0GRAMATYKA HISTORYCZNA, w, 6.10.2004, prof. Danuta Ostaszewska

Konsultacje: 9.00 _ 10.30, środy, pok. 519

Podręczniki:

Klemensiewicz, Gramatyka historyczna języka polskiego

Dubisz, Kurczabowa, tytuł jw.

Rospond, tytuł jw.

ZARYS HISTORII JĘZYKA POLSKIEGO:

2/3 tys. _ rozpad wspólnoty praindoeuropejskiej. Wspólnota pie. to plemiona mówiące 1 językiem, jednak rozprzestrzenione na obszarze Europy i Azji (aż do Indii). To plemiona (i języki) słowiańskie, germańskie, romańskie, albańczycy i inne. To języki fleksyjne _ to je łączy w opozycji do języków arabskich, semickich (języków aglutynacyjnych). Z języków pie. najbardziej archaiczne są języki słowiańskie _ mają fleksję syntetyczną a nie analityczną (tj. z przyimkami, jak angielski).

Ze wspólnoty pie. wyodrębnia się wspólnota bałtosłowiańska (*bsł) w okreśie 1500 _ 1300 p.n.e. Plemiona psł. zamieszkują w tym okresie obszar dorzeczy Odry i Wisły. Żyją zgodnie z plemionami bałtyckimi. W okresie 4 w. p.n.e. _ 4 w. n.e. mówimy o wspólnocie psł. Do tego okresu rekonstruuje się wyrazy na gramatyce historycznej języka polskiego.

Wspólnota psł. rozpada się na plemiona zachodnie, wschodnie (kierujące się na obszar dzisiejszej Moskwy) i południowe (to dzisiejsi jugosłowianie i bułgarzy). Plemione słowian południowych migrują dwiema drogami: przez dzisiejsza Ukrainę i przez Bramę Morawską.

Plemiona zachodnie rozpadają się na:

_ plemiona i języki czeskie i słowackie;

_ łużyckie (dolno i górno);

_ lechickie.

Plemiona i języki łużyckie dzielą się z kolei na zachodnie (plemiona i języki połabskie) i wschodnie (j. polski, Polanie).

SYSTEM JEZYKA:

_ fonologiczny

_ fleksyjny

_ słowotwórczy (ten na gramatyce historyczny omawiany jest w wyborze)

WOKALIZM = SYSTEM SAMOGŁOSKOWY JĘZYKA PSŁ.

Uproszczony trójkąt samogłoskowy Venniego

i, y									u
e, ę								o, ǫ
					a
samogłoski przednie					samogłoski tylne

głoski przednie	głoski tylne
i, e, ę	y^2, u, o, ǫ, a
ě, ь	ъ
ŕ̥, ĺ̥, ḿ̥^1, ń̥	r̥, l̥, m̥, n̥^3

¹) por. dǫć : dmę, ciǫć : tnę : cięty, ǫ:n:ę

²) y jest przesunięte funkcyjnie, a nie artykulacyjnie

³) sonanty _ głoski o paramentrach spółgłosek, jednak zgłoskotwórcza.

13,10

GRAMATYKA HISTORYCZNA, w., 20.10.2004

1. OPOZYCJA PSŁ.:

PRZEDNIA SAMOGŁOSKA : TYLNA SAMOGŁOSKA

Samogłoski (dalej vv, VV) miały moc palatalizowania spółgłosek (dalej cc, CC) znajdujących się przed tymi VV. Tak więc w rezultacie:

_ po C miękkiej występuje tylko V przednia: *nʹesʹtʹi (tu gr. jednorodnie palatalna), 1. os.: *nʹeso¹̨; *povʹědatʹi, *povʹědʹětʹi; *pʹętʹь (`pięć'), *pʹętъjь; *bʹilъ (`bił')²;

_ po C twardej tylko V tylna: *dom-ъ, *stol-ъ, *syn-ъ, *byl-ъ (`był');

¹) to [nʹ] różne od [ń], pojawia się np. na granicy wyrazów, np. pan i pies [pãnʹ  i pʹi̯es]

²) powstają warianty CC półpalatalnych _ to warianty pozycyjne, miały f. dystynktywną;

MORFOLOGICZNE KONSEKWENCJE OPOZYCJI twarda:miękka.

_ VV miękkie tworzyły paradygmat miękki, VV twarde _ paradygmat twardy, np.

polj-e, polj-emь, -j-ь, -j-ego, -j-emu; lět-o, lět-omь, -t-ъ, -t-ogo, -t-omu;

_ na gruncie pol. następuje neutralizacja opozycji przednia : tylna, czyli inaczej tzw. defonologizacja, przegłos, np. nieść : niosę, w „nieść” „e” jest pochodzenia psł., tak jak w słowie „mieście”; w formie „niosę” fonologiczne prawo psł. (po miękkiej spółgłosce zawsze przednia samogłoska) zostaje zachwiane; podobnie w mieście : miasto, pięć : piąty;

2. OPOZYCJA PSŁ.: SAMOGŁOSKA DŁUGA : KRÓTKA

To opozycja iloczasowa, istnieje jeszcze w staropolszczyźnie.

