Wyróżniamy 4 kategorie aktywności ludzkiej:

1. 
   ZACHOWANIE

2. DZIAŁANIE

3. CZYNNOŚCI SPOŁECZNE

4. DZIAŁANIA SPOŁECZNE

ZACHOWANIE - każdy gest człowieka, który może być zaobserwowany lub zarejestrowany przez innych. To gest pozbawiony oprawy znaczeniowej. Oznacza jakikolwiek ruch/gest, który może być dostrzeżony przez innych za pośrednictwem zmysłów.

DZIAŁANIE - zachowanie wyposażone w znaczenie/sens; gestom nadajemy sens, dzięki czemu stają się one rozpoznawalne dla innych. Jest to uzależnione od uwarunkowań kulturowych. Od zachowania różni się tym, że do definicji zachowania dodajemy sens/znaczenie tego zachowania. Przechodzimy tu na sferę bardziej abstrakcyjną.

Przejście od zachowania do działania, czyli nadanie sensu, może dokonać się na 2 sposoby - sens można nadać poprzez:

• znaczenie psychologiczne - kategoria przejścia jednostkowego - nadanie sensu w wymiarze tylko jednostkowym; sens nadaje sama jednostka, która ten sens sobie wymyśliła;

• znaczenie wspólnie uznane - kategoria przejścia obudowanego znaczeniem - znaczenie nadane zachowaniu przez całą zbiorowość; gest powszechnie znany, zrozumiały dla wszystkich uczestników; sens nadawany zachowaniu człowieka jest wspólnie nadawany i rozpoznawalny (np. gest machania ręką).

CZYNNOŚCI SPOŁECZNE - czynności, które mają znaczenie i skierowane są do kogoś; gest, który ma sens i który skierowany jest do innych. To działanie, które może być obserwowane przez innych, czyli tzw. publiczność.

Czynność społeczną określamy za pośrednictwem 3 kategorii - podział czynności społecznych F. Znanieckiego:

• ze względu na znaczenie; rodzaj (odwołanie się do kontekstów sytuacyjnych) - podstawowe kategorie:

• wychowawcza;

• edukacyjna;

• władcza;

• zabawowa;

• informacyjna.

• sposoby wyrażania:

• komunikacja werbalna: pytania, pouczenia, prośby, rozkazy;

• komunikacja niewerbalna (np. udzielenie komuś pomocy).

• adresaci treści (kto stanowi tę publiczność):

• bezpośredni - zidentyfikowani jako konkretne osoby; mogą znajdować się w pośredniej odległości (np. występ przed kamerą osoby, która pozdrawia konkretne osoby (ciocię, babcię), które są jej znane);

• pośredni - adresaci anonimowi; mogą znajdować się bezpośrednio w naszym pobliżu (np. studenci na pierwszym wykładzie stanowili grupę osób anonimowych, dlatego należeli do kategorii pośredniej).

W podziale na adresatów pośrednich i bezpośrednich nie ma znaczenia kwestia bliskości przestrzennej, ale znajomości osób, do których się zwracamy!

DZIAŁANIA SPOŁECZNE - są to działania, w których uwzględnia się aktualne lub potencjalne reakcje innych i według tego kształtuje przebieg własnego działania. Adresat nie jest już (jak w czynnościach społecznych) bierny, ale reagujący. To schemat działania, gdy wykonujemy jakiś gest w odniesieniu do innych, a ci inni nam odpowiadają; wymiana gestów mających sens, po których następuje kolejny gest. To gest mający sens, skierowany do innych. Osoby, do których kierujemy nasze działania, odpowiadają nam, a to z kolei jest bodźcem do sformułowania kolejnej reakcji zwrotnej.

