Prawo konstytucyjne:

• Określa podstawy ustroju państwa

• Jest to zbiór norm prawnych regulujących ustrój państwa [od pierwszych konstytucji ustrój polityczny, od XX wieku również społeczno - gospodarczy]

• Zawiera prawa i wolności obywatelskie, podział władz, określenie suwerena

• Wyżej wymienione zagadnienia regulują konstytucje, ustawy, rzadko też niektóre akty wykonawcze. Zdarza się również tak, że mogą one być regulowane przez podmioty zewnętrznie - np. akty prawa międzynarodowego mające prymat nad ustawą. Przykłady: Europejska Konwencja Praw Człowieka określa prawa i obowiązki jednostek, traktat akcesyjny wstąpienia do Unii Europejskiej określa kompetencje danych organów

Nauka o prawie konstytucyjnym :

• Dotyczy norm prawnych zawartych w aktach prawnych, na przykład poglądy doktryny, orzecznictwo dotyczące norm regulujących ustrój państwowy

System źródeł prawa:

• Źródła prawa w sensie formalnym to akty normatywne

• Konstytucja III RP z 1997 roku poświęca cały rozdział III źródłom prawa: założenie podzielenia źródeł prawa na dwa rodzaje: powszechnie obowiązujące i akty prawa wewnętrznego [skierowane do jednostek]. Drugie złożenie: założenie zamkniętego pod względem przedmiotowym i podmiotowym katalogu norm powszechnie obowiązujących i otwarcie katalogu prawa wewnętrznego [nie tylko to, co zawiera konstytucja].

• Zamknięty katalog prawa powszechnie obowiązującego - art. 87 konstytucji, art. 234 konstytucji [rozporządzenia z mocą ustawy - akty legislacji wyjątkowej w stanach nadzwyczajnych i w stanie wojennym, gdy Sejm nie może działać - jeszcze nie zastosowano].

• Istnieją wątpliwości co do regulaminów Izb Parlamentarnych - uchwalane są w postaci uchwał, posiadają charakter generalno - abstrakcyjny, czyli są aktami tworzenia prawa. Oraz wątpliwości co do układów zbiorowych pracy [art. 59 ust. 2]

• Katalog prawa powszechnie obowiązującego jest zamknięty w ramach konstytucji, a nie artykułu 87 !

• Art. 87: konstytucja -> ustawa -> umowa międzynarodowa -> prawo miejscowe.

• Artykuł 8 ust. 1 konstytucji określa konstytucję jako najważniejszy akt normatywny w państwie.

Na następne zajęcia: wyrok Trybunału Konstytucyjnego o relacji konstytucji i traktatu akcesyjnego, szukać na WWW.trybunal.gov.pl, czytać tylko fragment dotyczący relacji między prawem wspólnotowym a konstytucją, co dzieje się w przypadku kolizji ?

→ Wyrok TK z 2005 roku dotyczy stosowania a nie obowiązywania prawa wspólnotowego. Prawo wspólnotowe nie uchyla norm konstytucyjnych, a jedynie jest stosowane przed nimi. W sumie nie występują sytuacje kolizyjne, a jeżeli już występują to bardzo rzadko. Zakłada się jednak, że nie jest tak, że w przyszłości nie może wystąpić jakaś kolizja. Gdyby doszło do kolizji trzeba by było zmienić konstytucję. Polscy delegaci płynęli jednak na zmianę elementów prawa wspólnotowego. Ostatecznym rozwiązaniem w przypadku kolizji i rażących nieścisłości jest wystąpienie danego państwa z Unii.

→ wyrok z 27 IV 2005 roku - wymuszenie zmiany konstytucji przez TK. Można na 18 miesięcy pozbawić jakiś przepis mocy obowiązującej.

HIERARCHIA AKTÓW NORMATYWNYCH

• Konstytucja -> umowa międzynarodowa ratyfikowana na drodze wielkiej ratyfikacji wyrażonej w art. 91 ust. 2 -> ustawa -> umowa międzynarodowa ratyfikowana w małej ratyfikacji .

• W przypadku SPRZECZNOŚCI NIENARUSZALNEJ najpierw dokonuje się wykładni prounijnej konstytucji.

• Rozporządzenie - art. 92 Konstytucji. Jest to artykuł wykonawczy w stosunku do ustawy, wydawany na podstawie i w celu jej wykonania, w ustawie musi się znaleźć upoważnienie ustawowe do wydania rozporządzenia i musi ono być szczegółowe w 3 aspektach - podmiotowym [tylko przez organy wskazane w konstytucji, a ponadto w danym upoważnieniu, są to RM, ministrowie resortowi, KRRiT, prezydent, premier, przewodniczący komitetów określonych w ustawie, którzy wchodzą w skład RM - traktuje się ich jak ministrów resortowych], przedmiotowym [wskazanie zakresu spraw przekazanych do uregulowania w danym rozporządzeniu, nie można powtarzać przepisów ustawowych], treściowym [sposób, w jaki uregulować treść normy, zakaz subdelegacji - art. 92 ust. 2].

• Prawo miejscowe - art. 94 Konstytucji. Organy samorządowe ustalają prawo obowiązujące na danym terenie. Swoje akty wydają na podstawie i w granicach ustawy, nie są to akty wykonawcze wobec ustaw [wojewodowie, Rada Gminy, Rada Powiatu, Sejmik Województwa]. Przy kolizji prawa miejscowego z rozporządzeniami - nie istnieje ustawa, która by to regulowała, jednak:

1. rozporządzenie ma rangę wyższą niż prawo miejscowe

2. można uznać, że mają równą rangę, więc stosuje się akt wydany później

3. uzależnianie rangi prawa miejscowego do tego, jaki podmiot wydał ten akt [wojewoda bezpośrednio podlega prezesowi RM].

• Prawo wewnętrzne - art. 93 Konstytucji, jest katalogiem otwartym, istnieją akty, które mogą obowiązywać tylko te podmioty, które organizacyjnie podległe są organowi, który wydał akt, musi być zgodne z prawem powszechnie obowiązującym, wydawane z upoważnienia ustawowego.

• Umowy międzynarodowe - dwie poprzednie ratyfikacje, plus jeszcze jedna, o której mowa w artykule 90, gdy chodzi o zrzeczenie się części suwerenności. Decyzję o ratyfikacji podejmuje wtedy albo Sejm i Senat [po 2/3 kwalifikowanej większości głosów w obu izbach] lub na drodze referendum. Są to większe wymagania niż przy zniesieniu Konstytucji.

ZASADY KONSTYTUCYJNE

• Wszystkie inne normy powinny być z nimi zgodne.

• Normy należy in terpretować w zgodzie z zasadami konstytucyjnymi.

• Pisane zasady konstytucyjne wynikają z 1 przepisu Konstytucji, niepisane - rekonstruowane z szeregu przepisów konstytucyjnych albo wyinterpretowane z innej zasady konstytucyjnej, np. zasada praw słusznie nabytych.

• Zasada suwerenności narodu - Art. 4, władza należy do społeczeństwa, które przekazuje jej wykonywanie swoim określonym przedstawicielom - ZWIERZCHNICTWO PERMANENTNE. Naród jako ogół obywateli danego państwa. Władzę wykonuje naród pośrednio [poprzez przedstawicieli narodu, posłów i senatorów] i bezpośrednio [referendum w sprawach szczególnej wagi dla państwa].

• Zasada niepodległości państwa - zrekonstruowana z szeregu przepisów konstytucyjnych. Artykuły: 5, 26, 126 ust. 2, 130. Pojęcie suwerena - niezależność od innych państw, władze państwowe nie podlegają innym.