To następujące opozycje: ā:ă, ō:ŏ, ē:ĕ, ī:ĭ. Poza systemem iloczasowym znajdują się jery, ponieważ były krótsze niż v̆.

Iloczas pełni f. dystynktywną w j. psł., np. skōra : skŏra (w tekstach: skoora : skora), dzisiaj po zaniku iloczasu: skóra, skora. Podobnie: stp. mǭka : mǫ̆ka (grafia: møøka : møka), dziś: mąka, męka.

Dokąd trwa iloczas? Do okr. między 2 datami:

1440 _ traktat Jakuba Parkoszowica, gdzie każe on rozróżniać v̄v̄ od v̆v̆;

1513 _ traktat Zaborowskiego, gdzie pisze on o dawnych Polakach, którzy rozróżniali v̄ i v̆.

GRAMATYKA HISTORYCZNA, w., 3.11.2004, prof. Danuta Ostaszewska

JERY

1. Realizacje regularne

2. Wyjątki

3. Jery w przyimkach

4. Jery w pozycji napiętej

5. „E” wstawne

Ad. 1.

Jery zaniknęły, przekształciły się, ponieważ pozostawały poza systemem iloczasowym. Przeobrażenie odbywało się na 2 sposoby, w zależności od pozycji jeru _ słabej lub mocnej:

*ъ ≥	ъ̯ ≥	zanik	ø
		ъ̥ ≥	wokalizacja	e
	*ь ≥	ь̯ ≥	zanik	ø
		ь̥ ≥	wokalizacja	ʹe
1 etap: psł.	2 etap		3 etap *pp.*

*) *pp. = przedpiśmienny polski

Przykłady pozycji słabych i mocnych:

*dь̥n-ь̯, *lъ̥b-ъ̯, mъ̯nog-ъ̯

Rekonstrukcja, przykłady:

*dь̥nь̯ ≥ dzień-ø

G *dь̯n-a ≥ dń-a, alternacja ʹe:ø świadczy o pochodzeniu z ps. oboczności ь̥:ь̯

Rezultat zaniku jerów:

_ skrócenie wyrazów

_ zamknięcie sylab

_ zbitki spółgłoskowe

węzeł morfologiczny:

dziedzictwo ≤ *-čь̥s- ≥ -čs- ≥ -cs- ≥ -c-

Pozycja jerów i ich realizacja wynikają z morfologii fleksyjnej = ze zmiany końcówki, np.

*lъ̥bъ̯ ≥ łeb-ø, tu e po twardej oznacza, że nie jest to „e” dziedziczone, tylko pochodzenia jerowego

lъ̯b-a ≥ łb-a _ oboczność e:ø ≤ ъ̥:ъ̯

Uzasadnienia słowotwórcza współczesnych form:

w|bi|ł-ø ≤ *vъ̯bil-ъ̯ (przedrostki zawsze z ъ; tutaj „w” jest prefiksem _ por. inne formy z tym przedrostkiem)

Głoski funkcjonalnie miękkie (c, ʒ, š, č, l…)i twarde (ḱ, ǵ…), przykłady

ko|le|c-ø : ko|l|ca, ʹe:ø ≤ *kolь̥c-ь̯ : *kolь̯c-a

kie|ł-ø (w staropolszczyźnie keł-ø do 15 w.): k|ł-a, e:ø, ≤ *kъ̥l-ъ̯ : *kъ̯l-a

Źródła „e”

*nesti ≥ nieść _ tu „e” jest dziedziczone

*město ≥ stp. miesto, e ≤ ě

*pьs-ъ ≥ pies, e≤ь

Tak więc „e” mogło powstać z ps. jerów ⇔ w odmianie wyrazu pojawia sie alternacja: e:ø lub ʹe:ø

Ad. 2

Wyrównanie paradygmatyczne, np.

pie|se|k-ø : pie|s|ka ≤ pies (≤*pьs-ъ) : psa, ʹe:ø

tak więc formy piesek : pieska ≤ *pь̯sъ̥k-ъ̯ (≥ stp. psek-ø), G *pь̥sъ̯k-a ≥ ṕesk-a

w formie piesek (powinno być psek) nastąpiło wyrównanie do większości przypadków

GRAMATYKA HISTORYCZNA, w., 10(?).11.2004, prof. D. Ostaszewska

NIEREGULARNA REALIZACJA JERÓW, CD.