Podział działań społecznych (wg scenariusza wymiany gestów) - typologia Webera:

• tradycjonalne - działania rutynowe, działamy w pewien sposób dlatego, bo tak się zawsze czyniło, albo tak czynią inni w naszej zbiorowości. Kiedy zaczynamy budować schemat relacji z innymi to opieramy się o tradycję ustaloną w danym kręgu (np. odpowiadanie „dzień dobry” na „dzień dobry” to dobry zwyczaj przyjęty w kręgu kulturowym) - skorelowanie z kulturą;

• afektywne - działamy w dany sposób, bo mamy potrzebę ekspresji pewnych stanów psychicznych (radości, gniewu, strachu, etc.). Podstawę do budowania relacji z innymi stanowią nasze emocje, nastawienie na dany moment (np. gdy ktoś okazuje nam swoja radość, pobudza nas to do odpowiedzi również radością) - skorelowanie z psychologią;

• racjonalne - scenariusz relacji, gdzie racjonalnie kalkulujemy straty i zyski; zachowujemy się w taki sposób, by uzyskać jak najwięcej korzyści dla siebie; manipulujemy naszym zachowaniem tak, by relacja z innymi dała jak najwięcej zysków. Rodzaje działań racjonalnych. Racjonalność to inaczej kalkulacja. Działanie racjonalne to działanie poprzedzone pewną rozwagą, podejmowane po przemyśleniu;

• racjonalność subiektywna - zyski mają dla nas bardzo duże znaczenie; rachunek zysków i kosztów, który zmierza do maksymalizacji zysków i minimalizacji strat (np. transakcje ekonomiczne: kupno, sprzedaż, przestępca, który kalkuluje skok na bank);

• racjonalność autoteliczna - racjonalność ze względu na wartość (Weber) zgodnie z zasadą „cel uświęca środki”; staramy się tak działać, by osiągnąć ważny dla nas cel za wszelką cenę; gotowi jesteśmy do poświęceń; tu ważny cel jest ważny również dla innych;

• racjonalność instrumentalna - staramy się osiągnąć cel najmniejszym kosztem; zmierzamy do celu, ale wybieramy drogę, które będzie nas najmniej obciążała.

Kolejno po działaniach społecznych pojawia się interakcja - termin zbieżny z pojęciem działań społecznych.

INTERAKCJA - działanie inicjujące (np. moje) i działanie reagujące (np. mojego rozmówcy); pojawia się bodziec, a my na ten bodziec zaczynamy reagować - w ten sposób dochodzi do nawiązania relacji.

Innym terminem definiowanym identycznie do interakcji jest kontakt społeczny.

KONTAKT SPOŁECZNY - działanie inicjujące (bodziec) i reagujące (reakcja).

Oba terminy, interakcji i kontaktu społecznego, odróżniamy przez zastosowanie warunku:

INTERAKCJA - dynamiczna, ciągła sekwencja nawzajem ku sobie zwróconych działań społecznych; jest to bodziec i reakcja o charakterze ciągłym, powtarzającym się (np. osoba pytająca na ulicy o godzinę, osoba którą znamy i która zawsze nas o godzinę pyta).

Warunki interakcji - aby mówić o jednym epizodzie interakcyjnym musi być zachowana:

• Jedność osób (ci sami partnerzy);

• Akcji (o to samo chodzi);

• Miejsca (partnerzy są współobecni);

• Czasu (akcja toczy się bez przerwy).

KONTAKT SPOŁECZNY - jest to bodziec i reakcja o charakterze jednorazowym i przelotnym (np. 1. osoba nie znana nam, pyta nas o godzinę, a my odpowiadamy - bodźcem jest pytanie, odpowiedź - reakcją, 2. odbieramy telefon i okazuje się, że była to pomyłka - do relacji doszło, ale relacja ta miała charakter jednorazowy).

Interakcja jako kategoria socjologiczna wypracowała kilka istotnych form. Istnieją 4 podstawowe teorie interakcji:

1. TEORIA BEHAWIORALNA - interakcja w tej teorii jest pojmowana jako zjawisko obserwowalne zewnętrznie niezależne od treści, znaczeń psychologicznych czy kulturowych; jej istotą jest analiza reakcji opartej o bodziec i reakcję. Opiera się o sposób tej reakcji, emocje, schematy zachowań.

