultury odbywa się głównie poprzez powielanie innych wzorów

2. o dynamice kultury decyduje intensywność kontaktów międzyludzkich

3. podobieństwo kultur nie jest dowodem powszechności praw rozwoju, lecz częstości kontaktów i oddziaływania

4. kultury izolowane skazane są na stagnację

5. o znaczeniu dyfuzji świadczy stopień asymilacji w różnych dziedzinach życia elementów obcych

6. czynnikami decydującymi w przeszłości o prawdopodobieństwie oddziaływania na siebie kultur były czynniki geograficzne

• wg Teggarta warunkiem zmian jest wtargnięcie obcych elementów w porządek społeczny, rozerwanie istniejących układów , grup, wartości, działań

B) kryzysy, katastrofy, podbój jako czynniki zmian egzogennych

• Karl Wittfogel

• R. Turner, L. Killian

• Robert A. Nisbet- “kryzys”- sytuacja, w której ludzie tracą kontrolę nad środowiskiem, w której pojawia się zagrożenie związane z zaskoczeniem, kiedy konwencjonalne zachowania lub myślenie nie mają zastosowania do sytuacji i są nieskuteczne

C) zmiana społeczna w teoriach równowagi

• teorie równowagi to te teorie, które z jednej strony dążą do określenia ogólnych warunków utrzymania społeczeństwa w jakieś stabilnej równowadze, a z drugiej strony chcą poznać mechanizmy, które tę stabilność zabezpieczają lub ponownie mogą ją stworzyć po zburzeniu z zewnątrz; szczególna rola przypisywana adaptacji i kontroli społecznej

• przyczyny zmian powodujące dysfunkcje systemu lokowane na zewnątrz lub wewnątrz systemu, w jego podsystemach

• zmiana rezultat adaptacji i eliminacji przejawów dysfunkcji

• warunki zaistnienia zmiany (wg Parsonsa)- oddzielenie nowego wzoru struktury od starych, instytucjonalne przyzwolenie na zmiany i negatywne sankcje za respektowanie wyłącznie starych wzorów, istnienie pozytywnego modelu

• dyferencjacja - przyczyna zmian społ. wywołanych przez tworzenie nowych wyspecjalizowanych struktur

13. Modernizacja

Zmiana i stabilność.

Rozwój w świecie jest nieuchronny. Każda zbiorowość przechodzi przez kolejne fazy rozwoju. W epoce przedindustrialnej rozwój następował w skutek presji zewnętrznej (np. zmiany klimatyczne, spotkanie z innymi kulturami, przyrost ludności). Społeczeństwo wystrzegało się zmian chcąc zachować porządek, stabilność systemu.

Tradycja i nowoczesność.

Współcześnie zmiany nie prowadzą do zagrożenia trwałości systemu. Zmiany wynikają z wewnętrznych potrzeb.

Przemiany społecznie spowodowane modernizacją:

• Mobilność społeczna - społeczeństwo otwarte, elastyczna struktura dostępności ról i pozycji, status osiągalny (poprzez wysiłek i pracę) a nie przypisany (dziedziczenie)

• Uniwersalizm i indywidualizm - Pierwotnie, społeczeństwo komórkowe (złożone z autonomicznych społ. terytorialnych, nie powiązanych ze sobą w większym stopniu), po rewolucji przemysłowej jednostka włączona jako obywatel państwa w życie szerszej wspólnoty. Jednostka nabiera indywidualizmu, silne poczucie wolności.

• Formalizacja i fragmentaryzacja stosunków społecznych - zależności i więzi osobiste zastąpione przez podporządkowanie jednostek bezosobowemu prawu. Jednostka uwikłana w stosunki z innymi ludźmi funkcjonalnym fragmentem swojej osobowości, nie zaś jej pełnią

• Integracja społeczna - społ. tradycyjne integrowane przez system zwyczajowych lojalności i możliwość użycia siły, społ. nowoczesne zintegrowane przez sieć wewnętrznej łączności i komunikacji

• Kontrola społeczna - kontrola zachowań w większym stopniu przez prawo, i opinie publiczną, w mniejszym przez obyczaj. Regulacja pozytywna(nakazywanie czegoś) zmienia się w negatywną(zakazywanie)

• Konflikt - w społ. tradycyjnym sytuacje konfliktowe zagrażały podstawom ładu, w społ. nowoczesnym konflikt staję się sposobem osiągania kompromisu między przeciwstawnymi interesami grup społecznych, nie narusza porządku społecznego

• Racjonalność - działania społeczne coraz bardziej racjonalne, w społeczeństwie tradycyjnym działania zrutynizowane, wzór w tradycji i zwyczaju bez względu na skuteczność

• System wartości - w społecznym odczuciu dążenie do zmian przestało zagrażać stabilności systemu społecznego, potrzeba zmian i innowacji powszechna

Modernizacja w refleksji socjologicznej.

Saint-Simon , Comte - proces historyczny jako stopniowe przechodzenie od epoki teologicznej do epoki pozytywnej wiedzy, racjonalność cechą społeczeństwa nowoczesnego

Spencer - społ. militarne - pomnaża zasoby drogą podbojów, społeczeństwo industrialne - wewnętrzny rozwój usuwa gospodarcze przyczyny wojen

Toqueville - kształtowanie się demokratycznego etosu z zasadami indywidualizmu i równości

Toennies, Sumner - ewolucja od wspólnoty opartej na pokrewieństwie i religii do zrzeszenia opartego na więzach umowy, prawa opinii publicznej i roli społecznej

Durkheim - rozwój podziału pracy, od solidarności mechanicznej opartej na podobieństwie wykonywanych przez ludzi czynności do solidarności ograniczonej opartej na zróżnicowaniu funkcji

Becker - postępująca sekularyzacja w ewolucji od społ. sakralnego do zlaicyzowanego

Redfield - postępująca urbanizacja i promieniowanie miejskiego stylu życia

Problemy modernizacji w społeczeństwie zacofanym.