Oboczność e:ø wskazuje na pozycję mocną:słabą jeru. By znaleźć nieregularności w realizacji jerów trzeba nierzadko wziąć pod uwagę formy staropol. lub gwarowe, np.

se|j|m-ø _ podział ze względu na formę stp. ≤ stp. sje|m-ø (istnieje do 17 w. włącznie), a więc pojawia się oboczność e:ø i ʹe:ø, tak więc sejm ≤ sjem ≤*sъ̯jь̥mъ̯, z czego wynika, że prawidłowa realizacja to „sjem”, skąd więc forma sejm?

por. G: *sъ̥jь̯m-a ≥ sejm-a _ nastąpiło tu wyrównanie do tematu większości form deklinacyjnych, tzn. temat mianownika upodobnił się do tematu dopełniacza

sze|w|c-ø, por. z gwar. sz|wie|c, ʹe:ø, a więc ≤*šь̯vь̥c-ь̯ ≥ prawidłowo szwiec; temat z formy „szewc” pojawia się w przypadkach zależnych: *šь̥vь̯c-a ≥ szewc-a _ tu też wyrównanie do większości tematów

Przykłady wyrównania do mniejszości:

de|szcz-ø, por. rodzinę wyrazu: d|żdżysty, d|żdżu, dżdżownica, tak więc pojawia się oboczność e:ø, por. *^ppde|ždž-ø, tak więc dzisiejsze deszcze ≤ *dъ̥|zdj-ь̯ ≥ ^*ppdeždž (por. w scs. -zdj- ≥ ždž) ≥ deszcz-ø; por. G: *dъ̯zdj-a ≥ dżdża, ale dzisiaj mamy: deszcz-u z „e” wstawnym, nieuzasadnionym rozwojem jerów (w formie ps. był tam jer w pozycji słabej, więc powinno być dżdż-u) _ to przykład wyrównania do mianownika, a więc do mniejszości

Tak więc przy objaśnianiu „e” pochodzenia jerowego alternacji dostarcza (gdzie szukać alternacji):

_ paradygmat odmiany, np. wieś-ø : wś-i _ tu regularna realizacja jerów;

_ podstawa słowotwórcza, jeśli tylko wyraz jest derywatem, np. piesek-ø, piesk-a, pies, psa _ tu wyrównanie paradygmatyczne;

_ pierwotna postać wyrazu zachowana w staropolszczyźnie lub do dziś w gwarach, np. sejm, szewc _ tu również wyrównanie paradygmatyczne;

_ rodzina wyrazów, np. deszcz, dżdżysty _ tu wyrównanie analogiczne (do mniejszości),

także sz|me|r-ø, por. szemrać, szemrany _ mamy oboczność e:ø, więc szmer ≤*šь̯mъ̥rъ̯ ≥ šmer-ø, por. G: *šь̥mъ̯r-a ≥šemra, mamy dziś jednak szmeru, nie szemru, tak więc nastąpiło tu wyrównanie analogiczne, tj. do mniejszości.

JERY W POZYCJI NAPIĘTEJ

Jery znajdują się w pozycji napiętej, gdy otaczają obustronnie „j” lub gdy znajdują się bezpośrednim sąsiedztwie „j” (rzadziej) _ gł. we fleksji przymiotników

dobr-ъjь _ jery w pozycji napiętej wokalizują się, ъ≥y, ь≥i _ ≥dobr-yji ≥ dobrȳ

lěpš-ьji ≥ lěpš-iji ≥ -ī, lepszy ≤ lepš-ī („y” jest wariantem fonetycznym „i”)

„sz” jest miękkie do połowy 16 w., w poł. 16 w. „sz” twardnieje, więc historycznie końcówką w „lepszy” jest „i”

kost-ь, deklinacja 4 -i-, G pl: kostьjь ≥ kostiji ≥ kostī

wyjątki:

*sъjьm-ъ _ tu nie ma kontrakcji, ale:

*šьj-a ≥ šijʹa ≥ szyja _ tutaj jer miękki zrealizował się jako napięty

čь¹jь̯ ≥ czyj-ø _ ten ¹ jer napięty ≥i≥y

GRAMATYKA HISTORYCZNA, w, 8.12.2004

Opozycja iloczasowa

Na gruncie pol. nastąpiła defonologizacja opozycji przednia-tylna, tzn. ta opozycja przestała być relewantna, ważna fonologicznie, przestała być opozycją fonologiczną, czyli różnica przedniość : tylność nie miała juz wpływu na różnicowanie znaczeń wyrazów. Por. * město, *nˈes-ǫ _ tu ḿ rezultatem sąsiedztwa z ě.

Iloczas zanika między 1440 (traktat ortograf. Parkoszowica) a 1513 (ew. 17; traktat Zaborowskiego), wobec tego przyjmuje się, że iloczas zaniknął w 2. poł. 15 w.

Źródła samogłosek długich:

1. kontrakcja = ściągnięcie

2. wzdłużenie zastępcze

3. dziedzictwo psł.

Ad. Kontrahują się VV (samogłoski, V = vocales) wokół „j”, a więc to konteksty: V+j+V, przy czym obie V są jednorodne artykulacyjne, tzn. obie są albo ustne, albo nosowe, a więc: V+j+V lub ṽ+J+ṽ. Od tej reguły są jednak wyjątki.

Przypadki kontrakcji:

1. w temacie wyrazu;

2. na granicy morfemów:

_ fleksja (częściej);

_ morfologia słowotwórcza.