2. TEORIA WYMIANY - teoria racjonalnego wyboru; traktuje interakcję jako wzajemną wymianę pewnych dóbr czy wartości między partnerami, opartą na „zasadzie wzajemności” - reguła kulturowa nakładająca na ludzi powinność zrewanżowania się za uzyskane dobra; opiera się o działania o charakterze racjonalnym.

3. INTERAKCJONIZM SYMBOLICZNY - w interakcji wymiana i wzajemność dotyczą nie tyle obiektów materialnych, co idei, symboli, znaczeń. Istotą interakcji jest więc komunikacja.

4. TEORIA DRAMATURGICZNA - opiera się o ingracjację (ang. przymilać się, przypodobać się), czyli manipulację.

TEORIA WYMIANY

„Dylemat więźnia” - ćwiczenie przeprowadzone na zajęciach:

Podział na parzystą liczbę grup (4-6 osób) - 12 grup. W ćwiczeniu współpracują ze sobą dwie różne grupy, każda z nich otrzymuje kartkę z zapisem sytuacji:

„Śledczy zatrzymuje dwóch włamywaczy, co do których ma tak zwaną operacyjną wiedzę, że obrabowali bank, lecz nie może znaleźć wystarczających dla sądu dowodów. Jeśli któryś z podejrzanych nie zacznie współpracować, śledczy będzie musiał ich wypuścić - mimo przekonania o winie. Zamyka ich zatem w osobnych celach i osobno przesłuchuje, każdemu składając identyczną ofertę:

• jeśli się przyznasz i oskarżysz kolegę, wtedy jako świadek koronny wyjdziesz na wolność, a dla niego zażądam 10-letniego wyroku;

• jeśli ty się przyznasz i twój kolega też się przyzna, wtedy świadka koronnego nie potrzebuję, ale zważywszy na waszą współpracę - zażądam tylko po pięć lat dla każdego;

• jeśli się nie przyznasz, a twój kolega cię oskarży, to on wyjdzie na wolność, ty zaś dostaniesz 10 lat;

• jeśli obaj się nie przyznacie, może nic wam nie udowodnię, ale przytrzymam każ­dego w areszcie przez rok.”

„Dylemat więźnia” ukazuje schematy działania, które dzielimy na:

1. TEORIE GIER O SUMIE ZEROWEJ - w relacjach mogą wystąpić dwie sytuacje: jedna strona traci a druga zyskuje lub odwrotnie. Bilans jednak zawsze wychodzi na zero.

2. TEORIE GIER O SUMIE NIEZEROWEJ - w relacjach mogą wystąpić dwie sytuacje: i jedna i druga strona zyskuje lub obie strony tracą.

TY	WSPÓLNIK
		DECYZJA	T	N
		T	8/8 - rodzaj kary, jaką ponosimy za to, że chcemy przerzucić odpowiedzialność na 2 stronę	10/0 - strata 1 strony, zysk 2 strony - przerzucenie odpowiedzialności na 2 stronę
		N	10/10	5/5 - zysk

W „dylemacie więźnia” uwidacznia się zjawisko zwane „warunkiem pokusy” - zaburza racjonalność myślenia; to rozważanie opcji, która przyniesie nam pewny zysk (np. w autobusie dylemat „kasować bilet czy nie”).

ZYSK - 1. w ekonomii: wartość dodana, coś co uzyskujemy „ponad”; 2. w socjologii: udaje nam się doprowadzić do kompromisu, gdzie jednej i drugiej stronie udaje się uzyskać optymalną sytuację.

Ćwiczenie „dylemat więźnia” ukazuje, czym zajmuje się teoria wymiany. Teoria ta kładzie nacisk na nasze działania: motywy, kiedy ponosimy stratę/zysk, w jakich grupach/społeczeństwach ludzie podejmują poszczególne działania.

