Poetyka opisowa

1. Elementy stylistyki

1. Tworzywo dzieła literackiego

„Chodzi mi o to, aby język giętki powiedział wszystko, co myśli głowa.”

J. Słowacki „Beniowski”

2. Dzieło literackie jako swoisty typ wypowiedzi

Każda wypowiedź jest wielofunkcyjna. Funkcje kształtują się w zależności od sześciu czynników, występujących w każdym akcie mowy.

1. Funkcja emotywna (ekspresywna) - orientacja na nadawcę.

2. Funkcja konatywna (impresywna) - nastawienie na odbiorcę. Wypowiedź tak skonstruowana, by w sposób najsilniejszy i najbardziej bezpośrednio oddziała na odbiorcę.

3. Funkcja metajęzykowa - orientacja na kod. Pojawia się wówczas, gdy nadawca wprowadza w obręb wypowiedzi rozważania o znakach, którymi się posługuje, gdy je wyjaśnia, charakteryzuje, m. in. w tym celu, by wyeliminować z kontaktu z odbiorcą możliwość nieporozumień wynikających z różnego pojmowania danego znaku. Szczególną postacią tej funkcji jest funkcja metapoetycka. Występuje ona wtedy, kiedy w obręb wypowiedzi literackiej pisarz wprowadza jakieś refleksje dotyczące takich czy innych właściwości mowy poetyckiej.

4. Funkcja fatyczna - orientacja na kontakt. Wyraża się w używaniu w wypowiedzi takich środków językowych, które służą przede wszystkim nawiązaniu bądź utrzymaniu kontaktu między nadawcą a odbiorcą.

5. Funkcja poznawcza - orientacja na kontekst. Język odnosi się przede wszystkim do świata zewnętrznego, przynosi o nim informacje, oznacza.

6. Funkcja poetycka (estetyczna) - orientacja na komunikat. Nadawca i odbiorca koncentruje wtedy uwagę na samym uformowaniu języka, sposobie jego zorganizowania itd.

3. Stosunek wypowiedzi literackiej do systemu językowego.

a) System językowy - zasób wyrazów i sposobów ich organizowania tak, by się złożyły w tekst, np. języki narodowe.

b) Wypowiedź literacka zrozumiała jest tylko na tle danego systemu językowego i tylko wtedy może być środkiem społecznego porozumiewania się. Zawsze pozostaje w jakimś stosunku do systemu językowego i tylko na jego tle może by rozumiana.

c) Wewnętrzne zróżnicowanie systemu językowego:

• Płaszczyzna synchroniczna - różne postacie języka na tym samym etapie jego rozwoju. Wypowiedź literacka jest powiązana z językiem ogólnym w jego postaci bądź pisanej, bądź mówionej, czyli z tzw. językiem literackim, wyposażonym w określony zasób słownictwa i podlegającym określonym normą morfologicznym i składniowym. Może odwoływać się do gwar, dialektów miejskich, żargonów poszczególnych grup zawodowych.

• Płaszczyzna diachroniczna - zróżnicowania dokonujące się w procesie rozwoju języka. Pisarz odwołuje się do którejś z historycznych postaci języka. Rzadko się jednak zdarza, by pisarz sięgał po elementy mowy już historycznego etapu jej rozwoju, bez żadnych odwołań do mowy współczesnej.

d) Społeczne style funkcjonalne - zespół intersubiektywnie istniejących reguł, określających zasób używanych słów w danym typie wypowiedzi, sposoby ich zestawiania, powołujących szereg zbitek słownych, występujących tylko w obrębie danego stylu, a nie pojawiających się w stylach innych, style funkcjonalne są więc przede wszystkim sprawą frazeologii.

4. Funkcja estetyczna a organizacja wypowiedzi.

a) dialog

b) monolog

5. Typowe środki stylistyczne dzieła literackiego.

A) Środki słowotwórcze

a) neologizmy

b) zdrobnienia

c) zgrubienia

d) złożenie (composita) - wyrazy utworzone z dwóch słów.