Kontrakcja rzadko pojawia się w temacie rzeczowników:

pojas-ъ ≤ *pojas, w gwarach: pās-ø

*bojati, w gwarach: bojać się

*stojati, w gwarach stojać ≥ stać

*sějati, w gwarach: siejać ≥ siać

Kontrakcja w słowotwórstwie dotyczy głównie przymiotników. Por. odmianę prostą i złożoną przymiotnika:

prosta _ przymiotnik pojawia się przy rzeczowniku występującym w tekście po raz 1. (jest więc nieokreślony)	złożona _ przymiotnik w odmianie prostej + zaimek anafor. „-jь” = „ty”, pełniący fukcję określoności
dobr-ъ pьs-ъ	dobr-ъ-jь ≥ -uji ^1) ≥ -ȳ^2)
-a	-a-jego ≥ ēgo
-u	-u-jemu ≥ ēmu
-ъ	-ъ-jь
-omy	-omь-jimь^3) ≥ y-jimь̯ ≥ ȳm
-ě	-ě-jemь ≥ēm

¹⁾ wokalizują się jery w pozycji napiętej

²⁾ następuje kontrakcja

³⁾ tu końcówka ma więcej głosek niż temat _ język reguluje tak duże końcówki:

po C twartej	≥ y
po C miękkiej	≥ i

Zestawienie:

ē ≤	-aje	sporadycznie:
		-uje	ā ≤	-aja
		-ěje	ǭ ≤	-ǫjǫ
		-yje	ū ≤	-uju
		-ějě	ȳ ≤	ъjь (≥ yje)
		-oje			yji
		-eje		ī ≤	-ьjь (≥ -iji)
				-iji

Kontrakcja w zaimkach:

w dopełnieniu: m-ego (to zaimek miękkotematowy, por. mój-ø; m-ēgo ≤ moj-ego; podobnie: sw-ēmu, tu sw- jest tematem, ≤ svoj-emu.

Kontrakcja na granicy morfemów słowotwóczych:

*ljudьje ≥ *ljudije ≥ -ē.

Formy gerundialny: imiesłow bierny miał końcówkę -ьj ≥ gerundiwum w rodz. nij.: pisan-ьj-e ≥ -ije ≥ ē.

Porównaj dopełniacz: pisan-ьj-a ≥ ija ≥ a; celow.: pisan-ьj-u.

Czasowniki do jo|je tematu typu samogłoskowego:

*dviga-je-šь ≥ dźwigā-sz, gwarowe: -gosz

*dwiga-je-tь̯ ≥ dźwigā-ø, gwarowe: -go

*dviga-j-ǫtъ ≥ dźwiga-j-ǫ _ tu zbieg VV różnorodnych, więc nie ma kontrakcji.

GRAMATYKA HISTORYCZNA, w, 16.12.2004

Rodzaje zjawisk fonet.:

— palatalizacje

— przez samogł. przednią

— przez jotę

— depalatalizacje

— przeobrażenia grup spółgłoskowych (nowych, powstałych w wyniku zaniku jerów):

— upodobnienia w grupach

— uproszczenia

— rozsunięcia artykulacyjne

PALATALIZACJE PRZEZ SAMOGŁ. PRZEDNIĄ:

prasłowiańskie		polskie
	warianty półpalatalne pozycyjne	do 12 w. włącznie, por. Bulla gnieźn.	od 13 w. fonologizacja miękkości
warg.: p b m v zębowe: t d s z n	p' b' m' v' t' d' s' z' n'	dziedzictwo psł. p'b' m' v' t'd' s'z' n'	ṕ b́ ḿ v́ ć ʒ́ ś ź ń
		do poł. 16w. kontynuacja stanu psł.	od poł. 16w. depalatalizacja
tylnojęz.: k g x	1 palataliz. k č g+Vp.≥ ž x š 2 palataliz. k c' g+ě2||i2≥ʒ' x š 3 palataliz. k c' Vprzed.+g≥ʒ' x š	č ž š c' ʒ' š c' ʒ' š	č ž š c ʒ s c ʒ s

[n'] ponawia się na granicy wyrazów: [pan'‿i pi̯es]

V_p — samogłoska przednia

psł.	polski wariant półpalatalny	do 12w. dziedziczony	od 13w.:
r + Vp	r'	r' r'eka	ŕ≥ŕ^z^̌≥ž (rz)
l + Vp	l'	l' l'as	l' fonologizowane w wyrazie „malina” l depalatalizacja — powstaje spółgłoska funkcjonalnie miękka

[ŕ^ž] — wymowa dwufazowa: „r” frykatywne + szczelinowość

PALATALIZACJA PRZEZ JOTĘ:

— tzw. silna — powstają od razu miękkie, bez etapu miękczenia:

pj ≥ powstaje „l” epentetyczne pl' ≥ p'

dj ≥ ʒ vid-i-ǫ ≥ vidj-ǫ ≥ viʒ-ǫ, vid-i-šъ ≥ vid'-i-š ≥ viʒiš

zj ≥ ž

GRAMATYKA HISTORYCZNA, w, 5.01.2005?