TEORIA DRAMATURGICZNA

W myśl analizy interakcji Ervinga Goffmana ludzie kierują się w swoich działaniach przede wszystkim dążeniem do zrobienia dobrego wrażenia na partnerach czy audytorach. W tym celu posługują się różnymi technikami. Teoria dramaturgiczna przyjmuje ingracjację jako podstawę. Ingracjacja towarzyszy nam praktycznie przez całe życie.

3 podstawowe techniki ingracjacyjne:

1. Polega na przesadnym wychwalaniu wartości osoby, którą chcemy manipulować. Opiera się na regule psychologicznej - człowiek lubi być chwalony i ma skłonność obdarzania sympatią tych, którzy go chwalą. Jeżeli chcemy więc pozyskać czyjąś sympatię, musimy się drugiej osobie przypodobać.

W technice tej można łatwo popełnić poważny błąd: gdy wychwalamy osobę za coś, czego nie uważa ona za swoją zaletę, to wówczas osoba ta traktuje nas jako człowieka cynicznego.

Dobry ingracjator powinien rozpoznać wartości osoby, którą chce manipulować i zacząć tę osobę wychwalać (np. gdy wiemy, że ktoś chce wyszczupleć, to możemy bez względu na efekty jego pracy, wychwalić wysiłki tej osoby).

2. Polega na głoszeniu opinii zbieżnych opiniami osoby, którą chcemy manipulować. Opiera się na banalnej regule psychologicznej, która powoduje, że postrzegając innych stosujemy schemat: podobny do mnie - dobry, różny ode mnie - zły. Sfera podobieństwa może dotyczyć absolutnie wszystkiego.

Jeśli chcemy kimś manipulować, to musimy się do tego kogoś upodobnić (zachowanie, wygląd, poglądy, etc.). Musimy być tzw. „wiecznymi potakiwaczami”.

3. Polega na prezentowaniu własnego wizerunku, tyle, że ten wizerunek nie jest prawdziwy. Tworzymy go tylko i wyłącznie na potrzeby tej drugiej osoby (np. podczas rozmowy kwalifikacyjnej, egzaminu). Usiłujemy pokazać, że jesteśmy kimś innym - godnym zaufania.

Podstawowy błąd polega na tym, że myślimy często bardzo egoistycznie i nie zastanawiamy się, czy system wartości jaki wyznajemy, jest akceptowany przez drugą osobę.

Dobry ingracjator powinien najpierw poznać system wartości drugiej osoby, a dopiero później budować swój wizerunek.

Zasady, które wyznaczają wzajemne oddziaływania na siebie ludzi:

• „uprzejma nieuwaga” (termin wprowadził Erwing Goffman) - sytuacja w relacjach z innymi, kiedy naruszamy pewien obszar prywatności drugiej osoby i nie chcąc wchodzić w relację z tą osobą, udajemy że jej nie ma, unikamy kontaktu wzrokowego. Osoba ta zaburza nasz komfort prywatności (np. w windzie).

• „efekt publiczności” - polega na tym, że kiedy wykonujemy jakąś czynność i wiemy, że jesteśmy obserwowani, to zaczynamy te czynność wykonywać szybciej i mniej starannie (np. gdy piszemy na klawiaturze).

• „zasada współudziału” - polega na "rozproszeniu odpowiedzialności”; gdy zastanawiamy się czy daną sytuacją zainteresować się czy nie, zwykle obserwujemy czy inni tą sytuacją się interesują, zwracamy uwagę na reakcje innych. Odpowiedzialność za brak reakcji ponosi cała rzesza ludzi.