B) Przekształcenia semantyczne (tropy)

Tropy są zjawiskiem niezwykle istotnym tak dzięki temu, że podkreślają rolę samej warstwy znaku, jak i poprzez to, że służą wyrażeniu postawy wobec świata, interpretowaniu go.

a) epitet - określenie.

• Epitet stały - określenie odnoszone zawsze do tego samego zjawiska, np. szybkonogi Achilles.

• Epitet metaforyczny - wyraz określający traci swoje pierwotne znaczenie, przybiera zaś inne.

b) porównanie - zestawia się ze sobą dwa zjawiska, z których jedno określa drugie.

• Porównanie homeryckie - porównanie bardzo rozbudowane, w którym człon określający rozrasta się w rozwinięty obraz przyrody, w dużym stopniu niezależny od członu określanego.

c) metafora - przenośnia, jest ona zespołem słów, w którym znaczenie jednych zostaje niejako przeniesione na znaczenie pozostałych.

• Metafora językowa - ustabilizowana zbitka słów w mowie potocznej.

d) metonimia - taki rodzaj metafory, w którym desygnaty nazw pozostają ze sobą w realnym związku. Zastępuje się wtedy jeden przez drugi, np. wypić kielich do dna ( słowo wino zastąpione przez kielich).

e) synekdocha - taki rodzaj metafory, w którym część zastępuje całość lub całość - część. Między zastępowanymi elementami zachodzi więc także związek realny, zastępowanie dokonuje się w ramach jednego przedmiotu, np. drzewo zastępuje słowo roślinność.

f) oksymoron - mówimy o nim, gdy zestawiane są ze sobą wyrazy o przeciwstawnym znaczeniu, wzajem wykluczającym się, np. czarny śnieg.

g) peryfraza - polega na zastąpieniu danego wyrazu przez szereg innych, które byłyby jego równoważnikiem znaczeniowym, np. tytoń - stambulskie gorycze.

h) eufemizm - jego cel stanowi złagodzenie znaczenia pewnych wyrazów, np. kłamstwo - mijanie się z prawdą.

i) hiperbola - polega na powiększaniu zjawisk, ich potęgowaniu.

j) animizacja - polega ona na przypisywaniu przedmiotowi martwemu, stanowi lub pojęciu właściwości istot żywych (np. las śpiewa). Służą zazwyczaj dynamizowaniu obrazu poetyckiego.

k) personifikacja - uosobienie.

l) symbol - mówimy o nim wtedy, gdy jakiś znak językowy w utworze nie tylko oznacza swój desygnat, ale bezpośrednio wskazuje na treść, którą ów desygnat reprezentuje.

m) alegoria - mówimy o niej wówczas, gdy jakiś znak językowy (np. lis - chytrość) stale zastępuje jakieś pojęcie.

n) ironia - jej podwójność sprowadza się do tego, że sformułowania służą innej intencji, niżby się wydawało z pozoru, np. chwalenie jest pośrednią krytyką. Ironia służy często tworzeniu dystansu pomiędzy podmiotem wypowiedzi a wypowiedzią samą. Mówiący nie bierze odpowiedzialności za swe słowa.

C) Środki składniowe

a) szyk przestawny - inwersja. Poeci posługiwali się nią głównie po to, aby ze zdania wydobyć jakiś nowy odcień znaczeniowy czy szczególnie podkreśli jedno ze znajdujących się w nim słów.

b) elipsa - o zdaniu eliptycznym mówimy wtedy, gdy brak w nim określonego elementu, który ze względu na całość stosunków składniowych w zdaniu jest spodziewany, jednakże nie zostaje przez autora użyty (najczęściej brak orzeczeń).

c) powtórzenie - określony element powraca wielokrotnie, przez co nadaje całemu fragmentowi swoistą tonację stylistyczną.

d) paralelizm - mówimy o nim wtedy, gdy powtarza się systematycznie określona struktura wersyfikacyjno - składniowa.