Modernizacja w krajach zacofanych bardziej niż powolną ewolucje przypomina przewrót w sposobie życia. Modernizacja społeczeństw europejskich była równocześnie z procesem demokratyzacji.(proces długofalowy). Wprowadzenie demokracji w społ. tradycyjnym powoduje zahamowanie zmian(większość społ. przeciwko naruszaniu odwiecznego porządku). Dlatego modernizacja krajów zacofanych najczęściej jest dziełem dyktatorskich elit (np. ZSRR, Chiny, Egipt). Modernizacja wymaga w początkowym okresie licznych wyrzeczeń, które może narzucić tylko dyktatura.

Modernizacja w ramach społeczeństwa polskiego.

Brak udziału Polski w przemianach pierwszej rewolucji przemysłowej. W XIXw. energia skierowana bardziej ku odzyskaniu suwerenności, niż odrabianiu dystansu cywilizacyjnego. Niewiele zmian w okresie międzywojennym, mieszanina przestarzałych i nowoczesnych układów społecznych. Duże znaczenie warstwy ziemiańskiej, małe klasy średniej. Ograniczone kanały mobilności (sztywna struktura społeczna). Powojenny socjalizm, to modernizacja ideologiczna. Władze traktują całe społeczeństwo jako zacofane, stosują metody adekwatne do stanu zacofania. Socjalistyczna zasada gospodarcza(dominacja rządu w gospodarce) alternatywną wobec kapitalizmu, drogą do szybkiego awansu cywilizacyjnego. Czynniki początkowo pomagające w rozwoju(odgórne planowanie, pomagające wprowadzenie „poświęceń”) w późniejszym okresie stają się barierą dla dalszego rozwoju społeczeństwa. Scentralizowany system ma problemy z wydajnością. Brak bodźców z rynku powoduje marazm i skostnienie. Upadek socjalizmu umożliwił powrót społeczeństwa polskiego do zachodnich wzorców. Ciągle jednak widoczne skutki socjalizmu (np. żądanie interwencji rządu w ekonomii). Poziom życia w socjalizmie niski, ale stabilny, rynek wprowadza niepewność, wystawia jednostkę na ryzyko, stąd opór jednostek wobec nowych instytucji. Niektóre procesy towarzyszące polskiej transformacji (np. bezrobocie, prywatyzacja, przystąpienie do UE) są traktowane jako zagrożenie dla interesów pojedynczych grup społecznych(np. rolnicy). Społeczeństwo ma już najtrudniejsze fazy transformacji za sobą.

14. Ruchy społeczne jako czynnik zmiany

Uwaga moja: Najlepiej to zagadnienie analizować na przykładzie (np. Solidarności)

Geneza ruchów społecznych

Ruch społeczny to forma zbiorowego, spontanicznego działania pewnych kategorii społecznych lub zbiorowości zmierzającego do określonego celu i często do wywołania zmiany społecznej. Rzadko jednak dochodzi do zmiany totalnej (rewolucja polityczna).

Podział ruchów społecznych (historycznie)

• ruchy stare

• ruchy nowe

Funkcje ruchów społecznych

1. istotny czynnik zmian zachodzących w społeczeństwie

2. instrument służący do realizacji określonych potrzeb

3. rozładowywanie napięć psychicznych

4. ujawnianie i artykulacja nowych problemów i konfliktów społecznych oraz nowych wartości

Warunki rodzące aktywność zbiorową (ruchy społeczne)

• presja sytuacji (np. zagrożenie)

• zmiana w świadomości przyszłych uczestników ruchu (przekonanie o potrzebie sprzeciwu)

Czynniki przyspieszające zmiany w świadomości (czyli rozwój ruchu)

• przywódcy lansujący idee

• symbole (negatywne i pozytywne)

• ideologie, hasła

Historia pokazuje, że naturalna jest instytucjonalizacja ruchów (tworzenie legalnych działań, wmontowanych w struktury organizacyjne państwa). Jeśli ruch poprzez swoje działania dochodzi do władzy to mówimy o biurokratyzacji ruchu (w praktyce oznacza to najczęściej rozczarowanie wielu uczestników ruchu)

Typy ruchów społecznych

Podział ze względu na:

a) cel

1. rewolucyjne, reformatorskie, kontensacyjne

b) formy organizacyjne

• ekonomiczne, polityczne, narodowo-wyzwoleńcze, religijne

c) bazę społeczną ruchu (ruchy klasowe)

• chłopskie, robotnicze, burżuazyjne

d) metody jego działania (obywatelskie)

• konsumenckie, młodzieżowe, zawodowe, lokalne

Bardziej szczegółowe podziały to np. ruchy pacyfistyczne, feministyczne etc

Podział ruchów społecznych wg J. Halfmanna

a) rewolucyjne (radykalne - np. robotniczy, komunistyczny)

b) walczące o prawa człowieka (socjalne, polityczne)

c) walczące przeciwko ryzyku (sprzeciwiające się narażaniu społeczeństwa na ryzyko)

Ruchy rewolucyjne (najlepiej analizować na przykładzie np. rewolucja październikowa):

Wg. P. Pacewicza:

Ruchy rewolucyjne wywołują zmiany: ustrojowe, grupy lub klasy rządzącej, instytucji politycznych, stosunków gospodarczych i społecznych, kulturowe, ideologiczne. Są to zmiany gwałtowne, jakościowe, naruszające ciągłość rozwoju, Metodami osiągania zmian są siła, przemoc, spektakle rewolucyjne.