• Zasada państwa prawnego - wszystkie działania władzy muszą mieć legitymację prawną. Działania na podstawie i w granicach prawa, artykuł 7. Wymogi wobec prawa - legalizm, moralizm, etyka. Zasady lex retro non agit, Ne bis in idem. Pewność prawa, racjonalność jego tworzenia. Zasada ta jako rodzaj klauzuli odsyłającej [do elementów pozaprawnych, na przykład do zasad współżycia społecznego]. Zasada podziału władzy, vacatio legis, prawo do sądu, zasada ochrony praw słusznie nabytych, zasada prawidłowej legislacji, zasada zaufania obywatela do państwa.

• Zasada podziału władzy - artykuł 10. równowaga władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Są one w stosunku do siebie niezależne i równoważne, nie dopuszczanie do dominacji jednej z nich. Zasada incompatibilitas -nie łączenia stanowisk z różnych pionów władzy, wyjątkiem łączenie funkcji ministerialnych z poselskimi. Kontrola władzy państwowej - NIK, Rzecznik Praw Obywatelskich, KRRiT.

• Zasada pluralizmu politycznego - artykuł 11. finansowanie partii jest jawne, dbałość, by jedna partia nie zdominowała całej sceny politycznej, zapewnienie opozycji, zasada ta dotyczy również społeczeństwa obywatelskiego, na przykład wolność zrzeszania się w stowarzyszenia.

PRAWA I WOLNOŚCI - ROZDZIAŁ II KONSTYTUCJI

• Prawa człowieka jako przyrodzone i niezbywalne, koncepcja prawno - naturalna.

• Zasady ogólne - przyrodzona i niezbywalna godność człowieka jako źródło praw człowieka [godność osobowa - godność bycia człowiekiem]. Wolność podlega ochronie, ale nie jest ona prawie. Wszystko, co nie jest zabronione, jest dozwolone, każdy musi szanować prawa i wolności innych. Artykuł 31 ust. 3 Konstytucji - ograniczenia w tej sferze mogą być ustanowione tylko w ustawie i tylko, gdy są konieczne dla ochrony demokracji.

• Warunek formalno - prawny - test legalności, ograniczony w ramach ustawy.

• Warunek materialno - prawny - niezbędność praw człowieka - konieczne w demokratycznym państwie, nie da się bez nich stworzyć państwa demokratycznego, są konieczne ze względu na bezpieczeństwo państwa, porządek publiczny, ochronę środowiska, zdrowie i moralność publiczną, moralność i prawa innych osób. Adekwatność - skuteczne ograniczenie w celu ochrony wskazanej wartości konstytucyjnej. Proporcjonalność sensu stricto - należy wybierać możliwe narzędzia prowadzące nas do zamierzonego celu. Nie można ograniczać ponad to, co jest konieczne.

• Zakaz naruszania istoty prawa lub wolności - mówi się o cechach każdego prawa lub wolności, których naruszenie jest praktycznie pozbawieniem tego prawa.

• Zasada równości - nikt nie może być dyskryminowany, wszyscy są równi wobec prawa, jest ona metaprawem [nie jest prawem, na które można złożyć skargę konstytucyjną].

• Równość płci - artykuł 33

• Kwestie obywatelstwa - warunki nabycia: przez urodzenie [przez prawo ziemi - decyduje miejsce urodzenia, przez prawo krwi - decyduje obywatelstwo rodziców]. Jeżeli obywatelstwo jest podwójne, w wieku 16-18 lat można zmienić decyzje rodzica. Obywatelstwo może również nadać prezydent, na przykład za szczególne zasługi dla Polski, mieszkanie w Polsce przez 5 lat, bądź bycie z związku małżeńskim z Polakiem od 3 lat. Obywatelstwo można uzyskać również na drodze repatriacji [ponownego uzyskania]. Obywatelstwa nie można utracić, chyba, że sami się go zrzekniemy [wyraża na to zgodę prezydent]

DEMOKRACJA BEZPPOŚREDNIA

• Ustawa o wykonywaniu inicjatywy ustawodawczej przez obywateli z 1999 roku

• Inicjatywa ludowa, może mieć charakter inicjatywy konstytucyjnej lub ustawodawczej.

• Inicjatywa ustawodawcza - 100 000 obywateli [art. 118 ust. 2 Konstytucji]

• Zawiązuje się zarejestrowany komitet z minimum 15 obywateli, a przy rejestracji muszą złożyć już minimum 1000 zebranych podpisów, mówi o tym art. 5 ustaw z 1999 roku. Projekt ustawy musi odpowiadać wszystkim aspektom aktu normatywnego. Składa się go Marszałkowi.

• Marszałek kontroluje wniosek pod względem formalnym, następnie upomina o poprawienie błędów, wniosek ten można też skierować do Sądu Najwyższego.

• Sąd Najwyższy w terminie 30 dni od złożenia skargi wydaje postanowienie na temat projektu.

• Następnie rozpoczyna się kampania promocyjna, która wymaga zebrania kolejnych 99 tysięcy podpisów.

• Kampania promocyjna wiąże się z pewnymi nakładami finansowymi. Finansuje się je z własnej kieszeni komitetu, przy większych kwotach natomiast finansować nie może budżet państwa, samorząd, podmioty państwowe, cudzoziemcy. Celem tego ograniczenia jest omijanie lobowania okrężną drogą w parlamencie. Komitet zdobywa pieniądze głównie ze zbiórek publicznych.

• Maksymalny czas trwania kampanii to trzy miesiące od daty wniesienia projektu do Marszałka.

• Marszałek Sejmu sprawdza ważność podpisów. W razie wątpliwości zgłasza się do Państwowej komisji wyborczej o weryfikację tych podpisów.

• Rozpoczyna się etap postępowania parlamentarnego - brak zasady dyskryminacji prac parlamentu, zasada niepisana - Sejm kolejnej kadencji zaczyna od momentu, na którym prace zakończył sejm poprzedniej kadencji. Maksymalny termin, w którym ma być przedstawione pierwsze czytanie projektu ustawy wynosi 3 miesiące od daty wniesienia projektu ustawy. W przypadku nowej kadencji sejmu okres ten wynosi nie więcej niż 6 miesięcy od pierwszego posiedzenia tej kadencji.

• Gdy kończy się cały tok postępowania przedstawiciel komitetu zobowiązany jest do złożenia sprawozdania z działalności, a nadwyżki finansowe obowiązany jest przekazać na cele charytatywne.

REFERENDUM

• Artykuł 125 Konstytucji - bazą, sprawy o szczególnym znaczeniu dla państwa.

• Artykuł 90 ust. 3 - referendum ogólnopaństwowe

• Artykuł 235 ust. 6 - referendum o zmianie konstytucjo [I, II bądź XII rozdział].

• Ustawa z 2003 roku

• Referendum w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa - referendum może zarządzić Sejm, Senat, Rada Ministrów lub 500 tysięcy obywateli, referendum zarządza Sejm uchwałą uchwalaną bezwzględną większością głosów przy obecności połowy ustawowe liczby posłów lub prezydent za zgodą senatu, wynik wiążący i rozstrzygający referendum zależy od frekwencji, referendum jest wiążące dla wszystkich organów państwowych.

• Rozdział 9 ustawy - referendum ratyfikacyjne, inaczej zwane akcesyjnym. Zarządzić referendum może Sejm uchwałą poprzez drogę parlamentarną czy referendalna. Referendum zwołuje Sejm lub prezydent za zgodą senatu.

RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH

• Organ niezależny wyodrębniony od innych organów

• Organ powiązany z parlamentem

• Organ, którego podstawową rolą jest ochrona praw jednostki

• Organ łatwo dostępny dla obywatela

• Art. 210 konstytucji - Rzecznik Praw Obywatelskich odpowiada jedynie przed sejmem na drodze procedury określonej w oddzielnej ustawie

• Art. 211 - immunitet formalny

• Art. 209 - incompatibilitas - niepołączalność urzędów [ust. 2], apolityczność [ust. 3]

• Powiązanie z parlamentem - Rzecznik Praw Obywatelskich powoływany jest przez Sejm za zgodą Senatu, kandydata może zaproponować Marszałek Sejmu lub 35 posłów. Senat ma 30 dni na wydanie opinii, milczenie oznacza zgodę.

• Rzecznik Praw Obywatelskich może być odwołany tylko przez Sejm. Zasada Achus Contrarius - organ jest odwoływany na drodze identycznej procedury jak jego powoływanie. Sejm może odwołać Rzecznika Praw Obywatelskich w przypadku: niezgodnego z prawdą orzeczenia legislacyjnego, na drodze własnej decyzji rzecznika, ze względu na jego zły stan zdrowia, sprzeniewierzenie się złożonym ślubom.

• Rzecznik Praw Obywatelskich ma obowiązek informowania Sejmu i Senatu o swojej działalności. Spoczywa na nim kontrola przestrzegania praw człowieka w Polsce [nie tylko tych wyrażonych w konstytucji, ale też wszystkich innych wyrażonych w aktach normatywnych. Składa sprawozdanie ze swojej działalności.

• Łatwa dostępność instytucji Rzecznika dla obywateli, złożenie wniosku jest bezpłatne, każdy może go wystosować, jest odformalizowany, wymaga się jedynie oznaczenia wnioskodawcy i oznaczenia problemu.

• Rzecznik może: podjąć sprawę, wskazać wnioskodawcy inne drogi dochodzenia swoich roszczeń, odesłać sprawę według jej właściwości, nie podjąć sprawy.

• Sprawę Rzecznik może prowadzić samodzielnie, zgłosić się do NIK - u, Sejmu, do organów nadzoru, Np. prokuratury, zasięgnąć opinii, przeprowadzić ekspertyzę, może zwrócić się do sądu o jakieś dokumenty.

• Kompetencje Rzecznika w stosunku do wniosków: wskazać jednostce, że doszło do naruszenia lub jednostce nadrzędnej, która może pociągnąć daną jednostkę do odpowiedzialności dyscyplinarnej. Brak samodzielnych środków przymusu samodzielnego.

• Art. 14 : kompetencje w : postępowaniu sądowym [z żądaniem o wszczęcie postępowania przygotowawczego, może wnieść nadzwyczajny środek odwoławczy], karnym i sądowo - administracyjnym [może inicjować postępowanie, brać udział w sprawie, wnieść kasację lub rewizję].

• Rzecznik ma prawo inicjatywy ustawodawczej w sprawach dotyczących praw i wolności jednostki

• Rzecznik może wnieść wniosek do Trybunału Konstytucyjnego

• Może wnieść wniosek do Sądu Najwyższego o wydanie uchwały interpretacyjnej.

PODSTAWOWE CECHY OMBUDSMANA

1. samodzielny organ państwowy oddzielony od administracji i sądownictwa ustanowiony w konstytucji,

2. jego funkcje mieszczą się w funkcji kontrolnej parlamentu, jest on powoływany przez parlament,

3. kierowane są do niego skargi na działanie administracji, czasem także sądownictwa,

4. informuje parlament i opinię publiczną o stanie przestrzegania prawa,

5. bada legalność, czasem także sprawiedliwość i sprawność działania administracji,

6. dostęp do niego jest łatwy, działanie organu jest niesformalizowane, nie rozstrzyga spraw, tylko je bada, może udzielać zaleceń innym organom.

POWOŁYWANIE I ODWOŁYWANIE RPO

Jest on powoływany przez Sejm za zgodą senatu na wniosek Marszałka Sejmu albo grupy 35 posłów. Sejm, i tylko on, w ściśle określonych przez ustawę wypadkach może odwołać Rzecznika przed upływem kadencji.

ŚLUBOWANIE I SPRAWOZDANIE

Ponadto Rzecznik składa przed Sejmem ślubowanie, a także corocznie przedstawia Sejmowi i Senatowi sprawozdania ze swej działalności i uwagi o stanie przestrzegania prawa i wolności obywateli.

POZYCJA USTROJOWA RPO

Nie jest on organem Sejmu ani Senatu. Urząd Rzecznika jest urzędem samodzielnym i instytucjonalnie oddzielonym od innych organów państwa. Urząd Rzecznika został skonstruowany jako specjalny organ mający za zadanie ochronę praw i wolności obywateli. Podstawowym zadaniem Rzecznika jest kontrola sposobu przestrzegania praw i wolności obywateli w działalności innych organów państwa. RPO jest usytuowany jako organ kontroli i ochrony prawa wśród takich organów jak: Najwyższa Izba Kontroli i Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji.

ORGAN NIEZALEŻNY

Jest to organ cieszący się statusem organu niezależnego od wszelkich organów państwowych, w tym przede wszystkim od organów administracji państwowej.

ORGAN NIEZAWISŁY

Jest to organ niezawisły w swej działalności

GWARANCJE NIEZAWISŁOŚCI RPO

1. zasada nieodwoływalności Rzecznika z jego stanowiska przed upływem kadencji,

2. immunitet formalny, względny; immunitet nietykalności,

3. reguła niepołączalności obowiązków RPO z jakimkolwiek innym zatrudnieniem oraz pełnieniem jakiejkolwiek innej funkcji publicznej czy z wykonywaniem innych zajęć zawodowych

4. apolityczność

ZASADA NIEODWOŁYWALNOŚCI RZECZNIKA Z JEGO STANOWISKA PRZED UPŁYWEM KADENCJI

Artykuł 7 ustawy o RPO wskazuje, że organ ten może być odwołany tylko w 3 przypadkach:

1. gdy zrzekł się wykonywania obowiązków,

2. gdy stał się trwale niezdolny do pełnienia obowiązków na skutek choroby, ułomności albo upadku sił,

3. gdy sprzeniewierzył się złożonemu ślubowaniu.

W pierwszym przypadku Rzecznik może być odwołany na wniosek Marszałka Sejmu zwykłą większością głosów przez Sejm w ogóle. W pozostałych przypadkach wniosek może pochodzić od Marszałka Sejmu lub grupy 35 posłów.

IMMUNITET I NIEPOŁĄCZALNOŚĆ

Rzecznik Praw Obywatelskich nie może być bez uprzedniej zgody Sejmu pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności- immunitet formalny.

Rzecznik Praw Obywatelskich nie może być zatrzymany lub aresztowany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa i jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania- immunitet nietykalności.

O zatrzymaniu niezwłocznie powiadamia się Marszałka Sejmu, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego.

Reguła niepołączalności obowiązków RPO z jakimkolwiek innym zatrudnieniem oraz pełnieniem jakiejkolwiek innej funkcji publicznej czy z wykonywaniem innych zajęć zawodowych. Konstytucja RP dopuszcza jedynie zajmowanie przez RPO stanowiska profesora szkoły wyższej.

Konstytucja nie czyni jednak z zasady niezależności absolutu bowiem w zakresie kontroli realizacji przez RPO jego roli i funkcji wyznaczonych, Konstytucja wyraziście wiąże Rzecznika z Sejmem, a także z Senatem. Związek ten przejawia się m.in. w obowiązku przedstawiania tym organom, raz do roku, informacji o działalności Rzecznika oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela.