e) anafora - taka struktura, w której pewien zespół zdań (lub wersów) zaczyna się od tych samych wyrazów.

f) epifora - polega na powtarzalności słów lub zwrotów kończących poszczególne zdania lub linijki wierszowe.

g) apostrofa - stanowi ona uroczysty i bezpośredni zwrot do osoby lub zjawiska , utrzymany w tonacji wykrzyknikowej.

h) pytania retoryczne - jest to pytanie tylko z pozoru, nie wymaga bowiem odpowiedzi.

i) antyteza - polega ona na kształtowaniu wypowiedzi z elementów znaczeniowo przeciwstawnych, co służy często wydobyciu silnych tonów emocjonalnych.

j) zdania parenetyczne - czyli zdania wtrącone w nawias. Poprzez parentezę autor może wprowadzi pewien nowy element, nie mieszczący się w wypowiedzi zasadniczej, ale istotny dla ogólnego sensu.

k) anakolut - jest to taka struktura składniowa, w której poszczególne elementy nie są ze sobą zestrojone zgodnie z obowiązującą normą. Występuje on często w mowie potocznej, gdzie w wielu wypadkach bywa błędem językowym.

D) Odwołania do zjawisk spoza języka literackiego danej epoki.

a) archaizmy

b) barbaryzmy - elementy pochodzące z innego systemu językowego.

c) gwary - regionalna odmiana języka. Gwara służyć może charakterystyce środowiska, w którym przebiega akcja utworu epickiego lub dramatycznego, bądź nakreśleniu sylwetki bohatera jako członka określonego kręgu kulturalnego.

• Gwary miejskie - żargony.

d) prowincjonalizmy - są cząstkami języka ogólnego, występującymi tylko w określonej dzielnicy kraju.

e) prozaizmy - mogą one w zasadzie pochodzi z którejś z odmian języka literackiego, np. z mowy potocznej czy z któregoś ze społecznych stylów funkcjonalnych. Wyrazy te nazywa się prozaizmami dlatego, że są one zjawiskami spoza języka poetyckiego.

5. Odwołania do stylów literackich

a) aluzja - konkretne sformułowanie, które jest w danym kontekście istotne nie tylko samo w sobie, ale także jako przywołanie pewnej znanej wartości poetyckiej.

b) cytat

c) parafraza - czyli przekształcenie stylu i motywów określonego utworu, wprowadzonych w nowym kontekście.

d) stylizacja - mówimy wtedy, gdy pisarz kształtuje język swojego utworu na wzór stylu określonego dzieła, typu dzieł lub określonego gatunku literackiego.

e) pastiż - jego celem jest imitowanie właściwości stylistycznych danego wzoru.

f) parodia - stanowi naśladownictwo, ale karykaturalne.

2. Organizacja brzmieniowa wypowiedzi literackiej. Elementy polskiej wersyfikacji.

1. Instrumentacja wypowiedzi.

a) instrumentacja głoskowa - polega na takim doborze i zestawieniu wyrazów na przestrzeni pewnego odcinka wypowiedzi, że jego budowa głoskowa traci charakter przypadkowy i zyskuje wartość samodzielną ze względu na swój własny porządek.

• Aliteracja - tj. identyczność głosek rozpoczynających położone w sąsiedztwie wyrazy.

Trzy jej rodzaje:

• Instrumentacja naśladująca brzmienia pozajęzykowe; jej sens ujawnia się przy zestawieniu fonicznej jakości słów ze znanymi z życiowego doświadczenia zjawiskami akustycznymi. Mamy tu do czynienia z onomatopeją, czyli dążeniem do odtworzenia przy pomocy środków językowych brzmień charakteryzujących różnorodne zjawiska otaczającego świata.

• Instrumentacja będąca aluzją do brzmień właściwych wypowiedziom językowym, pełniącą funkcję stylizacyjne. Mamy tu do czynienia z aluzją brzmieniową, która odnosi się do zjawisk językowych i ma charakter stylizacyjny.