Przyczyny ruchów rewolucyjnych:

• zachwianie równowagi między elementami systemu społeczno-politycznego

• kryzys gospodarczy, gwałtowne obniżenie poziomu życia

• brak kanałów artykulacji interesów

• degradacja ekonomiczna i polityczna pewnych grup społecznych

• konflikty na tle podziału dóbr i usług oraz władzy

• brak legitymizacji i konsensusu wobec sprawujących władzę

Nowe ruchy społeczne

• są efektem nowego typu konfliktów społecznych (zakwestionowanie wzorów kulturowych i wartości społeczeństw)

• chcą kontrolować kierunek rozwoju społecznego gwarantujący lepszą jakość życia

• identyfikują się z wartościami niematerialnymi (pokój, środowisko etc)

• ich żądania mają charakter nienegocjowalny (rezygnacja z elektrowni atomowych)

• protest skierowany jest do nieokreślonego przeciwnika

• nie dążą do władzy (bronią praw)

• mają charakter spontaniczny (manifestacje, przejawianie inności)

• niektóre się biurokratyzują (ruchy ekologiczne)

• przyczyniły się do wzrostu świadomości zagrożeń społeczeństwa

• nie mają cech ruchu rewolucyjnego

Geneza:

• radykalizacja współczesnych klas średnich

• kryzys państwa dobrobytu

• frustracje

• rozczarowanie demokracją parlamentarną

• zwątpienie w ważność celu jakim jest wzrost gospodarczy

• sprzeciw wobec kultury jako środka do utrzymywania status quo społecznego

Nowe ruchy społeczne były odpowiedzią na:

• wzrost społecznych kosztów produkcji (choroby cywilizacyjne)

• spadek zaufania (w latach 70tych) do państwa jako strażnika dóbr społecznych

Przykładowe nowe ruchy społeczne:

• ruchy ekologiczne

• ruchy broniące praw obywatelskich

15. Modele ładu społecznego

Tytułem wstępu:

- Platon - najstarszy(utopijny zresztą) model

- późniejsi - Franciszek Bacon, Tomasz Moor, Monteskiusz - wizje organizacji społeczeństwa i władzy.

Generalnie za ojca socjologii uwaza się Augusta Comte'a(Fr.), choć wyróżnia się :

Karola Marks'a, Maxa Webber'a, Emila Durkhem'a. Ci wytłuszczeni panowie również pokusili się o stworzenie modelu idealnego sołeczenstwa - państwa.

- Marks - początkowo - analiza przyczyn alienacji + wizja społeczeństwa wyzwolonego

- później - społeczeństwo oparte na technice, własności + samorządzie wytwórców (wizja przyszłego społ. komunistycznego). Modele te po raz pierwszy ujawniają, aspiracje, oczekiwania i marzenia społeczne.

- Weber - teoria idealnej biurokracji - miała być idealną i bezbłędną formą organizacji, odnosi się do urzędników, przedstawicieli konkretnej władzy (sformalizowanej, opartej na prawie, przepisach i reglamentacji).

- warunkiem skuteczności b. jest określony stopień niezależności zachowań + konformizm wobec uznanych wzorów działań.

- służyła także do oceny układów i instytucji społ.

Funkcje idelanych modeli ladu społecznego :

• wartościująco-prognostyczna - narzędzie mierzenia postępu społecznego, rozumianego jako zbliżenia do ideału,

• analityczna - narzędzie analizy typów ładu społecznego, lub jego elementów składowych(idealna biurokracja Webbera),

• organizująca, motywująca zachowania - zwłaszcza ruchy spontaniczne w warunkach transformacji,

• socjotechniczna - wykorzystywana przez instytucje władzy, zwłaszcza dyktatorskiej (również dyktatorów mody).

Dotychczas mowiliśmy o modelach idealnych, a te po wykorzystaniu w praktyce okazuja sie byc oczywiscie utopijne, a te nowe „empiryczne stany” nazywamy (wg S.Ossowskiego) typami ładu społecznego.

Pan S.O. wyróznił 4 typy ładu społecznego:

monocentryczny (przeprowadzony w praktyce, socjalizm)

policentryczny(pluralistyczny) (przeprowadzony w praktyce)

porozumień społecznych (pozostaje idealnym, miał byc zrealizowany przez socjalizm, w praktyce jednak „realny socjalizm” stał sie klasycznym przykładem ładu monocentr., graniczących z totalitaryzmem, stąd buntowano sie chcąc stworzyć ład porozumień społ.<<Solidarność, wsółczesny korporacjonizm>>)

przedstawień zbiorowych

AD.1) Oparty na systemie rozkazów i środków przymusu. Istnieje w nim jeden ośrodek kierowniczy, skupiający pełnię władzy politycznej i kierujący sie w swych działaniach celami ogólnymi, wśród których rolę decydącą spełnia rozwój, ekspansja, dynamika.Stwarza najlepsze warunki do realizjacji planów makrospołecznych.(niestosowanie sie to sankcje, wyroki sądowe, a przesadne stosowanie sie to nagrody, czy wyróznienia). Społeczeństwo hierarchiczne, podporządkowane monocentrycznej władzy.

Załozenia: znikomego zróznicowania społeczneństwa, nieomal równość.(choć w praktyce wzmaga asymetrię, dychotomię)

dychotomia - 2dzielność, tu jedna stona społ. uprzywilejowana kosztem drugiej

AD.2) - wielość ośrodków władzy

• większa symetryczność struktury społ.(w stos. Do 1)

• funkcjonowanie licznych grup interesu

• stosunki między grpami, władzą, społeczeństwie oparte na porozumieniach, przetargach, kompromisach (nie na przymusie i sankcjach, jak 1.)

• wiazany z gradacyjnym modelem struktury społecznej - 3 lub > liczba klas społecznych (czynniki różnicujące: dochód wykształcenie, prestiż społ., dostęp do władzy)

AD.3) - oparty na międzygrupowych porozumieniach; organizacje samorządowe sa łączone przez instytucjonalne formy życia (m.in. wspólnoty mieszkaniowe, ale i społ. zjednoczone w działalności produkcyjnej).

Konkretną formą może byc samorządowa organizacja calej gospodarki i poszczególnych przedsiębiorstw lyb korporacjonizm społeczny.

MODELE ŁADU A ZACHOWANIA AKTORÓW SPOŁECZNYCH

Generalnie lad społeczny mozna zanalizowac na 2 sposoby:

• w ujęciu instytucjonalnym(tak, jak to zrobiliśmy wyżej - zasady funkcjonowania danego ładu+instytucje)

• i behawioralnym(tak, jak to zaraz zrobimy niżej - zachowania ludzi zwiazane z danym ladem).

..czyli...analiza behawioralna pozannych ładów społecznych..