ROZSUNIĘCIE ARTYKULACYJNE:

*vinovati `czynić kogoś winnym',

imiesł. bierny: vinovatъjь

vinovatьk-a ≥ winowajca

cały proces przejścia wyglądał tak:

vinovatьk-a ≥ 3. palatalizacja -tic-a ≥ do 12w. włącznie: -tc- ≥ od 13w. fonologizacja, intensyfikacja miękkości: -ćc- tu pojawia się niejednorodna miękkość, niejednorodna bo różnopochodna ≥ -jcc- ≥ -jc-

podobnie z *roditi, *rodьk-a:

*rodьk-a ≥ 3 palatalizacja *-dьc- ≥ okres przedpiśmienny pol.: -d'c'- to gr. niejednorodna pod wzgl. dźwięczności, następuje ujednorodnienie: ≥ -ćc- ≥ -jcc- ≥ -jc-

FLEKSJA CZASOWNIKA:

czasy: teraźniejszy (praesens)

2 formy tematu: temat cz. teraźn. = temat 1. os. praes.

piš-ę, piš-e-š

temat cz. przeszł. = temat bezokol.

pisa-ti

PARADYGMATY. Na egz. będzie trzeba ustalić paradygmat czasownika. Podział na deklinacje został ustalony wg kryterium morfolog. — ze wzgl. na przyrostek czasu teraźniejszego:

1. DEKLINACJA o||e-TEMATYCZNA:

o||e nie pojawia się w 1. i 3. os.:

nes-ǫ ≤ pie. nes-o-m tu: 1) perintegracja (wtórne podzielenie), 2) absorpcja; na gruncie pol.: 14/15w., po zaniku iloczasu ǫ̆≥ę — regularna, kontynuowana realizacja końcówki

nes-e-šь ≥ nieś-e-sz

nes-e-tъ ≥ nieś-e-o̷

nes-e-mъ ≥niesiem ≥niesiemy przez zaim. „my”

nes-e-te ≥-t'e ≥od 13w. fonologizacja miękkości -cie

nes-ǫtъ ≤ -o-mtъ

2 KONIUGACJA no||ne-TEMATYCZNA:

dvig-nǫ

dvig-ne-šь

dvig-ne-tъ

3 KONIUGACJA jo||je-TEMATYCZNA

tu 2 podtypy:

— o temacie zakończonym na samogłoskę — ten tworzy typ koniugacyjny zw. KONIUGACJĄ POLSKĄ,

dviga-j-ǫ̆ ≥ stp. dviga-j-ę ≥ dwigam tu wpływ 5k. na 3., dokładniej czasownika dām, dāš, dā, dāmъ, dāće, dāʒǫ

dviga-je-šь ≥ dźwiga-š

dviga-je-tъ ≥ dźwigā kontrakcja

dviga-je-mъ ≥ dźwigam

dviga-je-te ≥ dźwigacie

dviga-j-ǫtъ ≥ dźwigają tu brak kontrakcji, bo samogłoski są niejednorodne (ustna i nosowa)

— o temacie zakończonym na spółgłoskę:

GRAMATYKA HISTORYCZNA, w, 16.03.2005

CZAS PRZESZŁY ZŁOŻONY (PERFECTUM)

psł.	stp. I	stp. II	stp. III (od 16w)
*pisa-ł-ъ jesmъ	pisał-o̷ jeśḿ pisał-o̷ jes pisał-o̷ jest	pisał-o̷ eśm||śm* pisał-o̷ eś||ś pisał-o̷ o̷	pisał-em pisał-eś pisał-o̷
*pisa-l'-i jeste *pisa-l'-i *pisa-l'-i	pisal-i-jesmy pisal-i-jeście pisal-i-są	pisal' smy pisal' ście pisal'	pisali-śmy pisali-ście pisali

*) bo końcówka może się „przykleić” do innych wyrazów, np.: zgrzeszyłeśm || jakośm zgrzeszył, szedłeśm || gdyśm szedł, przyszedłeśm || czemuśm przyszedł

KSZTAŁTOWANIE SIĘ RODZAJU W ODMIANIE MĘSKIEJ, ŻEŃ. I NIJ. W LP. PERFECTUM

psł.	stp.	16 - 17w. włącz.
lm. r. męs. stal'-i jesmъ stal'-i jeste stal'-i sǫtъ	postać r. męs., żeń. i nij. dziedziczona	podział na rodzaje: — m.-żyw. (dziedziczą formę psł.) staliśmy staliście stali — m.-nieżyw. stałyśmy stałyście stały
lm. r. nij. stala-jesmъ stala-jeste stala-sǫtъ	stała jesmy stała jeście stała sǫtъ	stałyśmy stałyście stały
lm. żeń. stały jesmъ stały jeste stały sǫtъ	stały jesmy stały jeście stały sǫtъ

stp.	od 16 - 17w. włącznie	od 18w. podział współczesny
formy dziedziczone:	kurczy się zakres form męs., niemęskie zaczynają ilościowo przeważać
sąsiedzi stali m mżyw. mos.
psy szczekali m mżyw.		psy szczekały obłoki płynęły mnos.
obłoki płynęli m	obłoki płynęły mnż.