• Instrumentacja pozbawiona odwołań do zjawisk spoza danego utworu i w jego kontekście uzyskującą wartość poetycką, zazwyczaj muzyczno - nastrojową. W tym wypadku instrumentacja głoskowa nadaje utworowi walory emocjonalne i estetyczne, nie dające się przełoży na określone treści: wytwarza tylko ogólne wrażenie pewnego nastroju, jego jedności czy zmienności.

Paronomazja - czyli, celowe zestawienia podobnie brzmiących wyrazów niezależnie od tego, czy zachodzą między nimi inne pokrewieństwa i związki. Jeden wyraz staje się wówczas dźwiękową aluzją do drugiego, a wytworzona między nimi wspólnota foniczna rodzi impuls dla zestawiania i porównywania ich znaczeń. Jej skutkiem jest ujawnianie istniejących między słowami, ale w potocznej świadomości często już zatartych związków etymologicznych, w wyniku czego słowu zwrócona jakby zostaje jego pierwotna „dosłowność”.

Kalambur - oparty na dźwiękowym podobieństwie lub identyczności odległych znaczeniowo słów.

b) Instrumentowanie utworu za pomocą intonacji - polega na celowym dobieraniu określonych, podobnych czy przeciwstawnych, układów intonacyjnych, na nagromadzeniu i spiętrzaniu intonacji jednego typu, inaczej niż to się dzieje w języku potocznych kontaktów.

c) Instrumentowanie utworu przez celowy rozkład akcentów - polega na takim ich grupowaniu, które staje się zauważalne na tle przeciętnego obyczaju językowego.

2. Rytmizacja wypowiedzi.

a) Zrytmizowanie wypowiedzi - powstaje wówczas, gdy powtarzają się w niej z uchwytną regularnością podobne lub jednakowe zespoły elementów brzmieniowych.

b) Budowa polskiego wiersza opiera się przede wszystkim na rytmicznym uporządkowaniu mowy. Podstawową jednostką rytmiczną w wierszu jest wers. Końcowy odcinek wersu, w którym skupiają się sygnały delimitacyjne, nazywa się klauzurą wersową. Zależnie od tego, jakie elementy językowe zostają w wersie ustabilizowane i jakie są reguły rytmicznej ekwiwalencji wersów, wyróżnia się odrębne systemy wersyfikacyjne.

3. System wiersza polskiego

A) Wiersz średniowieczny.

W jej realizacji fonicznej na pierwszy plan wybijała się melodia, a rytmizacja języka nie mogła sta się czynnikiem samodzielnym, decydującym o brzmieniowym kształcie utworu, tak jak dzieje się to w poezji niemelicznej, przeznaczonej do czytania i wygłaszania. Jednostka wersowa odpowiadała pewnemu odcinkowi melodycznemu i nie musiała legitymowa się czysto językową ekwiwalencją wobec pozostałych wersów.

Cechy:

1. Uzgodnienie działów wersowych ze składniowo - intonacyjnymi (wers stanowił jednolitą całość składniową).

• Pełne zdanie lub jego odrębna część

• Koniec zdania jedynie na końcu wersu

• W dłuższych wersach granica składniowa (zawsze jednak słabsza niż koniec zdania) wyznaczała podział wewnętrzny.

Nie ustalone zasady rymowania

• Obok rymów końcowych rymy wewnętrzne

• Zdanie zamykało się najczęściej w dwuwierszu, czyli dystychu, stąd najpowszechniejsze były rymy parzysty: aa bb cc itd.

3. nie ustalony sylabiczny rozmiar wersów

B) Wiersz sylabiczny

a) początek stanowi twórczość Jana Kochanowskiego

b) sylabizm to pierwszy w dziejach polskiej poezji regularny system wersyfikacyjny.

c) Cechy:

• ustalenie norm pełnej rytmicznej ekwiwalencji wersów w płaszczyźnie językowej.