DYSTANSE INTERAKCYJNE (Edward Hall) - na jaką odległość jesteśmy w stanie dopuścić do siebie innych ludzi:

Rodzaj dystansu	INTYMNY	OSOBISTY	SOCJALNY	PUBLICZNY
Odległość (stopy)	1 - 1,5	1,5 - 4	4 - 12	powyżej 12
Przykład relacji	Najbliżsi, rodzina, przyjaciele	Dobrzy znajomi	Osoby, z którymi nawiązujemy kontakty, ale nie są naszymi przyjaciółmi (np. współpracownicy, szef)	Osoby, które są dla nas do pewnego stopnia anonimowe (np. aktor a publiczność)

„Czy znasz się na ludziach” - ćwiczenie wykonane na zajęciach; test sprawdzający podatność na manipulację oraz prezentujący podstawowe techniki manipulacji.

Wyjaśnienie do pytań:

1. „reguła kontrastu” - przedstawienie najpierw oferty wygórowanej, a następnie stopniowanie tej oferty.

2. technika „drzwiami w twarz” - kiedy chcemy uzyskać zgodę, to najpierw zaczynamy od prośby większej. Zastosowano tu również techniki: „reguła wzajemności” oraz „prawo kontrastu”.

3. konformizm - przedstawienie, że wiele osób jest zainteresowanych danym towarem. Zastosowano tu także „regułę niedostępności” - coś co motywuje nas do działania (często wprowadzana przy okazji „serii limitowanych”).

4. technika „niskiej piłki” - ukazuje jak działa poczucie zobowiązania. Najpierw należy wymusić zobowiązanie na danej osobie, a dopiero później wprowadzić tę osobę w szczegóły - będzie jej wówczas trudniej się wycofać z raz danego słowa.

5. reguła, która zakłada, że lubimy tych, którzy są do nas podobni (np. w mediach często podawane są szczegóły z przyziemnego życia sławnych ludzi).

6. w naszym języku występują takie konstrukcję zdaniowe, których zastosowanie powoduje że przestaje działać refleksyjność. Takim konstruktem jest zdanie z wyrazem „bo” - ludzie zwykle nie słuchają uzasadnienia, działają bezrefleksyjnie.

7. jeśli podejmujemy decyzje, to wmawiamy sobie, że to co robimy jest dobre - w ten sposób zachowujemy harmonię. Zagadnieniem tym zajmuje się „heurystyka podejmowania decyzji”.

8. „huśtawka emocjonalna” - wybieg stosowany przy chęci uzyskania uległości wobec drugiej strony. Należy wprowadzić silną emocję, która zestresuje drugą stronę później szybko ją wycofać. Wtedy można zaproponować drugiej osobie to, na co wcześniej mogłaby się nie zgodzić.

9. „reguła zaangażowania” - często podejmując decyzję, ponosimy koszty przy rezygnacji z niej.

10. „technika przynęty”

11. technika „stopy w drzwiach” i „potrzeby spójności” - gdy pomagamy innym, działamy na rzecz innych, można na nas wymusić więcej.

12. jeśli między ludźmi pojawia się relacja, to wyzwala to poczucie odpowiedzialności za drugiego człowieka. Przeciwieństwo tej reguły stanowi „efekt współudziału” - co zrobią inni.

13. reguła, która zakłada, że sądzimy o sobie zawsze, że jesteśmy dobrzy - skoro nakrzyczałam na kogoś, a jestem dobra, to znaczy, że wina leży po drugiej stronie.

14. wytrącenie ze schematycznego przedstawiania informacji.

15. w negocjacjach - jesteśmy w stanie zapanować nad wszystkim, tylko nie nad źrenicami.

16. o sobie myślimy dobrze.

FORMALIZACJA ZACHOWAŃ - BUDOWA SCHEMATU ROLI

I POZIOM POTENCJALNY	ZACHOWANIA PODDAJĄCE SIĘ FORMALIZACJI			ZACHOWANIA POZAFORMALNE
II POZIOM POŻĄDANY	ZACHOWANIA FORMALIZOWANE		ZACHOWANIA NIESFORMALIZOWANE
III POZIOM RZECZYWISTY	ZACHOWANIA FORMALNE	ZACHOWANIA NIEFORMALNE

Poziomy formalizacji:

1. potencjalny - co możemy zrobić z zachowaniem ludzkim budując schemat zachowania;

2. pożądany - co chcielibyśmy zrobić budując schemat zachowania;

3. rzeczywisty - co udało nam się zrobić budując schemat zachowania.