SPOSÓB KREACJI RZECZNIKA

Uprawnienie zgłaszania kandydatów do urzędu Rzecznika służy Marszałkowi Sejmu oraz co najmniej 35- osobowej grupie posłów. Uchwała Sejmu w sprawie powołania Rzecznika musi zapaść bezwzględną większością głosów, w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów. Uchwała taka przekazywana jest niezwłocznie Marszałkowi Senatu, który winien zapewnić podjęcie przez Senat uchwały w sprawie wyrażenia zgody na powołanie Rzecznika w ciągu miesiąca od przekazania Senatowi uchwały Sejmu. Senat uchwałę swoją podejmuje zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby senatorów. Przed jej powzięciem Senat może wezwać kandydata do złożenia wyjaśnień i udzielenia odpowiedzi na pytania senatorów. Milczenie lub niemożność podjęcia stosownej uchwały przez Senat w ciągu miesiąca oznacza domniemane wyrażenie zgody na kandydata zaaprobowanego przez Sejm. Natomiast odmowa wyrażenia zgody przez Senat na kandydata Sejmu uruchamia procedurę powołania Rzecznika od początku, co oznacza, że Sejm musi ponownie powołać na stanowisko Rzecznika inną osobę. Procedura taka trwa dopóty, dopóki obie izby nie uzgodnią wspólnie aprobowanej kandydatury na urząd Rzecznika.

KADENCJA RPO

Konstytucja RP zmieniła czas trwania kadencji RPO ustalając ją na 5 lat.

Ustawa o RPO dopuszcza możliwość pełnienia przez tę samą osobę urzędu Rzecznika przez nie więcej niż dwie bezpośrednio po sobie następujące kadencje.

APARAT RPO

Zmiana ustawy o RPO z sierpnia 1991 r. dopuściła możliwość powołania na wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich przez Marszałka Sejmu nie więcej niż trzech zastępców Rzecznika, w tym zastępcy do spraw żołnierzy.

Nowela z 1991 r. stworzyła ponadto możliwość ustanowienia przez samego Rzecznika, za zgodą Sejmu, swoich pełnomocników terenowych.

ZAKRES ZADAŃ RZECZNIKA

Zadaniem Rzecznika jest ochrona praw podstawowych i wolności wymienianych w Konstytucji RP. Nowela ustawy o RPO z roku 2000 nakazuje, by w sprawach dzieci RPO współpracował z Rzecznikiem Praw Dziecka.

Nadto RPO ma konstytucyjny obowiązek ochrony uprawnień gwarantowanych też w innych niż Konstytucja aktach prawnych, o ile mają one charakter normatywny. RPO chroni też prawa i wolności człowieka gwarantowane w umowach międzynarodowych, aprobowanych przez RP poprzez ich ratyfikowanie.

PRAWO DO WYSTĄPIENIA Z WNIOSKIEM DO RPO

W art. 80 Konstytucji potwierdzono prawo każdego, czyje wolności lub prawa zostały naruszone przez organy władzy publicznej do występowania do RPO z wnioskiem o pomoc w ich ochronie.

PODMIOTOWY ZAKRES OCHRONY RPO

Nowela ustawy o RPO z 1991 r. przepisy swoje dotyczące ochrony praw i wolności obywateli polskich nakazuje stosować też do bezpaństwowców, a także cudzoziemców w takim zakresie, w jakim w Polsce przysługują im prawa i wolności. Rzecznik ma więc w sprawach o ochronę praw i wolności tak rozumianych obywateli przede wszystkim badać, czy w następstwie działań i zaniechań działania organów państwowych, organizacji i instytucji, nie nastąpiło naruszenie prawa, a nawet zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej.

KRYTERIA WYBORU NA URZĄD RPO

Kryteria, którym musi sprostać osoba piastująca urząd Rzecznika, musi ona:

1. być obywatelem polskim,

2. wyróżniać się wiedzą prawniczą, doświadczeniem zawodowym i wysokim autorytetem, tak z uwagi na swe walory moralne, jak i na ujawnione i znane uwrażliwienie społeczne.

APOLITYCZNOŚĆ RPO

W Konstytucji pojawił się zakaz należenia przez RPO do partii politycznej. Ponadto RPO nie może należeć do związku zawodowego ani prowadzić jakiejkolwiek działalności publicznej nie dającej się pogodzić z godnością jego urzędu.

ŁATWY DOSTĘP DO RPO

Ustawa o RPO wyraźnie wskazuje, że Rzecznik podejmuje właściwe czynności, wówczas gdy uzyska wiadomość, czy informację wskazującą, że prawa albo jakieś wolności obywatela zostały naruszone. Rzecznik może przy tym podjąć swoje działania, gdy zostanie przedstawiony mu stosowny wniosek przez samych obywateli albo ich organizacje, oraz gdy z wnioskiem takim wystąpią doń organy samorządowe. Rzecznik podejmuje też czynności na podstawie wniosku Rzecznika Praw Dziecka. Ponadto Rzecznik może podjąć czynności z własnej inicjatywy. Jednym z atutów współczesnego ombudsmana w ogóle jest łatwy dostęp do niego przez skarżącego się obywatela. Stąd ustawa zwalnia wniosek kierowany do Rzecznika od opłat i nie wymaga zachowania jakiejś szczególnej formy. Wymaga jedynie, aby wniosek taki zawierał oznaczenie wnioskodawcy, osoby, której prawa i wolności sprawa dotyczy oraz, by został określony przedmiot sprawy.

OBOWIĄZEK ZAPOZNANIA SIĘ Z KAŻDYM WNIOSKIEM; SWOBODA W DOBORZE SPRAW

Ustawa o RPO przyjęła zasadę swobody Rzecznika w doborze spraw wymagających jego interwencji. Oznacza to, że Rzecznik nie musi podjąć działań w następstwie każdego wniosku skierowanego doń. Rzecznik musi natomiast zapoznać się z każdym skierowanym do niego wnioskiem i dopiero po tym może:

1. podjąć sprawę,

2. poprzestać na wskazaniu wnioskodawcy przysługujących mu środków działania,

3. przekazać sprawę według właściwości,

4. nie podejmować sprawy.

OBOWIĄZEK ZAWIADOMIENIA WNIOSKODAWCY

W każdym wszakże wypadku obowiązkiem Rzecznika jest zawiadomienie o sposobie zajęcia się wnioskiem wnioskodawcy i osoby, której sprawa dotyczy.

PRZEDMIOTOWY ZAKRES KOMPETENCJI RPO

W zakresie tym mieszczą się wszelkie naruszenia praw i wolności obywateli, dotyczące tak sfery cywilnego, jak i wojskowego życia społecznego.

TRYB I FORMY DZIAŁANIA RZECZNIKA

KATALOG ZADAŃ RPO

Zadania RPO dadzą się skatalogować w pięć zasadniczych grup:

1. rozpatruje on indywidualne skargi obywateli i podejmuje stosowne czynności mające na celu likwidowanie zauważonych naruszeń w konkretnych przypadkach,

2. może występować z inicjatywami mającymi na celu usuwanie hierarchicznych niezgodności występujących pomiędzy aktami prawnymi,

3. może kierować do odpowiednich organów wnioski mające na celu podjęcie inicjatywy ustawodawczej,

4. wywiera wpływ na kształtowanie kierunków wykładni prawa dotyczącego praw i wolności obywatelskich,

5. ma obowiązek informowania Sejmu i Senatu, a także opinii publicznej o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela.