ład monocentryczny - zachowania ludzi polegające na sprawnej realizacji decyzji władzy(wyposażonej w wiedzę odnośnie potrzeb społ. i gospodarki), posłuszeństwu, konformizmie, rywalizacji, ale tylko w obrębie obowiązków.

- przywódcy mają cechy charyzmatyczne, posługując się dyktaturą, lub autorytaryzmem, wspierane przez różne grupy społeczne (gdzie te zostały do tego przymuszone/są przekonane o racji władzy/dostosowują się, na skutek braku alternatywy*)

*rezygnacja z pewnych praw przez jednostke, mając w zamian poczucie bezpieczeństwa sojalnego(pracę, opiekę zdrowotną...) = wymuszona bezradność

1') ład monocentryczny - zachowania ludzi - 3 typy wg Roberta Mertona:

• rytualizm - patologia instytucji, wytwarzanie „bubli”

• wycofanie - rodzi opozycję, walkę z systemem

• innowację

• bunt

..wraz z trwaniem ładu monoc. przeważa wycofanie i bunt.

2) ład policentryczny - typy zachowań A:

• zachowania niezależne

• współzawodnictwo/walka

• współdziałanie

..dotyczy wszystkich dziedzin życia społecznego, np. praca(oblicze konfliktu i kooperacji), umożliwia wybór róznych strategii, nie skazuje na rytualizm

...jednostki rywalizują:

- na rynku ( o zasoby ekonomiczne)

- na arenie (o politykę, władzę)

- na estradzie (o status, prestiż)

typy zachowań podział B :

osobowościowe - motywowane indywidualnymi interesami(niebezpieczeństwo egocentryzmu, rywalizacji prowadzącej do zrywania więzi społ)

społeczne - poczuciem więzi, solidarności (niebezpieczeństwo uzależnienia- np. inwestycje na giełdzie-zgodne z nowa falą społ.)

3) ład porozumień zbiorowych - miał eliminować zagrożenia wynikające z 1) i 2). Cechy:

• samorządowy charakter instytucji

• spontaniczność ludzkich zachowań(swobodne ścieranie się wartości, prospołeczność,kooperacja)

ZŁAMANIE SIĘ ŁADU MONOCENTRYCZNEGO(zwanego tez porządkiem etatystycznym)

Charakterystyka ładu monocentrycznego w sferze gospodarczej:

dominacja państwowej formy własności(upaństwowienie, monopol państwowy)

nakazowo-rozdzielczy system rządzenia z biurokratycznym planowaniem

podporządkowanie:ekonomii-polityce, konsumpcji-produkcji ..

blokada artykulacji interesów różnych grup społ. z wyjątkiem „elit” władzy

Degeneracja systemu:

• partia awangardy(jej mit), władza - substytut parlamentu władzy sądowniczej - powodem patologii (dążenie do objęcia pełni władzy stwarza ogromne możliwości nadużyć, grupa interesu, zorientowana na zaspokajanie własnych potrzeb, umacnianie swego statusu i przywilejów)

• mimo przewazających tendencji zachowawczych-wewnętrzne konflikty i napięcia-ruchy reformatorskie

• luka konsumpcyjna, luka cywilizacyjna - rosnące potrzeby i niemożliwośćich zaspokojenia (poziom życia niewspółmiernie niski w stosunku do osiągniętego rozwoju gospodarki, a koszt jaki ponosi społeczeństwo z racji realizacji strategii gospodarczej niewspółmiernie wysoki w stosunku do efektow)

• władza nie stwarza warunków dla artykulacji interesów(zorientowanie na podporządkowanie)

• nie stwarza warunków do przejawiania się konfliktów(w konsekwencji odgórnych pomysłow na ich łgodzenie)

(lata 80. w Polsce - konflikt zaczął sie o podział dochodu narodowego, poprawę war. bytu, przeciewko zablokowaniu awansu<zwłaszcza młodych>, konflikt o godność czloweka, przekształcając sie szybko w konflikt globalny-wyrażający chęć zmiany ładu mono. na pluralistyczny lub na ład porozumień społ.)

16. Polityka w życiu społeczeństw

1. Polityka

sztuka rządzenia państwem, na które składa się szereg procesów, w toku których rządzący podejmują się koordynacji działań zbiorowych, poprzez określone oddziaływania względem rządzonych. Są zatem dwie strony - rządzący (strona dominująca) i rządzeni (strona podporządkowana).

Polityka jest rodzajem uczestnictwa w stosunkach władzy - jest działalnością mającą na celu zdobycie pozycji dominującej, ale także może dążyć do minimalizacji podporządkowania ekipie rządzącej, a więc dotyczy obu stron.

2. Władza

zdolność jednostek czy grup do przeforsowania w stosunkach z innymi własnej woli, nawet wbrew oporom z ich strony.

Władzy nie można posiadać, gdyż jest ona relacją - zawsze jest pełniona przez kogoś wobec kogoś. Posiadać można jedynie dostęp do instrumentów władzy.

Aby zaistniały stosunki władzy potrzebny jest konflikt między dwoma stronami, gdzie strona rządzona podporządkowuje się rządzącym z obawy utraty wartości cenniejszych dla siebie niż spełnienie swoich postulatów - dlatego też władza jest praktycznie wszechobecna (np. w rodzinie, zakładach pracy, itp.). Rządzący mogą zastosować wobec rządzonych środku bezpośredniego przymusu (w skrajnych przypadkach przemocy). Najpowszechniejszym instrumentem władzy jest jednak sama groźba zastosowania przymusu, poprzez odwołanie się do potencjalnej sankcji.

Socjologów interesuje szczególnie skala, stopień realizacji politycznych dążeń społeczeństwa w danym ustroju, a więc polityczna efektywność społeczeństw.

3. Ustrój polityczny

• Całość politycznych instytucji i procedur w danym społeczeństwie. Ustrój to zespół wzorców określających:

a) sposoby obsadzania stanowisk publicznych

b) cechy dopuszczanych do nich osób

c) usankcjonowane strategie zdobywania dostępu do procesu podejmowania decyzji

d) reguły ich podejmowania.

