Romantyzm - egzamin

Gotycyzm, powieść gotycka:

Termin oznacza zrodzony w XVIII wieku i zapoczątkowany w Anglii zespół zjawisk w literaturze, architekturze i sztuce, związanych z zainteresowaniem przeszłością historyczną i szczególnie rewaloryzacją ŚREDNIOWIECZA;

• fascynacja architekturą gotycką rozciągnęła się na inne sztuki + ogrodnictwo

• gotycyzm stanowi podstawę nurtu grozy

• zwrot ku okultyzmowi i spirytyzmowi

Gotycyzm w Europie w okresie przedromantycznym rozwijał się od lat `70 XVIII wieku, a za jego datę początkową przyjęto ukazanie się powieści H. Walpolc`a „Zamczysko w Otranto”

• 3 odmiany: historyczna (Walpol), sentymentalna (Radcliff), później nurt operujący fantastyką,magią i erotyką (Lewis „Mnich”)

• obok el. grozy i cudowności w utworach gotyckich pojawiały się epizody związane z rycerskim obyczajem i wyprawami krzyżowymi oraz postacie ze średniowiecza (Schiller „Zbójcy”)

Gotycyzm przejawiał się w romantycznej balladzie, w dramacie, a przede wszystkim w powieści

• utrzymana w tej konwencji wizja świata była utrzymana w tonie wzniosłości i grozy

• scenerię tworzył średniowieczny kostium historyczny,gotycka architektura(zamek,labirynt,loch,grobowiec), przerażający pejzaż (burza, mrok), współudział sił nadprzyrodzonych

• fabuła - schemat zbrodni i kary

• rekwizyty gotyckie - noc, księżyc,puszczyk, wisielec, zjawy

• bohater - wstrętny,sprytny,rozpustny łotr

• bohaterka - piękna, młoda, niewinna, wplątana w sieć intryg

• akcja - w bliżej nie określonym miejscu i czasie, często w mgliście zarysowanym średniowieczu

U podstaw antropologii gotyckiej znajdowała się koncepcja rozdwojenia osobowości i dwoistości ludzkiej natury - wyrażały ją:

& duchy, upiory, wampiry (preromantyzm - zagrożenie zew.)

& rozszczepienie jaźni, obłęd (romantyzm właściwy - zagrożenie wew.)

• osobowość gotycka, w pełni ukształtowana to jednostka:

• wewnętrznie skomplikowana

• rozdarta, targana sprzecznymi impulsami

• prześladowana przez własne sumienie

• charakterystyczny wygląd zewnętrzny - niesamowity uśmiech, wzrok wzbudzający strach, czarny strój

• wyniosła, samotna

powieść gotycka sublimowała brzydotę, ból, potworność; tematem literackim uczyniła ohydę moralną (M. Shelley „Frankenstein” - narodziny zła w człowieku)

W literaturze polskiej zamek w ruinie, rzadziej kościół staje się głównie pamiątką historii ojczystej, wchodzi do reliktów narodowej ojczyzny:

• zamek występuje w Grażynie Mickiewicza; jako symbol dawnej potęgi i chwały w Zamku kaniowskim i Królu Zamczyska Goszczyńskiego; w Zamku Wilczki Krasińskiego, Królu Ladawy Słowackiego

• w stylu gotyckim utrzymany był zamek z okopów Św. Trójcy w Nie-Boskiej komedii

• jako o zabytku gotyckiej architektury mówi o zamku hrabia Horeszko w Panu Tadeuszu

W powieściach poetyckich Słowackiego widoczne są silne wpływy gotycyzmu angielskiego; połączenie bajronicznego umiłowania swobody z rysami gotyckiego łotra można odnaleźć w postaciach góralskich zbójników i hajdamackich kozaków (Zamek Kaniowski)

Wczesne próby połączenia maniery gotyckiej z historią polski widać w młodzieńczej poezji Krasińskiego (Władysław Herman i dwór jego)

Grażyna

Grażyna to jeden z wczesnych utworów Mickiewicza, należących do tzw. wileńsko-kowieńskiego okresu w jego twórczości. Powieść powstała w 1822 r. i weszła wraz z Dziadami cz. II do tomu II Poezyj wydanego w 1823 r. w Wilnie. W pierwotnej redakcji tytuł brzmiał Korybut, książę Nowogródka i opisywał nieco inny okres w historii Litwy.

W podtytule autor umieścił formułę: „powieść litewska”, sytuując tym samym Grażynę w nurcie utworów urzeczywistniających romantyczne zafascynowanie folklorem rodzimego regionu. Użycie tej formuły przywołuje również jako kontekst drugą powieść o dziejach litewskich, mianowicie Konrada Wallenroda. Grażyna stanowi pierwszą powieść historyczną Mickiewicza, jest tym samym słabsza i mniej dojrzała artystycznie niż Wallenrod.

Grażyna - znając przymiotnik rodzaju żeńskiego grażi, czyli `piękna' dodał do niego polski formant `-na' i w ten sposób stworzył imię tytułowej bohaterki.