ZASADA SWOBODY W PODEJMOWANIU SPRAW

Jeśli po zapoznaniu się ze skierowanym do Rzecznika wnioskiem zdecyduje się on podjąć sprawę musi wszcząć kroki umożliwiające stwierdzenie, czy w danym przypadku istotnie nastąpiło naruszenie wolności i praw człowieka i obywatela. Wszelkie działania podejmowane w tym celu w tzw. postępowaniu wyjaśniającym Rzecznik może prowadzić samodzielnie albo z udziałem innych właściwych organów nadzoru, prokuratury, kontroli państwowej, zawodowej albo społecznej. Rzecznik może też wystąpić do Sejmu z wnioskiem, by ten zlecił przeprowadzenie kontroli dla zbadania danej sprawy w całości albo w części Najwyższej Izbie Kontroli.

Jeżeli Rzecznik zdecydowałby się na samodzielne przeprowadzenie postępowania wyjaśniającego, to ustawa stawia do jego dyspozycji szereg uprawnień umożliwiających mu dogłębne zbadanie sprawy. W szczególności Rzecznik może badać każdą sprawę na miejscu oraz może zlecać stosownym podmiotom sporządzanie ekspertyz i opinii. Może też żądać od stosownych podmiotów złożenia wyjaśnień, czy przedstawienia akt każdej sprawy.

ZASADA POMOCNICZOŚCI DZIAŁAŃ RPO I ZASADA OBOWIĄZKU UDZIELENIA POMOCY PRAWNEJ

Niezwykle ważną dla Rzecznika gwarancją jest ustawowe zobowiązanie wszystkich organów, organizacji i instytucji, do których Rzecznik się zwróci, by te współdziałały z nim i udzielały mu pomocy.

Po zakończeniu przez Rzecznika postępowania wyjaśniającego, gdy stwierdzi on, że faktycznie nastąpiło naruszenie praw albo wolności obywatela, może wystąpić do organu, organizacji albo instytucji, w których funkcjonowaniu stwierdził to naruszenie, z właściwym wnioskiem. Wniosek taki może zawierać sugestię co do sposobu, w jaki sprawa winna być załatwiona poprawnie albo też może zawierać opinię Rzecznika o sprawie.

Gdyby adresat wystąpienia Rzecznika nie zareagował na nie w terminie 30 dni, albo gdyby stanowisko przezeń zajęte nie satysfakcjonowało Rzecznika, może on skierować swój wniosek bezpośrednio do organu nadrzędnego.

Rzecznik może ponadto:

1. zażądać wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych, biorąc także udział w każdym takim toczącym się już postępowaniu na prawach, jakie służą w tym postępowaniu prokuratorowi,

2. żądać wszczęcia przez właściwego oskarżyciela postępowania przygotowawczego w sprawach, które podlegają ściganiu z urzędu,

3. zwrócić się o wszczęcie postępowania administracyjnego,

4. zaskarżać decyzje do sądu administracyjnego w trybie skargi,

5. uczestniczyć w tych postępowaniach na prawach przysługujących prokuratorowi,

6. ma prawo występowania z wnioskami o ukaranie oraz o uchylenie prawomocnego rozstrzygnięcia w postępowaniu w sprawach o wykroczenia,

7. wnieść kasację od każdego prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie sądowe karne.

UDZIAŁ W POSTĘPOWANIU PRZED TK

RPO ma prawo wziąć udział w dorocznym Zgromadzeniu Ogólnym sędziów TK oraz musi być informowany przez TK o wszczęciu postępowania na podstawie wniesionej tzw. skargi konstytucyjnej. Rzecznikowi w takim razie służy termin 60 dni na zgłoszenie udziału w postępowaniu. Zgłoszenie udziału w postępowaniu takim oznacza, że Rzecznik staje się jego uczestnikiem.

ZADANIA INFORMACYJNE

Ustawa o RPO nakłada na Rzecznika obowiązek corocznego przedstawienia Sejmowi i Senatowi sprawozdania z jego działalności oraz uwag o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela w RP. Rzecznik przekazuje swoje sprawozdanie i uwagi Prezydium Sejmu, które zapewnia, aby zostały one doręczone posłom, po czym Sejm ma trzy miesiące na ich rozpatrzenie. Debaty nad sprawozdaniem i uwagami Rzecznika w obu izbach parlamentu mają charakter jawny, co więcej, ustawa o RPO nakazuje, aby sprawozdanie Rzecznika było podawane do wiadomości publicznej. Poza corocznym sprawozdaniem Rzecznik może także na co dzień przedkładać Sejmowi i Senatowi określone sprawy wynikające z jego działalności.

Nie tylko Rzecznik może starać się zainteresować izby sprawami wynikającymi z jego działalności, ale i Sejm za pośrednictwem swego Marszałka może prosić Rzecznika o informacje, a nawet zlecić podjęcie czynności w określonych sprawach.

NAWYŻSZA IZBA KONTROLI

• KONTROLA OBLIGATORYJNA. Zakres podmiotowy: podmioty państwowe, działalność organów administracji rządowej, NBP, państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych z punktu widzenia legalności, gospodarności, celowości i rzetelności. Zakres przedmiotowy: najwyższy możliwy zakres.

• KONTROLA FAKULATATYWNA. NIK może kontrolować legalność i gospodarność środkami majątku państwowego. Również wywiązywanie się ze zobowiązań zaciągniętych ze skarbu państwa.

• Działalność NIK: po II WŚ dwie przerwy zasady podległości sejmowi: 1952 - 57 [w ogóle nie było NIK-u, zastąpiona nowym resortem w ramach Rady Ministrów], 1976 - 80 [pozostawiono NIK jako organ państwowy, prezes jednak wchodził w skład Rady Ministrów]

• Konstytucja z 1997 roku - powiązanie Sejmu z NIK-iem. Podległość Sejmowi - artykuł 206 Konstytucji, przedkłada Sejmowi wykonanie budżetu, udziela absolutorium Radzie Ministrów, składa coroczne sprawozdanie ze swojej działalności. [wiąże się to z funkcją kontrolną sejmu].

• Instytucja absolutorium - instytucja odpowiedzialności politycznej - zaproponowanie sposobu realizowania budżetu przez Radę Ministrów. Artykuł 226 Konstytucji: Rada Ministrów w ciągu 5 miesięcy od zakończenia roku budżetowego przedkłada Sejmowi sprawozdanie z wykonania ustawy budżetowej wraz z informacją o stanie zadłużenia państwa. Sejm rozpatruje złożone sprawozdanie i po zapoznaniu się z opinią NIK - u podejmuje, w ciągu 90 dni od dnia przedłożenia Sejmowi sprawozdania, uchwałę o udzieleniu lub o odmowie udzielenia Radzie Ministrów absolutorium.

• NIK przedkłada Sejmowi: analizuj wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej, opinię w przedmiocie absolutorium dla Rady Ministrów, informacje o wynikach kontroli, wnioski i wystąpienia, określone w ustawie. Dodatkowo składa również coroczne sprawozdanie ze swojej działalności.

• Prezes NIK powoływany jest przez Sejm za zgodą Senatu, na 6 lat i może być powołany tylko raz. Prezes nie może zajmować innego stanowiska, z wyjątkiem stanowiska profesora szkoły wyższej ani wykonywać innych zajęć zawodowych. Prezes nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej nie dającej się pogodzić z godnością jego urzędu. Prezes bierze udział w posiedzeniach Sejmu.

• ZASADA DZIAŁANIA NA ZASADACH KOLEGIALNOŚCI - NIK nie jest organem jednoosobowym. Jednak w konstytucji uregulowano jedynie instytucję Prezesa. Wniosek o jego powołaniu składa Sejm lub grupa 35 posłów. Senat ma 30 dni na wyrażenie opinii, a milczenie oznacza zgodę na kandydata. Odwołanie - tryb budzi wątpliwości, czy obie izby czy sam sejm. Prezes jest organem niezawisłym. Cztery przyczyny odwołania - śmierć prezesa, zrzeczenie się urzędu, trwała niezdolność do pełnienia obowiązków ze względu na stan zdrowia, prawomocny wyrok sądu skazujący za przestępstwo, orzeczenie Trybunału Stanu o zakazie zajmowania kierowniczego stanowiska. Uchwała o odwołaniu wymaga bezwzględnej większości głosów przy obecności minimum połowy ustawowej liczby posłów.