Wzorce te są przeważnie zinstytucjonalizowane, a więc utrwalone nie tylko w przepisach prawa, ale także w powszechnych nawykach i nieformalnych normach działania, co sprawia, że obywatele realizują swoje cele jako wspólnota.

Przemoc jako sposób rządzenia może być różnie oceniana (funkcjonalnie - ograniczenie tych, którzy interesy własne przedkładają ponad dobro ogółu, lub teoretycznie- siłowe podporządkowanie słabszych woli silniejszych). Jednakże historia uczy, że skuteczniejszą podstawą władzy jest

4. Legitymacja, czyli społeczne uprawomocnienie władzy.

• Trzy typy podstaw prawomocności władzy: tradycja, charyzma(uczuciowe przywiązanie do rządzących), lub przepis prawa.

• Aby władza była legitymizowana musi ona być nabywana i sprawowana zgodnie z ustalonymi regułami, które muszą znajdować odzwierciedlenie w przekonaniach rządzących i rządzonych, co do ogólnego interesu oraz potrzeb społecznych.

5. Jest wiele typów ustrojów:

• Systemy autorytarne wyróżniają się ograniczonym pluralizmem politycznym - istniejące w nich grupy są zasadniczo w większości kreowane przez państwo. Uzyskanie wysokiej pozycji w grupie rządzącej związane jest z zaufaniem przywódcy, a nie poparciem grupy. Dalej, w autorytaryzmie nie istnieje wiodąca ideologia - występują w nim raczej „typy mentalne” niż ideologie, a więc raczej emocjonalne niż racjonalne sposoby myślenia i odczuwania, dostarczające luźnych, niepisanych reguł reagowania na określone sytuacje, a więc będące tak usztywnione jak ideologia.

• Każdy system totalitarny jest jednocześnie autorytarny, ale nie odwrotnie. Zasadnicza różnica dotyczy skali - wolność może być naruszana w sposób bardziej lub mniej totalitarny. Wszelkie instrumenty władzy w totalitaryzmie skoncentrowane są w rękach wąskiej grupy ludzi, którzy nie są odpowiedzialni przed nikim za swe działania. Ustrój możemy uznać za totalitarny jeśli występują w nim trzy czynniki: totalitarna ideologia, silna partia polityczna z tajną policją, oraz monopol politycznej kontroli nad wszystkimi sferami stosunków międzyludzkich (np. środki komunikacji masowej, siły zbrojne).

• Autorytaryzm i totalitaryzm zaliczamy generalnie do ustrojów monokratycznych, a więc takich, w których władza jest pozbawiona kontroli i skoncentrowana. Ustroje takie mogą być całkiem efektywne jeśli np. społeczeństwo słabo zna inne systemy, ludzie akceptują władzę jednostki z pobudek religijnych, nieliczne są elity wykształcone, zamożne; społeczeństwo dostrzega kryzys lub zagrożenie zewnętrzne.

6. Demokracja

• Istnieją określone normy opisujące sposób uzyskiwania władzy oraz typowe praktyki, mające zagwarantować odpowiedzialność rządzących.

• Wpływ obywateli na politykę dokonuje się poprzez uczestnictwo w regularnych wyborach pomiędzy programami partii politycznych, a także poprzez działalność w stowarzyszeniach, ugrupowaniach lokalnych.

• Społeczeństwo obywatelskie, w którym występuje konkurencja i współpraca, ogranicza rządzących. Ważna w demokracji jest także reguła większości, ograniczona przez regułę ochrony mniejszości.

• Nieodłączne atrybuty demokracji: konstytucja, gwarantująca politykom wybranym w głosowaniu kontrolę rządu, powszechne prawo wyborcze dla dorosłych obywateli, nieograniczone prawo wypowiadania się w kwestiach politycznych, tworzenie stowarzyszeń, samorządny tryb zapadania decyzji politycznych (niezależny od nacisków).

7. Podstawowe odmiany demokracji:

• demokracja przedstawicielska - większość działań podejmowanych jest przez polityków pochodzących z wyborów.

• demokracja bezpośrednia - uczestnictwo obywateli w podejmowaniu decyzji (np. w greckich państwach-miastach, obecnie trudne do zrealizowania).

Systemy przeciwwagi sił politycznych - polegają na tym, że władza sprawowana przez jedną lub więcej partii jest równoważona i poddana kontroli przez opozycję, która zmierza do zmiany układu sił politycznych w następnych wyborach.

System partycypacyjno-konsensualny , w którym podejmowanie decyzji oraz ponoszenie za nie odpowiedzialności ma charakter kolegialny. Sami obywatele wypowiadają swoje zdanie poprzez referenda. System ten może mieć odmianę partycypacyjną (opartą na wartościach indywidualistycznych, np. Szwajcaria) lub konsensualną (przywiązanie społeczeństw do wartości grupowej pracy, np. Japonia).

Obok zalet, systemy demokratyczne mają także cechy ujemne - czasem są mało skuteczne, nie muszą być koniecznie efektywniejsze ekonomicznie od innych...

7. Socjalizacja polityczna

Wspieranie legitymacji władzy poprzez wprowadzanie w system polityczny wiedzy o politycznych instytucjach i procedurach a także politycznych symbolach, a także wartości i przekonania dominującej kultury. Odbywa się to przez system edukacyjny, mass media, miejsca pracy, itp.

Kultura polityczna społeczeństwa - jest rzeczywistym zakresem uczestnictwa obywateli, będący pochodną socjalizacji politycznej. Obejmuje ona trzy aspekty: poznawcze (wiedza, doświadczenia), emocjonalne (uczucia) i wartościujące (opinie na temat standardów i kryteriów). Kultura polityczna jest ważnym kryterium odróżniającym od siebie systemy demokratyczne.

Na tej podstawie możemy wyróżnić trzy typy kultury politycznej:

• zaściankowa - nie istnieją wyspecjalizowane role polityczne, nieznaczne są oczekiwania wobec systemu politycznego,

• podporządkowania - w społeczeństwie przeważają postawy bierne, choć obywatele mają świadomość istnienia władzy rządowej

• uczestnictwa - członkowie społeczeństwa dążą do pełnej wiedzy o systemie politycznym, są aktywni.