• Zerwanie z rygorami zgodności podziałów wersowych i zdaniowych

• Regularny porządek rytmiczny w sylabowcu wynika ze stabilizacji następujących elementów:

• Jednakowej liczby sylab w wersie

• Stałego wewnątrzwersowego działu międzywyrazowego po jednakowej liczbie sylab, czyli tzw. średniówki, w wierszach dłuższych niż ośmiozgłoskowe.

• Stałego akcentu na przedostatniej sylabie wersu, czyli innymi słowy stałej klauzuli paroksytonicznej,

• Akcentu paroksytonicznego przed średniówką, co jest tendencją rytmizacyjną

• Regularne rozłożone rymy o ustabilizowanej przestrzeni półtorazgłoskowej, a więc tzw. rymów żeńskich.

C) Wiersz sylabotoniczny

a) początek romantyzmu - równolegle wiersz nieregularny i sylabotoniczny.

b) Wiersz ten narzuca wypowiedzi dodatkowe rygory rytmizacyjne:

• Zasadę równozgłoskowości uzupełnia zasada stałego miejsca sylab akcentowanych.

Rytmicznej powtarzalności podlega budowa akcentowa całego sylabicznie określonego wersu.

Rytmikę wierszy sylabotonicznych określa się na podstawie dających się w nim wyodrębni mniejszych cząstek rytmicznych zwanych stopami (są to powtarzające się w wersie jednakowe pod względem układu akcentowanego zespoły sylab, z których jedna jest zawsze akcentowana, inne zaś nieakceptowane.

Najczęstsze stopy w języku polskim:

TROCHEJ ( _ _ ) 2 sylaby: A, NA

JAMB ( _ _ ) 2 sylaby: NA, A

DAKTYL ( _ _ _ ) 3 sylaby: A, NA, NA

AMFIBRACH ( _ _ _ ) 3 sylaby: NA, A, NA

ANAPEST ( _ _ _ ) 3 sylaby: NA, NA, A

PEON TRZECI ( _ _ _ _ ) 4 sylaby: NA, NA, A, NA.

O zakwalifikowaniu konkretnego wiersza jako, np. jambicznego decyduje typ następstwa akcentów w wersie, przy czym mogą być brane pod uwagę nie tylko akcenty główne, ale i poboczne. Podziału na stopy dokonuje się ze względu na ustaloną powtarzalność układu sylab akcentowanych i nieakceptowanych.

Zestrój akcentowy - to sensowny znaczeniowo zespół sylab podporządkowanych wspólnemu akcentowi głównemu.

Każda wypowiedź składa się z tylu zestrojów, ile jest w niej akcentów głównych.

(zestroje ściągnięte - powstają na skutek podporządkowania wyrazu mogącego mieć własny akcent, innemu stojącemu obok, ważniejszemu w danym kontekście.

Zestroje prymarne - zestroje nie podlegające dalszemu rozkładowi.)

W większości istniej rozbieżność podziału na stopy i wyrazy (lub zestroje).

Cezura - koniec wyrazu wypadający wewnątrz stopy, bądź też koniec stopy wypadający wewnątrz wyrazu.

Diareza - pokrywanie się granic wyrazu i stopy (najczęściej w wierszach trocheicznych i amfibrachicznych).

Kataleksa - pozbawienie stopy przed średniówka, bądź w klauzuli 1 lub 2 sylab.

Hiperkataleksa - w stopie przed średniówką lub w klauzuli występuje nieakceptowana sylaba nadliczbowa.

Logaedy - wiersze niewątpliwie sylabotoniczne, jednak ich wersy nie dają się podzieli na jednakowe stopy, a tylko na regularnie powracające układy stóp różnorodnych.