• Gwarancje niezawisłości Prezesa: immunitet formalny i przywilej nietykalności [Prezes NIK nie może być bez uprzedniej zgody Sejmu pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności. Prezes NIK nie może być zatrzymany ani aresztowany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku i jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. O zatrzymaniu niezwłocznie powiadamia się Marszałka Sejmu, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego].

• Kolegium - w skład wchodzi prezes NIK, 2-4 wiceprezesów, dyrektor generalny, 14 członków. Powoływani oni są przez Marszałka Sejmu na wniosek prezesa NIK - u. dwie grupy siedmioosobowe. Jedna grupa składająca się z przedstawicieli nauk prawnych lub ekonomicznych, druga z dyrektorów jednostek organizacyjnych NIK lub doradcy prezesa NIK.

• Dwa typy jednostek organizacyjnych - na szczeblu centralnym [dwie grupy: kontrolne - określają zakres przedmiotowy oraz administracyjne - obsługa administracyjna NIK - u] i na szczeblu terenowym [16, każda ma siedzibę w siedzibie województwa kontrolowanych na różnych szczeblach].

POJĘCIE KONTROLI

Kontrola to badanie i ocena cudzej działalności z określonego punktu widzenia. Kontrola obejmuje więc ustalenie stanu faktycznego w zakresie działalności jednostki kontrolowanej, porównanie stanu faktycznego z obowiązującymi wzorcami działania, ustalenie przyczyn występujących niezgodności, wyciągnięcie wniosków mających na celu zapewnienie pełnej zgodności działania kontrolowanej jednostki z obowiązującymi założeniami i wzorcami.

POJĘCIE NADZORU

Nadzór to zespół środków umożliwiających ingerencję zmierzającą do naprawy czy też poprawy działalności jednostki nadzorowanej.

PODLEGŁOŚĆ NIK SEJMOWI

Podległość związana jest z odpowiedzialnością kierującego działalnością NIK Prezesa przed Sejmem. Prezes NIK ponosi także odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu za własne czyny naruszające Konstytucję lub inną ustawę.

Czy podległość NIK Sejmowi oznacza nadzór tego ostatniego? Jeżeli przez nadzór rozumiemy zespół środków umożliwiających ingerencję zmierzającą do naprawy czy też poprawy działalności jednostki nadzorowanej, to w tak ogólnym znaczeniu Sejm nadzór wykonuje, choćby przez przyjęcie sprawozdania z działalności NIK (nadzór sprawozdawczo- weryfikacyjny). Nie oznacza on natomiast szczegółowej ingerencji w czynności kontrolne NIK, która jest przecież organem wyspecjalizowanym, a członkowie jej Kolegium w sprawowaniu funkcji są niezawiśli.

Podległość NIK Sejmowi nie eliminuje współpracy tych organów. Ich współdziałanie najwyraźniej zaznacza się w procedurze udzielania absolutorium Rządowi. Sejm dokonuje oceny wykonania ustawy budżetowej i podejmuje uchwałę w przedmiocie absolutorium po wysłuchaniu opinii NIK.

WŁAŚCIWOŚĆ KONTROLNA NIK

Właściwość kontrolna NIK, w zależności od statusu jednostki kontrolowanej, może mieć charakter obligatoryjny, bądź fakultatywny- w odniesieniu do pozostałych podmiotów. Z dyspozycji ustawowych wynika, że NIK kontroluje działalność organów administracji rządowej, NBP, państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych. Jakie znaczenie nadać należy ogólnie określonym dwóm ostatnim kategoriom podlegającym kontroli NIK? Chodzi tu zapewne o przedsiębiorstwa państwowe, inne niż NBP banki państwowe oraz jednostki budżetowe. Desygnat nazwy wyczerpują także sądy i jednostki prokuratury, oczywiście przedmiotem kontroli nie jest ich główna działalność ustawowa, a tylko finansowa i organizacyjna. W tym też zakresie pojemność powyższych oznaczeń nakazywałaby również zaliczyć w ich poczet jednostki wojskowe i komendy policji.

NIK może kontrolować działalność organów samorządu terytorialnego, komunalnych jednostek organizacyjnych. Wynika z powyższego, iż wykonanie zadań własnych samorządu również może być oceniane przez NIK.

Ustawowy zakres fakultatywnej kontroli uwzględnia ponadto podmioty nie- państwowe i prywatne, o ile wykonują one zadania zlecone lub powierzone przez państwo, wykonują zamówienia publiczne na rzecz państwa lub samorządu terytorialnego, organizują lub wykonują prace interwencyjne albo roboty publiczne, działają z udziałem mienia państwowego lub komunalnego albo rozporządzają takim mieniem, korzystają z indywidualnie przyznanej pomocy lub gwarancji albo poręczenia państwa lub samorządu terytorialnego, wywiązują się z zobowiązań finansowych na rzecz państwa.

WYŁĄCZENIE SPOD WŁAŚCIWOŚCI NIK

Spod właściwości kontrolnej NIK wyłączone zostały organy władzy ustawodawczej. NIK może co najwyżej kontrolować budżet, gospodarkę finansową i majątkową Kancelarii Sejmu i Senatu, podobnie jak Kancelarii Prezydenta RP, TK, RPO, KRRiT, Krajowego Biura Wyborczego, SN, NSA oraz Państwowej Inspekcji Pracy.

Poza ingerencją kontrolną pozostają finanse np. Trybunału Stanu czy Krajowej Rady Sądownictwa. Wykonanie budżetu NIK natomiast kontroluje Sejm.

ZAKRES PRZEDMIOTOWY KONTROLI

Odpowiedź na pytanie co jest kontrolowane pozwala przedmiot kontroli odnieść w szczególności do wykonania budżetu państwa oraz realizacji ustaw i innych aktów prawnych w zakresie działalności finansowej, gospodarczej i organizacyjno- administracyjnej jednostek kontrolowanych. Przedmiotem kontroli jest więc stan faktyczny w zakresie realizowanej działalności jednostki kontrolowanej.

WZORCE KONTROLI

Legalność, gospodarność, celowość i rzetelność.

Kontrola działalności jednostek, które:

1. organizują lub wykonują prace interwencyjne albo roboty publiczne,

2. działają z udziałem mienia państwowego lub komunalnego albo rozporządzają takim mieniem,

3. korzystają z indywidualnie przyznanej pomocy lub gwarancji albo poręczenia państwa lub samorządu terytorialnego,

4. wywiązują się ze zobowiązań finansowych na rzecz państwa- przeprowadzana jest pod względem legalności i rzetelności.

Zgodnie z art. 12 ustawy organy kontroli, rewizji, inspekcji, działające w administracji rządowej i samorządzie terytorialnym, współpracują z NIK i są obowiązane do:

1. udostępniania NIK, na jej wniosek, wyników kontroli przeprowadzonych przez te organy,

2. przeprowadzania określonych kontroli wspólnie pod kierownictwem NIK,

3. przeprowadzania kontroli doraźnych na zlecenie NIK.

POSTĘPOWANIE KONTROLNE

CEL KONTROLI

Postępowanie kontrolne ma na celu ustalenie stanu faktycznego w zakresie działalności jednostek poddanych kontroli, rzetelne jego udokumentowanie i dokonanie oceny kontrolowanej działalności według określonych ustawą kryteriów.