Kultura polityczna nie musi też być zbieżna z systemem - ich niespójność owocuje często ich apatią lub alienacją.

Ważną rolę w kształtowaniu systemu politycznego i kultury politycznej odgrywają media, co widać na przykładach kampanii wyborczych, gdzie wygrywają politycy o dobrej prezencji medialnej.

Nazwiska z rozdziału: Max Weber (trzy typy prawomocności władzy), R. Dahl („proceduralne minimum” demokracji - cechy, które każda demokracja musi mieć).

17. Instytucje ekonomiczne

J. Szczepański.

Do instytucji ekonomicznych zaliczamy te wszystkie, które zajmują się produkcją, podzałem dóbr i usług, regulowaniem obiegu pieniądza, organizowaniem i podziałęm pracy.

Instytucje ekonomiczne związane są z:

• społęczeństwem przemysłowym

• skomplikowanym podziałem pracy

• stosunkami rynkowymi

Trzy segmenty współczesnych systemów ekonomicznych:

• - segment przemysłowy korporacji

• - sektor kompensacyjny małego i średniego biznesu

• - segment rynku pracu

Najważniejsze instytucje ekonomiczne:

• - rynek

• - przedsiębiorstwa

• - pieniądz

• - pewne wzory zachowań (tzw. strategie aktorów w sferze ekonomicznej)

Rynek - forma więzi między producentami i gospodarstwami domowymi, a różnymi instytucjami finansowymi, a bankie centralnym i między wszystkimi wymienionymi wyżej podmiotami, a władzami centralnymi oraz władzami lokalnymi.

Funkcje runku:

• - kształtowanie cen

• - weryfikacja efektywności

Konsumenci w swoich wyborach kierują się:

• - możliwościami

• - potrzebami

• - preferencjami(np. ważność produktu w danym momencie, czynniki kulturowe)

G. Becker - preferencje nie zależą tylko od maksymalizacji użyteczności, ale także od stałych wartości (np. ochrona życia).

Habitus (P. Bourdieu) - sposób życia danej klasy czy warstwy społecznej.

Preferencje konsumpcyjne zalężą od ogólnego stanu gospodarki oraz aspiracji społecznych.

Układy zbiorowe pracy określają:

• - wysokość i składzniki płac

• - czas pracy

• - wymiar urlopu

• - ochronę pracownika

Elementy przetargu zbiorowego:

• - negocjacje

• - spory zbiorowe

• - strajki

• - lokaty

Funkcje przedsiębiorstwa:

- maksymalizacja zysku

- organizowanie pracy i kapitału

- wprowadzanie i stosowanie nowych technologii

Spełnienie potrzeb materialnych, afiliacyjnych oraz rozwoju osobistego zalęży w przedsiębiorstwie od:

• - typu przedsiębiorstwa

• - sposobu kierowania

• - zakresu partycypacji pracowników

Przedsiębiorstwa w czasie przekształceń - charakterystyczne dla państ postsocjalistycznych

Charakter uprawnień pracowniczych w zakresie zarządzania:

• - informacyjno-konsultacyjny

• - współdecydowanie w sprawach personalnych

• - współdecydowanie w sprawach socjalnych

Modele partycypacji pracowniczej:

• - partnerski (Niemcy, Austria)

• - konfliktowy (Francja, Włochy)

• - mieszany (kraje skandynawskie)

Uczestnictwo pracowników w zarządzaniu:

• - powoduje obniżenie poziomu napięć

• - wpływa na skłonność do innowacji

• - stymuluje wzrost wydajności i produktywności

• - wpływa na poprawę warunków pracy

• - jest neutralne dla rynku i cenowych strategi przedsiębiorstw

• - sprzyja silniejszym oddziaływaniom przedsiębiorstw na państwo

Antagonistyczna kooperacja - system stosunków społecznych w przedsiębiorstwie o znaczącym poziomie partycypacji

Modele stosunków w przedsiębiorstwie:

• - negocjacyjno - konfrontacyjny (odseperowanie związków zawodowych od spraw ekonomicznych)

• - negocjacyjno - korporacyjny (poczucie wspólnoty interesów)

Samorząd gospodarczy - stowarzyszenie przedsiębiorców działających w różnych dziedzinach celem reprezetowania swych interesów i działania na rzecz rozwoju.

18. Organizacje w społeczeństwie

Obecność różnego typu organizacji w różnych sferach życia społecznego, politycznego czy gospodarczego stanowi cechę współczesnego świata. Wszechobecność świata organizacji w życiu współczesnego człowieka prowadzi do powstania typu osobowości określanego mianem „osobowości organizacyjnej”, a społeczeństwo składające się z organizacji bywa nazywane „społeczeństwem organizacyjnym”.

Atrybuty organizacji:

celowy, planowy, programowy i świadomy charakter,

struktura, tj. wewnętrzny układ, porządek organizacyjny, którego podstawowymi elementami są pozycje i role,

wartości, normy, zasady, kodeksy, regulujące zachowania członków, zarówno w procesach wstępowania, uczestnictwa jak i opuszczania organizacji,

relatywne wyodrębnienie organizacji jako określonego podsystemu społeczeństwa globalnego z otoczenia zewnętrznego, przejawiające się w identyfikacji członków z organizacją, w istnieniu oficjalnych „granic” między organizacją a jej otoczeniem

Zmienne socjologiczne pomagające opisać organizację:

1. wyodrębniony z otoczenia system społeczny

2. sposoby osiągania celów

3. koalicje grup wchodzących w jej skład

4. zasady funkcjonowania

5. rezultaty interakcji z otoczeniem

W znaczeniu rzeczowym organizacja jest to po prostu materialnie istniejąca instytucja np. kościół, fabryka, korporacja, urząd, szkoła, armia, partia, klub sportowy. Organizacje są przykładem grup celowych.

K. Doktór- organizacje formalne są to społeczne zbiorowości tworzące pewne całości oraz

wymiar kulturowy, a więc pewne zespoły norm i wartości, które jednoczą członków

tych zbiorowości i wyznaczają społeczne zachowania.