D) Heksametr polski

a) opiera się na przekształconym iloczasowego na akcentowy wzorcu antycznym.

b) W starożytności:

• Wiersz 6 stopowy

• 4 pierwsze to daktyle bądź spondeje ( _ _ )

• 5 zawsze daktylem

• 6 spondejem lub trochejem

c) heksametr polski zachował te zasady wprowadzając:

• Sylaby akcentowane w miejsce długich

• Sylaby nieakcentowne w miejsce krótkich zamieniając spondeje na trochej.

d) wymogi:

• Rozmiar wersu od 13 do 17 sylab

• Stały akcentowy układ ostatnich pięciu sylab ( _ _ _ _ _ ) tworzący tu tzw. adoniczny spadek klauzurowy

• Pierwsza sylaba każdego wersu jest akcentowana ( może pada na nią akcent poboczny).

e) przykłady:

• Powieść Wajdeloty - Konrad Wallenrod - A. Mickiewicz

• Bema pamięci żałobny rapsod - C. K. Norwid (6 stopowy wiersz sylabotoniczny)

E) Wiersz toniczny

a) Samodzielna rola rytmiczna nadana określonym ilościowo układom zestrojów akcentowych poszczególnych wersach.

b)Liczba zestrojów waha się od 2 do 6.

F) Wiersze nieregularne i wolne

a) przeciwstawienie się wszelkiej wersyfikacji regularnej, nie tworzy zadnego jednolitego systemu rytmizacji

b) wiersz nieregularny - odwołuje się do sposobów rytmizacji wykształconych w ramach tradycji systemów regularnych.

c) wiersz wolny - nie wykazuje takich odwołań, bądź też mają one dla jego organizacji znaczenie drugorzędne.

d) 3 podstawowe odmiany wiersza nieregularnego:

• Nawiązujące do sylabizmu

• N. do sylabotonizmu

• N. do tonizmu

e) Zasady nieregularnego wiersza sylabicznego:

• Oparty na nieregularnych modyfikacjach sylabowca.

• Jego nieregularność polega na nierównozgłoskowości wersów.

Nie polega ona jednak na dowolności lub obojętności pod względem wersowego rozmiaru, a wynika z dopuszczenia do uczestnictwa w rytmicznych przyrównaniach pewnej ilości różnorodnych komponentów tj. przez utwór przebiega może kilka pasm rytmicznych opartych na różnych wersowych długościach.

f) Trzy przykłady:

• Wiersz opiera się na dominującym formacie podstawowym, który podlega modyfikacjom przez włączenie weń wersów innej długości, bądź do niego upodobnionych.

• Przeplot kilku formatów, przy czym zdarzy się mogą kilkuwersowe wstawki równosylabiczne.

• Grupowanie wersów w porządku rosnących lub malejących długości.

g) efekt intonacyjny powstaje dzięki zmianom rozmiarów wersowych, co pozwala na celowe rozczłonkowanie zdań.

h) nieregularny wiersz sylabotoniczny

• Powstaje w wyniku ograniczeń regularności uporządkowanie sylabotonicznego

• Narzucająca się rytmiczność polskiego sylabotonizmu, zawężającą zasięg jego poetyckich zastosowań

• Odmiana: wiersz rezygnujący z identyczności sylabicznej wersów przy utrzymaniu na całej ich długości stałego porządku akcentowego.

i) nieregularny wiersz toniczny - najmniej wyklarowana odmiana wiersza nieregularnego, zbliżająca się niejednokrotnie bądź do innego typu wierszy nieregularnych, bądź do wiersza wolnego. Jest to wiersz nierównozgłoskowy, o swobodnym rozkładzie akcentów; głównym czynnikiem częściowej rytmicznej ekwiwalencji wersów jest w nim skłonność do przybliżonego wyrównania w wersach ilości zestrojów bądź też do innej formy celowego ich komponowania. Kompozycja zestrojowa musi by przy tym na tyle wyrazista, aby można ją było uznać za wynik zamierzonego układy rytmizacyjnego, a nie za przypadkowy rezultat uporządkowań symbolicznych czy akcentowych.

j) wiersz wolny - najbardziej nowoczesna forma wierszowej organizacji.

4. Rymy

A) Postacie rymu

rymy męskie jednozgłoskowe - występujące w wyrazach czy zestrojach akcentowych oksytonicznie, tzn. na ostatniej sylabie.