ETAPY KONTROLI

Wszczęcie kontroli, jej wykonanie oraz realizacja ustaleń.

INICJATYWA KONTROLI

NIK podejmuje kontrolę na zlecenie Sejmu lub jego organów, na wniosek Prezydenta RP, Prezesa RM oraz z własnej inicjatywy.

Na zlecenie Sejmu NIK przeprowadza kontrolę działalności Kancelarii Prezydenta RP, Kancelarii Sejmu, Kancelarii Senatu, KRRiT oraz Państwowej Inspekcji Pracy. Kontrolę działalności Kancelarii Prezydenta RP NIK przeprowadza również na wniosek Prezydenta RP, a Kancelarii Sejmu na wniosek Senatu. Inicjatywa własna NIK nie dotyczy zatem wskazanych powyżej organów.

KONTROLERZY NIK

Czynności kontrolne wykonują pracownicy NIK (kontrolerzy) na podstawie legitymacji służbowej i imiennego upoważnienia do przeprowadzenia kontroli, które może wydawać Prezes, wiceprezesi oraz dyrektorzy i wicedyrektorzy jednostek organizacyjnych NIK. Kontrolę spraw lub dokumentów zakwalifikowanych jako tajne specjalnego znaczenia przeprowadza się na podstawie legitymacji służbowej i odrębnego upoważnienia wydanego przez Prezesa NIK.

W związku z wykonywaną kontrolą przedstawiciele NIK mają prawo do:

1. swobodnego wstępu do obiektów i pomieszczeń jednostek kontrolowanych,

2. wglądu do wszelkich dokumentów związanych z działalnością jednostek kontrolowanych, pobierania oraz zabezpieczania dokumentów i innych materiałów dowodowych, z zachowaniem przepisów o tajemnicy ustawowo chronionej,

3. przeprowadzania oględzin obiektów, składników majątkowych i przebiegu określonych czynności,

4. wzywania i przesłuchiwania świadków,

5. żądania od pracowników jednostek kontrolowanych udzielania ustnych i pisemnych wyjaśnień,

6. korzystania z biegłych i specjalistów.

Kontroler ustala w oparciu o powyższe instrumentarium kontrolne stan faktyczny w zakresie działalności jednostki kontrolowanej, a wyniki przeprowadzonej kontroli przedstawia w protokole kontroli.

PROTOKÓŁ KONTROLI

Protokół kontroli zawiera opis stanu faktycznego stwierdzonego w toku kontroli działalności jednostki kontrolowanej, w tym ustalonych nieprawidłowości, z uwzględnieniem przyczyn powstania, zakresu i skutków tych nieprawidłowości oraz osób za nie odpowiedzialnych.

ZASTRZEŻENIA DO USTALEŃ KONTROLNYCH

Przed podpisaniem protokołu kontroli kierownik jednostki kontrolowanej może w terminie 14 dni od jego otrzymania zgłosić zastrzeżenia rozpatrywane następnie przez komisję odwoławczą złożoną z dyrektora właściwej jednostki organizacyjnej NIK (departamentu lub delegatury) i wyznaczonych przez niego dwóch pracowników nadzorujących czynności kontrolne. Uchwała komisji po zatwierdzeniu jej przez Prezesa NIK (wiceprezesa) jest ostateczna.

REALIZACJA WYNIKÓW KONTROLI; WYSTĄPIENIE POKONTROLNE

Realizacja wyników kontroli stanowi ostatnie stadium postępowania kontrolnego w rozumieniu przepisów ustawy o NIK. Relewantnym środkiem prawnym w tej materii jest wystąpienie pokontrolne, które NIK przekazuje kierownikowi jednostki kontrolowanej, a w razie potrzeby także kierownikowi jednostki nadrzędnej oraz właściwym organom państwowym lub samorządowym. Wystąpienie pokontrolne zawiera oceny kontrolowanej działalności wynikające z ustaleń opisanych w protokole kontroli, a w razie stwierdzenia nieprawidłowości- także uwagi i wnioski w sprawie ich usunięcia.

W wystąpieniu pokontrolnym może być także zawarta ocena wskazująca na niezasadność zajmowanego stanowiska lub pełnienia funkcji przez osobę odpowiedzialną za stwierdzone nieprawidłowości w państwowych jednostkach organizacyjnych. Ocena taka może stanowić podstawę do wszczęcia postępowania dyscyplinarnego, rozwiązania stosunku pracy z winy pracownika bez wypowiedzenia albo odwołania z zajmowanego stanowiska lub pełnionej funkcji.

Również wobec wystąpienia pokontrolnego kierownik jednostki kontrolowanej może w terminie 7 dni od jego otrzymania zgłosić umotywowane zastrzeżenie, które rozpatrywane są analogicznie do trybu kwestionowania protokołu kontroli. Jeżeli wystąpienie pokontrolne przekazywane jest przez Prezesa (wiceprezesa) NIK, to zastrzeżenia zgłasza się do Kolegium NIK, które podejmuje ostateczną uchwałę w ich sprawie.

Kierownik jednostki kontrolowanej lub organ, któremu przekazano wystąpienie pokontrolne jest obowiązany w terminie określonym w wystąpieniu poinformować NIK o sposobie wykorzystania uwag i wykonania wniosków oraz o podjętych działaniach lub przyczynach niepodjęcia tych działań. Wystąpienie pokontrolne nie ma mocy wiążącej.

W razie stwierdzenia nadużyć, bezpośrednio grożącego niebezpieczeństwa, a także niegospodarności, marnotrawstwa lub niedbalstwa przedstawiciele NIK przeprowadzający kontrolę mają prawo wydawać zarządzenia doraźne w celu usunięcia nieprawidłowości i zapobieżenia niebezpieczeństwu lub szkodzie. Kontroler obowiązany jest niezwłocznie poinformować kierownika jednostki kontrolowanej, a następnie kierownika jednostki nadrzędnej o stwierdzeniu bezpośredniego niebezpieczeństwa dla życia albo niepowetowanej szkody w mieniu w celu zapobieżenia występującemu niebezpieczeństwu lub szkodzie.

ZAWIADOMIENIE O POPEŁNIENIU PRZESTĘPSTWA

Jeśli zebrane w toku kontroli materiały uzasadniają podejrzenie popełnienia przestępstwa lub wykroczenia, NIK zawiadamia organ powołany do ścigania przestępstw lub wykroczeń.

INFORMACJE NIK O KONTROLACH

NIK przekłada Sejmowi, Prezydentowi RP i Prezesowi RM informacje o wynikach zleconych przez te organy kontroli oraz informacje o zbiorczych wynikach kontroli. Przed przekazaniem tych ostatnich Prezes NIK jest obowiązany przesłać je właściwym naczelnym i centralnym organom państwowym (np. ministrom lub kierownikom urzędów centralnych), którzy mogą przedstawić swoje stanowisko.

Ustawa nakłada na Prezesa NIK obowiązek wydania zarządzenia podlegającego ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym „Monitor Polski”, które określa szczegółowo tryb czynności kontrolnych w ramach postępowania kontrolnego.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARANA

Ustawa przewiduje także odpowiedzialność karną za uchylanie się od kontroli, w szczególności za nieprzedłożenie potrzebnych do kontroli dokumentów albo niezgodne z prawdą informowanie o wykonaniu wniosków pokontrolnych. Grozi w takich przypadkach kara aresztu albo kara grzywny.

ORGANIZACJA NAJWYŻSZEJ IZBY KONTROLI

SKŁAD NIK

W skład NIK wchodzą: Kolegium NIK, departamenty, delegatury.