Punktem wyjścia jest chaos, czyli brak schematu działania.

Obszary zachowań:

• ZACHOWANIA POZAFORMALNE - w ludzkim umyśle są takie działania, na które można:

• nadać normy - są to zachowania poddające się formalizacji;

• nie można nałożyć żadnego schematu działania - to obszar zachowań pozaformalnych.

np. nie jesteśmy w stanie zbudować schemat, w którym osoby A, B i C obdarzałyby się sympatią.

np. osoba o niskim głosie - nie możemy jej nadać takiego schematu według którego zaczęłaby mówić głosem wysokim.

• ZACHOWANIA PODDAJĄCE SIĘ FORMALIZACJI - przejście na poziom II., to zachowania, na które można nałożyć normy;

• ZACHOWANIA NIESFORMALIZOWANE - budując schemat roli musimy pozostawić zawsze jakiś margines swobody - jeśli narzucamy ścisły sposób postępowania, to człowiek nie jest w stanie tego wytrzymać. Możemy narzucić normę, skodyfikować to zachowanie, ale celowo tego nie robimy, by zachować „bezpieczniki organizacyjne/psychiczne”, gdzie człowiek może postawić swój indywidualny rys.

np. likwidacja mundurków szkolnych w szkołach - likwidacja normy.

Przy zachowaniach niesformalizowanych z prawnego punktu widzenia nie ma możliwości wyciągania sankcji - jest to złudne, ponieważ istnieje jedna sankcja o charakterze obyczajowym, która będzie istniała zawsze - normy obyczajowe wypracowane przez kulturę, ściśle uwarunkowane od miejsca, w jakim są przyjęte.

Ale istnieją też takie role, przy których nie można pozostawić obszaru swobody przy zachowaniach niesformalizowanych.

np. rola lekarza, chirurga - jego sposób zachowania jest ściśle skodyfikowany - gdyby obszar ubioru pozostawiono obszarem swobody, to lekarz mógłby uczestniczyć w operacji w nieodpowiednim stroju i tym samym naraziłby zdrowie pacjenta.

• ZACHOWANIA FORMALIZOWANE - obszar, na który narzucamy normę, schemat.

Przy analizie roli wyodrębniamy cztery obszary zachowań:

1. pozaformalne - wynikają z emocji i fizjologii;

2. niesformalizowane - z zakresem swobody;

np. ludzie w zakładzie pracy przedłużają sobie przerwę - opuszczają halę produkcyjną o 9:35 i wracają na nią o 10:20. W zakładzie pracy nie dookreślono w jakich godzinach pracownicy mają korzystać z przerwy. Przerwy nie są znormalizowane.

Obszar skodyfikowany rozpada się na sferę zachowań:

3. formalnych - ludzie stosują się dokładnie do schematu roli;

4. nieformalnych - ludzie świadomie i celowo łamią schemat roli,

np. ludzie w zakładzie pracy przedłużają sobie przerwę - opuszczają halę produkcyjną o 9:35 i wracają na nią o 10:20. W zakładzie pracy natomiast określono, że przerwa trwa od 10:00 do 10:15.

Nie ma takiej roli, która byłaby całkowicie odgrywana w sposób formalny.

FORMY AKTYWNOŚCI LUDZKIEJ - WSTĘP DO SOCJOLOGII CODZIENNOŚCI Szczegółowe motywy działania ludzkiego.

4

PODSTAWY SOCJOLOGII - WYKŁADY

od kategorii mniejszych do większych; większe kategorie obejmują mniejsze

---