GRAMATYKA HISTORYCZNA, w, 23.03.2005

IMIESŁOWY

STAN DZISIEJSZY:

imiesłów przymiotnikowy

— czynny

— bierny

imiesłów przysłówkowy

— współczesny

— uprzedni

MORFOLOGIA:

pisz-ąc-y	pisa-n-y	pisz-ąc-o̷	napisa-wsz-y
czytaj-ąc-y	czyta-n-y	czytaj-ąc-o̷	przeczyta-wsz-y
nios-ąc-y	nieś-on-y	nosz-ąc-o̷	uniós-łsz-y
licz-ąc-y	licz-on-y	licz-ąc-o̷	policzy-wsz-y
ąc	n||on*	ąc	wsz||łsz

*) z przegłosu

3 segmenty:

temat cz. teraźn.||przeszł. +

wskaźnik imiesłowu / wyznacznik imiesłowowy / przyrostek imiesłowowy

+ końcówka fleksyjna

temat cz. przeszł. = bezokol. - końc. -ć: pisa-ć, czyta-ć

temat cz. teraźn. = 2. os. praes. - końc.

Imiesłów jest wynikiem dziedziczenia. Opierał się na temacie PIERWOTNYM!, nie na temacie poszerzonym, bo poszerzenia powstały dopiero na gruncie pol.

W psł. wszystkie imiesłowy były odmienne. Miały odmianę prostą i złoż. Współczesne pozostałości:

odmiana złożona:	odmiana prosta:
świado-m-y	świado-m-o̷
pobrzeba-n-y	pogrzeb́-on-o̷
umęcz-on-y	umęcz-on-o̷

PARTICIPIUM PRAESENTIS

PARTICIPIUM PRAETERITI

activi

passivi

activi

passivi

primum

secundum

wyznacznik

-ąc-

-m- rzeko-m-y, świadomy, widomy,

tematy na C: ъ||ь, ъš||ьš nes-ti, M nes-ъ, D nes-ъš-a tematy na V: vъ||vъš

-ł-

-m- -en- -t-

odm. prosta

odm. złoż.

odm. prosta

odm. złoż.

odm. prosta

odm. złoż.

pozostałości dzisiejsze:

zachowany szczątkowo w formie imiesłowu przysłówk. współczesn.

szczątkowa świadomy || świadom

szczątkowy tylko w formie imiesłowu uprzedn.

dziś jako przymiotnik procesualny: osiwiały tu także formy tworzące czas przeszły i przypuszcz. pisa-ł-o̷ pisa-ł-bym

GRAMATYKA HISTORYCZNA, w, 13.04.2005

PARTICIPIUM PRAETERITI ACTIVI I

— tu 2 warianty w zależności od tematu inf.:

tematy o wygłosie samogłoskowym

tematy o wygłosie spółgłoskowym

— zachowany tylko w odmianie prostej i tylko w 2 formach:

M lp. r.męs. — tu przyrostek zdefektowany

M lp. r.żeń. — tu M ma pełny przyrostek

M lp. r.męs. przyrostek zdefektowany	M lp. r.żeń. pełny przyrostek
tematy samogłoskowe
pisa-v-ъ ≥ stp. pisav-o̷ dvignǫ-v-ъ≥stp. dźwignąw-o̷ połoži-v-ъ ≥ położyw-o̷ uzrě-v-ъ ≥ uźrzew-o̷ ≥ uźrzaw tu przegłos wyrównany, uźrzew to forma kontynuowana, uźrzaw powstało na wzór uźrzał-o̷; tak więc w uźrzaw jest przegłos nieprawidłowy, bo nie ma warunków	pisa-vьš-i≥pisawszy regularna kontynuacja dvignǫ-vьš-i
tematy spółgłoskowe
rek-ъ ≥ řek-o̷ƭ forma oboczna: rzekw-o̷ na wzór form z wygłosem samogłoskowym vъ̯šь̥d-ъ ≥ všed-o̷ forma oboczna: všedv-o̷ na wzór form z wygłosek samogłoskowym obelk-ъ ≥ oblek-o̷ dvig-o̷ || dvigv-o̷ tu 2 realizacje	rek-ъš-i ≥ řekšy padš-y wšedš-y od 15w. następuje rozsrzerzenie o „ł”: řekłšy a nawet wyrównania analogiczne: řekłwšy

ZMIANA SEMANTYKI IMIESŁOWÓW:

— w psł. imiesłowy były formami adnominalnymi = dookreślały podmiot, czyli pełniły f. przydawki (była to specyficzna przydawka, bo odczasownikowa); imiesłowy zachowywały się jak przymiotniki: odmieniały się w paradygmacie prostym i złoż. (w odmianie złoż. imiesłów był określony)

odmiana prosta ma tylko 3 formy:

M lp. r.męs.: czytaj-ę

B lp. r.męs.: czytaj-ąc-o̷

— ten zaczął występować we wszystk. brakujących miejscach paradygmatu, bo miały wygłos najbardziej wyrazisty

M lp. r.żeń. : czytaj-ęc-y

dzieciątko leżąc w jasłach płakało

r. nij. `leżące', tu B r.męs.

będziecie jako bogowie wiedząc dobre i złe

`wiedzący', B r.m. bo określa lp.

przy brzegu morza północnego bywa wielkie wołanie duchów złych strasząc ludzki podróżnych

`straszących', tu w D lm.