Dla organizacji jako grupy celowej przydatne są analizy typu instytucjonalnego, grupowego, strukturalnego, jednak wraz z upowszechnieniem się podejścia psychologicznego odwoływanie się jedynie do rzeczowego rozumienia okazało się zbytnim uproszczeniem. Powstały dylemat starali się rozwiązać M.Weber i Ch.Barnard

Weber wyróżnił pojęcie nadrzędne grupy korporacyjnej, stanowiącej związek społeczny albo zamknięty, albo ograniczający przyjęcie ludzi z zew. za pomocą przepisów, w którym porządek wew. jest narzucany przez personel administracyjny lub przywódcę, od organizacji, która posiada dodatkowe dwie cechy: ma charakter bardziej stowarzyszenia niż wspólnoty oraz jest zaangażowana w wykonywanie ciągłej, celowej działalności. Tak rozumiana organizacja gromadzi swoich członków w celu realizacji wspólnych celów, w przeciwieństwie do wspólnoty, która skupia się bardziej na zasadzie emocjonalnego poczucia przynależności.

Ch. Barnard uważał, że organizacja to „świadomy, przemyślany i celowy typ współpracy pomiędzy ludźmi”.

Zarówno Weber jak i Barnard traktowali organizację jako system ról o wyznaczonych zadaniach, dążących do realizacji celów. Weber kładł nacisk na problemy władzy w organizacji, Barnarda interesowały kwestie komunikacji , które umożliwiają dążenie do wspólnego celu.

Biorąc pod uwagę podstawowe kryteria definiowania organizacji, organizacja to instytucja, która jest grupą zbiorowego działania, rodzaj systemu społecznego

Z. Bauman: organizacja to grupa celowa, której cechę stanowi świadome i jawnie deklarowane samoograniczenie.

Organizacje absorbują tylko część osobowości swoich członków, stąd też rozumiemy je jako wiązkę pewnych ról, nie osób.

A. Kamiński- organizacja to względnie trwałe, celowe uporządkowanie działań i zachowań ludzkich. Uporządkowanie to polega na wprowadzeniu względnie trwałych zasad postępowania w określonych sytuacjach. Kiedy organizacja zaczyna żyć własnym życiem, wrastając w istniejące struktury społeczne i nasiąkając symbolami kulturowymi, organizacja staje się instytucją.

Struktura organizacji- związki między funkcjami, które współdziałają ze sobą w celu realizacji celów organizacyjnych. Można je określić jako stosunki współdziałania i podporządkowania.

Model idealnej biurokracji Webera:

1. Zachowania uczestników w org. biurokratycznej określone są normami prawnymi. Normy te tworzą system celowo ustanawianych, abstrakcyjnych zasad regulujących działania.

2. Na strukturę biurokratyczną składają się pozycje podlegające bezosobowemu, prawnie ustalonemu porządkowi, nastawionemu na realizację określonego celu.

3. Zakres posłuszeństwa uczestników określają obowiązujące normy prawne. Jest to posłuszeństwo wobec bezosobowemu porządkowi/

4. Organizacja biurokratyczna opiera się na zasadzie hierarchii tj. zwierzchnictwa i podporządkowania wszystkich szczebli.

5. Hierarchia organizacyjna stanowi układ szczebli kariery, otwarty przed każdym kto spełnia określone wymagania formalne. Hierarchia stanowi środek do osiągania dyscypliny i kontroli zachowań organizacyjnych.

6. Komunikacja w organizacji biurokratycznej przyjmuje formy ściśle określone przepisami, opiera się głównie na przepływie i przechowywaniu dokumentów prawnych

7. Konieczność podejmowania szybkich, jasnych i bezstronnych decyzji zwiększa rolę bezosobowego kierownictwa, które stopniowo wypiera ciała kolegialne.

8. Urzędnicy w organizacji biurokratycznej pozbawieni są własności środków urzędowania, są jedynie najemnymi pracownikami. Prowadzi to do oddzielenia sfery zawodowej od sfery życia prywatnego.

9. Urzędnicy nie są właścicielami środków urzędowania, znajdują się więc w podobnej sytuacji, co robotnicy pozbawieni własności środków produkcji.

10. Urzędnicy biurokracji są osobiście wolni, podlegają władzy tylko w zakresie określonym dobrowolną umową o pracę i poszczególnymi przepisami związanymi z ich pozycją w hierarchii

11. Podstawą selekcji kandydatów do urzędu są formalne kwalifikacje zawodowe.

12. Urzędnicy otrzymują za swoją pracę wynagrodzenie pieniężne, którego wysokość zależy od miejsca w hierarchii organizacyjnej.

13. Sprawowanie urzędu biurokratycznego stanowi jedyne lub zasadnicze zajęcie zawodowe urzędnika.

Ten model nie odnosi się do żadnej istniejącej organizacji, nie jest to też warunek racjonalnej organizacji.

Typologia organizacji formalnych( wg A. Etzioni'ego)

1. Organizacja dobrowolna- bez wynagrodzenia, swobodny wstęp do org.

2. Organizacja przymusowa- separacja członków od otoczenia i fizyczny przymus.

3. Organizacja utylitarna- członkowie wstępują z określonych przyczyn np. wyższa uczelnia, prywatne przedsiębiorstwo.

Wewnętrzna dynamika organizacji:

1. System nieformalny- system więzi o charakterze bardziej osobistym. Struktura organizacji jest czymś więcej niż tylko układem pozycji.

2. Władza i konflikt- natura hierarchii powoduje konflikt, który zabiera czas i energię.

3. Zadania i technologia- Gdy realizacja zadań wymaga zaangażowania maszyn i ludzi, hierarchia się powiększa, gdy zadaniem organizacji są usługi, hierarchia się zmniejsza.

4. Sprawowanie kontroli- typ organizacji określa sposób kontrolowania członków. W org. utylitarnej nadzór jest potrzebny aby zagwarantować że pracownik zasługuje na swoją płacę, w org. dobrowolnej wystarczy samo zaangażowanie pracowników

5. Kultura organizacji- jest to świat zatrudnionych w org. ludzi, ich zachowań i wyobrażeń na temat siebie, innych ludzi, grup oraz rzeczywistości.