Rymy złożone (składane) - (np. „na te” - „bogate”)

Transakcentacja - przesunięcie akcentu.

Rymy bogate (głębokie) - poszerzony obszar współdźwięczności (np. dziedzictwa - dziewictwa)

Rymy ubogie - akcentowana samogłoska znajduje się w wygłosie (np. me - źle)

Rymy gramatyczne - identyczność form gramatycznych, czasem ograniczona do końcówki, czasem zagarniająca także i rdzenną część wyrazu. (np. czerwony - zhańbiony)

Rymy dokładne (ścisłe) - opierają się na identyczności rymujących się cząstek.

Rymy niedokładne - polegają na przybliżonej tylko zgodności brzmień rymujących się ze sobą cząstek wyrazów.

• Asonanse - ograniczone do tożsamości samogłosek

• Konsonanse - ograniczone do tożsamości układów spółgłoskowych.

B) Miejsce rymu w wierszu

a) rymy końcowe - występują w klauzuli wersu.

b) rymy wewnętrzne:

• Ustabilizowane - najczęściej na średniówce

• Nie ustabilizowane - dowolne miejsca wiersza.

C) Funkcje rymu

a) instrumentacyjna

Wynika stąd, że jest on jednym z bardzo wyrazistych sposobów kształtowania się brzmienia wiersza. Zależy ono od postaci jak i układu występujących w utworzy rymów.

b) wierszotwórcza

Rym jest czynnikiem współtworzącym wierszową organizację tekstu ( nie wystarczającym by samodzielnie nada wypowiedzi znamię wiersza.

Role podejmowane przez rym w obrębie tekstu wierszowanego:

• Jeżeli rym pojawia się w zakończeniach wersów rytmicznie ekwiwalentnych, wówczas uwydatnia tę ich równoważność, pełniąc w ten sposób funkcję rytmizacyjną.

• Niezależnie od tego rym ma duże znaczenie dla członowania wiersza. Pojawiając się zazwyczaj na końcu wersu, stal się on w powszechnym odczuciu czytelniczym najwyrazistszym z sygnałów wersowej klauzuli. Sygnalizując klauzulę, wyodrębnia kolejne jednostki wersowe. Pełni więc funkcję delimitacyjną.

• Rym jest czynnikiem komponujące większe niż pojedynczy wers całostki wierszowego tekstu. Za pomocą siatki klauzulowych współbrzmień wiąże wersy w bardziej złożone zespoły. Pełni więc funkcję kompozycyjną.

c) stylistyczna

Rym nie ogranicza się do sfery brzmieniowej. Kojarzy ze sobą wyrazy, a więc jednostki obdarzone określoną wartością znaczeniową.

5. Strofy

A) Strofa stanowi powtarzający się, zazwyczaj kilkuwersowy układ rytmiczny, samodzielny w stosunku do podstawowej zasady kształtującej wiersz.

B) Zespół strof tradycyjnych:

a) Tercyna - zwrotka Boskiej komedii Dantego, złożona z trzech wersów jedenastozgłoskowych związanych charakterystycznym układem zachodzących na siebie rymów: aba bcb cdc itd.

b) Sekstyna - zwrotka sześciowersowa, pisana jedenastozgłoskowcem, o układzie rymów: ababcc

c) Oktawa - zwrotka złożona z ośmiu wersów jedenastozgłoskowych, o rymach: abababcc.

d) Strofa saficka - zwrotka czterowersowa, w której trzy pierwsze wersy są jedenastozgłoskowe, ostatni zaś pięciozgłoskowy.

e) Sonet - Samodzielny utwór; składa się z czternastu wersów tworzących dwie cztero - i dwie trójwersowe zwrotki. W dwóch pierwszych zwrotkach powtarzają się po dwa rymy, dwie następne zwrotki powtarzają dwa lub trzy inne rymy: abba abba cdd cee.

f) Triolet - strofa 8 wersowa stanowiąca samodzielny utwór; charakteryzuje się powtarzaniem pierwszego wersu w wersach czwartym i siódmym, drugiego zaś - w ostatnim, budowa jest oparta na dwóch przeplatających się w następującym układzie rymach: abaaabab.