GRAMATYKA HISTORYCZNA, w, 20.04.2005

FUNKCJA ADNOMINALNA IMIESŁOWÓW, przykłady:

Pokazał się pięćdziesiąt braciej pospołu siedząc `braciej siedzący'

Święte anioły śpiewając słyszeli `anioły śpiewające'

Rachel pogrzebiona na ścieżce idąc do Eufratu `ścieżce idącej do Eufratu'

Widzieli anjoła z nieba śleciew `anioła zlatującego'

SKĄD ZMIANA ADNOMINALNOŚCI NA ADWERBALNOŚĆ?

— przez przyjęcie funkcji adwerbalnej:

2)
w jaki sposób?

dzieciątko leżąc w jasłach jest ci ono płakało

1) jakie?

imiesłów staje się stopniowo określenie adwerbalnym — staje się okolicznikiem i oznacza sposób lub czynność towarzyszącą

miała na to wpływ również frekwencja — upowszechnia się imiesłów w 3 formach, przy czym B lp. (stojąc) zaczyna dominować i eliminować pozostałe 2 formy, bo dziedziczony przyrostek jest najbardziej wyrazisty

podobnie z imiesłowem uprzednim, por.

M r.męs.: pisa-v-o̷ — szczątkowy, mniej wyrazisty przyrostek

M r.żeń.: napisa-vš-y — bardziej wyrazisty przyrostek

GRAMATYKA HISTORYCZNA, w, 18.05.2005

W funkcji imiesłowu przysłówkowego współczesnego w stp. funkcjonowały formy:

— M lp. r.męs.

— B lp. r.męs.

— M lp. r.żeń.

M lp. r.męs.

1	2	3	4
nes-y temat bez przyrostka	dvign-y	piš-ę	wož-ę
formy generalnie dziedziczone za wyjątkiem -y≥ę
ńos-ę	ʒ́vign-ę	piš-ę	wož-ę

Chrystus niosę `niosąc' krzyż upadał.

B lp. r. męs.

nes-ǫc-ь ≥ ńos-ǫc-o̷ — regularna forma B

w psł. 2 rodzaje przyrostków:

-ǫtj- dla dekl. 1-3

≥ w j. pol. tylko -ǫc-

-ętj- dla dekl. 4.

M lp. r.żeń.

— to dokładna kontynuacja:

dvignąc-i, pišąc-i, vožęc-i, nesąc-i

— wszystkie w j. pol. przyjmują -ąc-

Chwalęcy swego oblubieńca mówiła.

Dziewka wstała weselęcy się.

Poznan będzie gospodzin czynię `czyniący' sądy.

GRAMATYKA HISTORYCZNA, w, 18.05.2005

WYMIANY W PIONIE I W POZIOMIE

wymiany w pionie dotyczą zmiany 1 przypadka na 2., gdy kształtuje się rodzaj męskożyw. i męskonieżyw., później męskoos. i męskonieos.

wymiany w poziomie dotyczą zmiany w obrębie tylko i wyłącznie jednego przypadka; są to głównie przesunięcia w obrębie paradygmatu miękkiego i twardego

N. tw.: -ym m.: -im

—wyrównanie na wzór miękkotem.

Ms. -em: mówię o tem człowieku

—wyrównanie do paradygmatu mięk.

mówię o niem

—dziedziczenie końcówki

pod koniec 15w. następuje mieszanie się końcówek N i Ms

gdy w tekście będzie np.

cieszę się tym||tem człowiekiem

podać, że to N, powiedzieć o przesunięciu z miękkiego paradygmatu, „o tem” jest tu w f. N. i że jest tu wyrównanie do miękkiego paradygm. (dawniejsze -om)

Akademia Umiejętności poleciła na pocz. 20w. ustalić sprawę końcówek Ms i N. W 1939 miała miejsce reforma ortograf. — ustaliła ona -ym||-im dla N i Ms.