KOLEGIALNOŚĆ DZIAŁANIA

NIK działa na zasadzie kolegialności, czemu dał wyraz ustawodawca powołując Kolegium Izby. Można mu przypisać atrybut wewnętrznego kierowniczego organu NIK. Za powyższym oznaczeniem przemawiają następujące argumenty:

1. ustawowa kompetencja do organizacji pracy NIK,

2. możliwość podejmowania decyzji władczych,

3. niezawisłość członków Kolegium.

Kolegium NIK tworzą: Prezes NIK jako przewodniczący, wiceprezesi NIK, dyrektor generalny NIK oraz 14 członków.

PREZES NIK

Prezesa NIK powołuje i odwołuje Sejm na wniosek Marszałka Sejmu lub grupy co najmniej 35 posłów bezwzględną większością głosów za zgodą Senatu. Czas trwania pełnomocnictw Prezesa NIK ustalono na sześć lat licząc od dnia złożenia przysięgi. Reelekcja jest dopuszczalna.

Przesłanki odwołania Prezesa przez Sejm: zrzeczenie się stanowiska, trwała niezdolność do pełnienia obowiązków na skutek choroby, skazanie prawomocnym wyrokiem sądu za popełnienie przestępstwa, orzeczenie przez Trybunał Stanu zakazu zajmowania kierowniczych stanowisk.

WICEPREZESI NIK

Wiceprezesów NIK w liczbie od 2 do 4 powołuje i odwołuje Marszałek Sejmu na wniosek Prezesa NIK. Wiceprezesi sprawują bieżący nadzór nad działalnością określonych przez Prezesa NIK departamentów i delegatur.

DYREKTOR GENERALNY NIK

Dyrektora generalnego NIK powołuje i odwołuje Prezes NIK za zgodą Marszałka Sejmu.

CZŁONKOWIE KOLEGIUM NIK

Marszałek Sejmu na wniosek Prezesa NIK powołuje na członków Kolegium: 1) 7 przedstawicieli nauk prawnych lub ekonomicznych, 2) 7 dyrektorów jednostek organizacyjnych NIK lub doradców Prezesa NIK, spośród których Prezes NIK wyznacza sekretarza Kolegium.

Osoby wchodzące w skład Kolegium NIK są w sprawowaniu swoich funkcji niezawisłe. Niezawisłość oznacza tu niezależność w głosowaniu i nie może być utożsamiana z niezawisłością sędziowską gwarantowaną immunitetem. Niezależność członka Kolegium chroniona jest sposobem jego powoływania: trzyletnia kadencja i odwołania- jedynie ustawowo określone przyczyny (zrzeczenie się, absencja w posiedzeniach Kolegium przez okres przekraczający 1 rok, skazanie prawomocnym wyrokiem sądu za popełnienie przestępstwa z winy umyślnej).

KOLEGIUM NIK

Kolegium NIK zatwierdza:

1. analizę wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej,

2. coroczne sprawozdanie z działalności NIK.

Kolegium NIK uchwala m.in.:

1. opinię w przedmiocie absolutorium dla Rady Ministrów,

2. projekt statutu NIK,

3. projekt budżetu NIK,

4. okresowe plany pracy NIK.

Kolegium NIK opiniuje:

1. wniesione przez Prezesa NIK programy kontroli i informacje o wynikach szczególnie ważnych kontroli,

2. inne sprawy wniesione przez Prezesa NIK albo przedstawione przez co najmniej 1/3 członków Kolegium.

DEPARTAMENTY NIK

W skład NIK wchodzi 14 departamentów: 8 kontrolnych i 6 administracyjnych

Poszczególne departamenty kontrolne są jednostkami organizacyjnymi, na których spoczywa ciężar kontroli sensu stricto. Utworzono następujące departamenty kontrolne: 1) Administracji Publicznej, 2) Budżetu i Finansów, 3) Gospodarki, Skarbu Państwa i Prywatyzacji, 4) Komunikacji i Systemów Transportowych, 5) Nauki, Oświaty i Dziedzictwa Narodowego, 6) Obrony Narodowej i Bezpieczeństwa Wewnętrznego, 7) Pracy, Spraw Socjalnych i Zdrowia, 8) Środowiska, Rolnictwa i Zagospodarowania Przestrzennego.

W zakresie wspomagania postępowania kontrolnego statut wyróżnia 2 departamenty: 1) Prawno- Organizacyjny, 2) Strategii Kontrolnej.

Jednostkami organizacyjnymi NIK wykonującymi w szczególności zadania w zakresie organizacji i obsługi jej funkcjonowania są departamenty: 1) Gospodarczy, 2) Ochrony Informacji Niejawnych, 3) Prezydialny, 4) Rachunkowości.

Departamenty administracyjne wykonują zadania w zakresie ustalonym przez Prezesa NIK, a w szczególności pełnią funkcje pomocnicze związane z kierowaniem działalnością NIK.

DELEGATURY NIK

Jednostkami organizacyjnymi NIK w terenie są jej delegatury w liczbie 16 majce siedziby w miastach wojewódzkich. Delegatury kontrolują działalność terenowych organów administracji publicznej i terenowych jednostek gospodarki narodowej. Delegatury NIK przedkładają: właściwym wojewodom i sejmikom samorządowym informacje o wynikach ważniejszych kontroli dotyczących działalności terenowych organów administracji rządowej oraz samorządu terytorialnego.

SCHEMAT STRUKTURALNY NIK

Schemat strukturalny Funkcjonowania NIK przedstawia się w ogólnym ujęciu następująco: Prezes NIK kieruje jej działalnością w znaczeniu sprawowania władztwa administracyjnego, organem stanowiącym, wypracowującym modelowe rozwiązania kontroli jest Kolegium NIK, jednostkami organizacyjnymi operatywnej działalności kontrolnej są departamenty kontrolne i delegatury, funkcje pomocnicze pełnią departamenty administracyjne.

STATUS KONTROLERÓW

Ustawa o NIK wyróżnia pracowników nadzorujących czynności kontrolne: 1) dyrektorów jednostek organizacyjnych, 2) wicedyrektorów jednostek organizacyjnych, 3) doradców Prezesa NIK, 4) doradców prawnych, ekonomicznych, technicznych oraz pracowników wykonujących czynności kontrolne: 1) głównych specjalistów kontroli państwowej, 2) specjalistów kontroli państwowej, 3) starszych inspektorów kontroli państwowej, 4) inspektorów kontroli państwowej, 5) młodszych inspektorów kontroli państwowej.

Stosunek pracy z pracownikiem nadzorującym lub wykonującym czynności kontrolne nawiązuje się na podstawie mianowania poprzedzonego umową o pracę na czas nie dłuższy niż 3 lata. Pracowników nadzorujących lub wykonujących czynności kontrolne mianuje i rozwiązuje z nimi stosunek pracy Prezes NIK. Mianowanie jest uzależnione od aplikacji kontrolerskiej zakończonej złożeniem egzaminu z wynikiem pozytywnym przed komisją egzaminacyjną powołaną przez Prezesa NIK.

Do obowiązków pracownika nadzorującego lub wykonującego czynności kontrolne należy w szczególności:

1. należyte, bezstronne i terminowe wykonywanie zadań,

2. obiektywne ustalanie i rzetelne dokumentowanie wyników kontroli,

3. przestrzeganie tajemnicy ustawowo chronionej,

4. godne zachowanie się w służbie i poza służbą,

5. stałe podnoszenie kwalifikacji zawodowych.

Pracownik nadzorujący lub wykonujący czynności kontrolne nie może być członkiem partii politycznej ani prowadzić działalności politycznej. Pracownikowi takiemu ubiegającemu się o mandat posła lub senatora udziela się urlopu bezpłatnego na czas kampanii wyborczej, a w przypadku uzyskania mandatu na czas jego wykonywania.

---