Trzy poziomy kultury:

1. Kultura narodowa

2. kultura przedsiębiorstwa

3. kultura zawodowa

Problematyka organizacji może być rozpatrywana na trzech poziomach

1. Makro- sposób organizacji społeczeństwa globalnego

2. Mezuzo- procesy informacyjno decyzyjne dotyczące kształtowania celów, innowacji różnego rodzaju, decyzji produkcyjnych, personalnych, analiza struktur organizacyjnych, problematyka formalizacji i biurokracji, problematyka elit organizacyjnych itp.

3. Mikro- poziom jednostek i małych grup- behawioralna teoria organizacji.

Podziały złożoności systemów i teorii organizacji:

A. Gouldner- racjonalne i naturalne modele organizacji.

J.D. Thompson- dychotomia stosowanych „strategii badawczych”- patrzenie na org. jako na

systemy otwarte lub zamknięte. Do pierwszej kategorii Thompson zalicza teorie klasyczne i teorie administracyjne, łącznie z teoriami biurokracji. Przykładem drugiego podejścia byłyby natomiast teorie organizacji nieformalnych.

R. Mayntz- pierwsza faza to tradycyjna nauka o organizacji i przedsiębiorstwie, drugą

odnajdziemy w kierunku human relations, który koncentruje się na badaniach sytuacji człowieka w organizacji. Trzecia faza stanowi syntezę wcześniejszych- instytucja stanowi system społeczny istniejący realnie.

E.Goffman- organizacje totalne

Teoretyczne koncepcje organizacji (wg M.J. Hatch):

1. perspektywa modernistyczna(nowoczesna, racjonalistyczna)- org. to systemy otwarte, metafora do opisu org. jest maszyna lub organizm: obejmuje ona zarówno podejście pozytywistyczne jak i ilościowe

2. perspektywa symboliczno-interpretująca(podejście jakościowe)- rzeczywistość jest obiektywizowana tj. konstruowana społecznie w sposób, który wygląda na obiektywny. stosowaną metaforą jest tutaj kultura.

3. perspektywa postmodernistyczna- najnowsza. zakłada ona, że w procesie badania i opisu org. należy wykryć swe zastarzałe przekonania o sobie i świecie a potem oddalić je tak aby wyobraźnię mogły opanować inne sposoby myślenia. Metafora jest kolaż.

Różnice perspektyw w teorii organizacji.

Perspektywa	Przedmiot	Metoda	Rezultat
Klasyczna	1.oddziaływanie organizacji na społeczeństwo 2. zarządzanie organizacją	1. obserwacja i analiza historyczna 2. osobista refleksja nad doświadczeniem	1. typologie i schematy teoretyczne 2. przepisy dla paktyki zarządzania
Modernistyczna	Organizacja widziana przez pryzmat „obiektywnych” pomiarów	1. metody opisowe 2.korelacja metod zestandaryzowanych	1. badania porównawcze 2. analiza statystyczna o wielu zmiennych
Symboliczno -interpretująca	Organizacja widziana przez pryzmat „subiektywnych” oglądów	1.obserwacja uczestnicząca 2.wywiady etnograficzne	Teksty narracyjne jako opisy przypadków i etnografia organizacji.
Postmodernistyczna	Teoria organizacji i praktyki teoretyzowania	1. dekonstrukcja 2.krytyka praktyk prowadzenia badań teoretycznych	Refleksyjność i ujęcia refleksyjne

Założenia analizy instytucjonalnej:

1. Powszechna obecność i ogromna różnorodność instytucji, role pełnione przez nie w życiu społecznym powodują, że są one przedmiotem analizy wszystkich dyscyplin społecznych. Prowadzi to do znacznego uproszczenia badań

2. Podejście instytucjonalne pozwala na zastosowanie interdyscyplinarnej metody badania organizacji. Cechuje je bowiem wielowymiarowość, potrzeba korzystania z wiedzy zebranej przez bardzo różne dyscypliny: socjologię, ekonomię, prawo czy nauki polityczne.

W podejściu instytucjonalnym zakłada się, że instytucje to środki mediując pomiędzy jednostką a społeczeństwem, łączące i godzące w gruncie rzeczy racjonalność jednostki i społeczeństwa.

Nowy instytucjonalizm odwołuje się do następujących założeń:

1. Instytucjonaliści przyjmują behawiorystyczne założenie o racjonalnej jednostce, maksymalizującej własną korzyść. Jednostka jest podst. kategorią analizy

2. Instytucje są sposobem wyjścia ze społecznych dylematów i stanowią ograniczenie niepewności ludzkich interakcji przez wprowadzenie zasad porządku społecznego.

3. W języku nowych instytucjonalistów instytucje to ograniczenie ludzkiego zachowania. przybierają postać formalnych reguł i zasad, nieformalnych norm. Analiza instytucjonalna byłaby więc badaniem zachowań człowieka który działa pod wpływem skrępowań, ograniczeń i bodźców nałożonych na niego przez rzeczywiste instytucje.

4. Instytucje stanowią ogniwo łączące teraźniejszość z przeszłością i przyszłościa człowieka. stają się centralnym pojęciem w wyjaśnianiu zmian gospodarki i polityki.

5. Z powyższym problemem łączy się problem kultury, idei, moralności czy ludzkich preferencji. kultura lub ideologia sygnalizuje w ramach analizy dwa problemy. po pierwsze mimo iż instytucjonalizm odwołuje się do racjonalności człowieka to owa racjonalność oznacza racjonalność ograniczoną. po drugie postawy i poglądy ludzi takie jak zaufanie, uczciwość obniżają koszty transakcyjne.

6. Ujęcie struktury instytucjonalnej jako zmiennej mediującej czyni z niej łącznik pomiędzy poziomem mikro i makro

7. Nowy instytucjonalizm proponuje wizję jednostki ludzkiej aktywnie dążącej do osiągania zamierzonych celów. Jest to filozofia aktywności i odpowiedzialności




23

49

---