ZAIMKI

— dzieli się je ogólnie na rodzajowe i bezrodzajowe / jednorodzajowe (np. kto, co, ja, ty — te są w zasadzie dziedziczone)

ZAIMEK RODZAJOWY

— ma 3 rodzaje w obu liczbach

— ma 2 podtypy: odmiana typu miękko- i typu twardotematowego

zachodzi tutaj zasada fleksyjna:

jeśli po twardej:	ъ	to po miękkiej:	ь
			y		i
			ě		i
			o		e

twardotematowe	miękkotematowe
M. t-ъ||tъnъ≥ten dziedziczone D. t-oge C. t-omu B. t-ъ = M. N. t-ěmь Ms t-omь	M. j-ь||jьn-ъ||on-ъ forma jьn-ъ dziedziczona do stp., forma on-ъ zostaje do dziś D. j-ego ≥ jego C. j-emu ≥ jemu B. jь N. j-imь ≥ jym||jim Ms. j-emь ≥ jem do 15w. dziedziczone

— można zauważyć wpływ paradygmatu mięk. na twartotemat.

— MIANOWNIKI — już w psł. forma ta była zagrożona zanikiem wskutek zaniku jerów; język poradził sobie dodaniem morfolog. cząstki -nъ-:

tъnъ jьnъ ≥ ten-o̷ jen-o̷ — tematy poszerzone

— w tekstach stp. zachował się też stary B. y || i:

wiodła y (=ji≤jь kontynuacja) ku mistrzowi

SUPLETYWIZM:

j-ego || niego

j-emu || niemu

poń, weń

*kъn jemь	≥	kъ-njemь	≥	k'ńemu
*sъn jimь				sъ-njimь		z nim
*vъn jemь				vъ-njemь		w niem
	wtórny podział przyimka i absorpcja		powstaje 2. temat

wtórne tematy ustalają się na tyle, że nie muszą już występować z pierwotnymi przyimkami

ZAIMKI DZIEDZICZONE:

mój-o̷, twój-o̷, swój-o̷, mē*go dalej miękkotemat., bo „m” jest w wygłosie tylko przez kontrakcję,

*) rodzaj węzła morfologicznego

dobr-a-jego ≥ dobra-ē*-go

*) tu swoisty węzeł morfologiczny — pozostałość po 2 cząstkach morfologicznych

dobr-omъ-jimь ≥ dobry-jimь

dobry-ъ-jь ≥ dobryji ≥ dobrȳ

pieš-ьjь ≥ -iji ≥ -ı̄ (≥ -y)

Ms dobrě-jemъ ≥ dobrēm

HAPLOLOGIA pojawia się głównie w odmianie żeń.:

M. dobraja ≥ dobrā

D. dobr-y-jejě ≥ dobr-y-jě ≥ dobrē

C. dobr-ě-jeji ≥ dobrěji

GRAMATYKA HISTORYCZNA, w,

ZMIANY SYSTEMOWE NA PRZYKŁADZIE ZAIMKA

— poniższe informacje dotyczą też innych adnominaliów

PARADYGMATYCZNE PRZESUNIĘCIA W PIONIE:

— kształtowanie się rodzaju męskożyw. i niemęskożyw. od 16 do 17w. włącznie: w funkcji B dla męs.-żyw. występuje D

PARADYGMATYCZNE PRZESUNIĘCIA W POZIOMIE:

— końcówki miękkotematowe przesuwają się do paradygmatu twardotematowego

GRAMATYKA HISTORYCZNA, w,

RZECZOWNIK

— 5 typów odmian:

1	2	3	4	5
o||jo	u	a||ja	i	spółgł.
r.męs/nij	r.męs.	r.żeń/męs	r.męs/żeń	r.m/ż/n

— morfonologia wyznaczała rodzaj deklinacji; w j. pol. zmienia się to na kryterium semantyczna (rodzajowe) - to kryterium decyduje o przydziale deklinacji

— najbardziej ekspansywną deklinacją jest deklinacja u-tematyczna; w tej deklinacji pierwotnie 11 rzeczowników:

RZECZOWNIKI 2 DEKLINACJI
	DOM, SYN, PÓŁ, WÓŁ, WIERZCH, MIÓD CZYN, STAN, JAD, LÓD, DÓŁ

USTALANIE PARADYGMATU

— jad : gad, dym:dom, koń:ogień — teoretycznie mogą one należeć do 1 lub 4: kon-j-ь 1d., ogn-ь 4d.

— lud:lód, lud to 1d., lód — 5d.

RZECZOWNIKI 4 DEKLINACJI
	luʒ́e (≤ljud-ьj-e), gość, gospoʒ́, łoḱeć oǵeń, vęǵeĺ pav́, červ́, gvóźdʒ́

KSZTAŁTOWANIE SIĘ RODZAJU

l. mnoga:

— już w scs. pojawiają się symptomy zmian w rzeczowniku: B: ten dom, togo boga

	rodzaj męski		rodzaj nijaki	rodzaj żeński
	m.-nieżyw.	m.-żyw.
M	ci moje językowie	ci moji psi ci moji sąsiedzi	ta moja słowa	ty moje żony
stp.:		dziedziczone -i	dziedziczone -a	tu 2 końc. y|e ≤*y|ě
	rozwój rodzaju od 16-17wł.
	przejmują końcówkę B: moje ty języki do tego dochodzi późniejszy wpływ odmiany miękkiej na twardą — te moje języki co daje 1 końcówkę	dziedziczą końcówkę: moji sąsiedzi ci psi

11

---