3. Liryka.

1.Podmiot liryczny.

a) Liryka pośrednia i bezpośrednia.

Podmiot liryczny - stanowi zasadniczy czynnik w strukturze utworu, do niego odnoszą się wszystkie zjawiska stylistyczne i kompozycyjne, od niego jest uzależnione ich znaczenie i funkcja. Jest zawsze zaangażowany w formowaną wypowiedź, jego obecność wyraża się w warstwie językowej.

Liryka bezpośrednia - typ utworu, w którym podmiot bezpośrednio przedstawia swój świat wewnętrzny, najczęściej w formie monologu mającego charakter wyznania.

Liryka pośrednia - typ liryki, w którym podmiot i jego przeżywanie ujawnia się nie w postaci wyznania, ale poprzez konstrukcję świata przedstawionego, zbudowanego z elementów istniejących poza świadomością „ja” lirycznego, lub poprzez bezosobową refleksję.

Liryka opisowa - opis odgrywa w liryce inną rolę niż w epice: nie służy obiektywnemu przedstawieniu rzeczy i zjawisk, lecz wyrażeniu stosunku podmiotu do nich. Opis może stanowi punkt wyjścia czy nawet pretekst do konstrukcji wyznania, które jest związane z opisywanym zjawiskiem, albo już w samym opisie mogą tkwić pierwiastki określające stosunek emocjonalny do odtwarzanej rzeczywistości.

Liryka inwokacyjna - taka, której podmiot zwraca się do jakiegoś określonego adresata. Może nim być konkretna postać lub uosobione pojęcie. Sytuacja liryczna powstaje niejako w trakcie zwrotu do owego adresata, pomiędzy nim a podmiotem, który go opiewa bądź przypisuje mu pewne przeżycia czy mniemania.

b) Rola sytuacji w utworze literackim

Podmiot liryczny jest najważniejszym elementem strukturalnym w utworze lirycznym. Stanowi niejako motywację dla wszystkich elementów, które pojawiają się w utworze, sam jednak jako wypowiadający wymaga także motywacji. Motywację tę tworzy pewna sytuacja. Nie odpowiada ona realnej sytuacji, w jakiej dany wiersz został napisany, ale stanowi jego wewnętrzny składnik, będący uogólnieniem sytuacji społecznych, w liryce przede wszystkim sytuacji wyznania.

Liryka sytuacyjna - układ, w którym najistotniejsza jest sytuacja dramatyczna, krystalizująca się w obrębie świata przedstawionego i wyrazistsza od sytuacji podmiotu wypowiadającego. Wiersze te mają budowę jakby małej sceny, małego obrazka dramatycznego, występują w nich pewne elementy fabuły, obudowane wokół jednego punktu wyjściowego, którym jest właśnie sytuacja. Najbardziej zobiektywizowany typ poezji lirycznej.

Monolog liryczny - podmiotem jego jest przeżycie podmiotu niejako aktualne, równoczesne z wypowiedzeniem. Nie występuje tu dystans między podmiotem a wyznaniem.

Monolog liryczny zorientowany narracyjnie - utwór, w którym opowiadanie nie jest ważne samo w sobie, nie ma charakteru pełnego i zamkniętego, zawsze odnosi się do podmiotu wypowiadającego, który znajduje się na pierwszym planie i wyciska na tak ukształtowanej wypowiedzi swoje piętno.

c) Podmiot indywidualny i zbiorowy.

Liryka osobista podmiot indywidualny.

Liryka podmiotu zbiorowego podmiot zbiorowy

W Grecji liryka chóralna

2.

Nazywany również dytrochejem, czyli podwójnym trochejem, gdyż pierwsza jego sylaba otrzymuje zazwyczaj akcent poboczny:( _ _ _ _) .

1

---