Czas i miejsce akcji:

Akcja powieści rozgrywa się na Litwie w okolicach Nowogródka. Jak wyjaśnia sam autor w dołączonych do tekstu tzw. przypisach historycznych jest to „starożytne miasto na Litwie.” Informacja ta jest dość istotna, gdyż Mickiewicz stara się dopasować realia przestrzenne do czasowych. Te zaś możemy określić biorąc pod uwagę postać Witołda - historycznego władcy litewskiego, panującego w latach 1392 - 1430. W przybliżeniu czas akcji można datować na ostatnie dziesięciolecie XIV w. Dlatego też wydarzenia mogły rozgrywać się jedynie w miejscowości mającej długą, bo sięgającą średniowiecza, historię.

Dwa wymiary historii w dziele:

1. W tym pierwszym wymiarze Grażyna to, jak wskazuje podtytuł, „powieść litewska”. Mamy wiec w utworze do czynienia z próbą odtworzenia realiów średniowiecznej pogańskiej Litwy. Jest to jakby najprostszy sposób funkcjonowania historii w dziele. W interpretacji tego rodzaju nieocenioną rolę odgrywają tzw. przypisy historyczne Mickiewicza - dopełnienie obrazu Litwy przełomu XIV i XV w. oraz niejako uautentycznić relację, m.in. poprzez przytoczenie źródeł historycznych. Dzięki temu „Grażyna” jawi się, jak to nazwała Alina Witkowska, jak swoisty „poemat archeologiczny”.

2. Jednak wysoka autentyczność jest pozorna - naprawdę wiele w utworze miejsc, które opisują zdarzenia, postawy czy obyczaje, które nie mogły mieć miejsca w tym momencie dziejowym. To one właśnie uruchamiają uniwersalny wymiar funkcjonowania historii w „Grażynie” :

• anachronizmy - pogański charakter państwa litewskiego. Najlepiej widać to na przykładzie pogrzebu Grażyny, który w kształcie przedstawianym w utworze był już anachronizmem - ostatnie takie uroczystości miały miejsce po śmierci Kiejstuta w 1382 r. U progu XV stulecia większość Litwy była już schrystianizowana i obrządek pogański zanikał.

• nowatorstwa - wszystkim świadomość oraz sposób myślenia o historii i państwie, znamionujący bohaterów powieści, w tym szczególnie Grażynę i Rymwida. Warto przypomnieć, iż badacze stwierdzili, że są to postaci nie umotywowane historycznie, ale ideowo. Owo nowatorstwo świadomości przejawiała się u nich szczególnie w sposobie myślenia o państwie, jako wspólnocie narodowej, złączonej więziami dziejowymi i poczuciem solidarności. Tymczasem w średniowieczu nie można mówić o poczuciu narodowej wspólnoty, gdyż nie funkcjonowało wtedy nawet pojęcie narodu. Państwo traktowano jako własność władcy, czy też władców, którą mogą oni dowolnie rozporządzać. Mickiewicz poczynił takie ustępstwa od realizmu historycznego na rzecz uwydatnienia idei dzieła.

Wszystkie opisane wyżej zabiegi miały jeden nadrzędny cel - idealizację pogańskiej Litwy. Dlatego też zrezygnował Mickiewicz z historycznej prawdziwości fabuły na rzecz jej historycznego prawdopodobieństwa.

Istota wykorzystania historii w „Grażynie”: możliwie bogate zobrazowanie przeszłości Litwy pogańskiej w duchu idealizacji i heroizacji przedstawionego świata historycznego”

Elementy patriotyzmu w Grażynie:

Mickiewicz starał się dać ponadczasową wizję dziejów człowieka i narodu. Próbował pokazać, że o etosie rycerskim nie stanowi przynależność do określonego momentu dziejowego, np. średniowiecza, gdzie istniała taka odrębna grupa społeczna. Rycerskość rozumiana jest tu znacznie szerzej. Kodeks moralny nie ulega zmianie wraz ze zmianą epoki. Taki uniwersalny wzorzec postępowania, w którym patriotyzm jest cechą dominującą, stara się nakreślić poeta w „Grażynie”.

Grażyna - odpowiedzialność za poddanych, krytyka walk bratobójczych

Rymwid - niezgoda na zdradę i paktowanie z wrogiem

Podkreślając rolę ludu wskazuje Mickiewicz na doniosłość pamięci zbiorowej, jako ostatecznego czynnika ocalającego dzieje danego narodu. Jest to sposób myślenia znamionujący romantyczny światopogląd.

Gatunek

Grażyna należy do jednego z najbardziej popularnych w romantyzmie gatunków literackich, tzn. powieści poetyckiej; cechy:

• synkretyzm, sprowadzający się do współistnienia w dziele cech przynależących do epiki (narrator) i liryki (układ stroficzny oraz kreacja bohatera - jednostki wyjątkowej, często skłóconej ze światem.), a także dramatu

• tajemniczość, nastrój grozy, niepokoju - większość wydarzeń dzieje się w nocy

• kobieta-bohater oraz podkreślenie znaczenia uczucia zbiorowego.

Nie jest to do końca powieść poetycka, podkreśla się wpływy klasycystyczne, silnie obecne jeszcze w ówczesnej twórczości Mickiewicza. Również Grażyna nosi znamiona poematu o wybitnych cechach klasycznych, choć z mocno zaznaczonymi pierwiastkami romantycznymi. Za cechy klasyczne uznaje się:

• jedność czasu i miejsca akcji, jej logikę oraz dbałość o wypełnienie wszystkich luk fabularnych.

Zamek Kaniowski

• w roku 1828 ukazuje się w Warszawie utwór Zamek Kaniowski (Goszczyński wydaje go pod pseudonimem)

• jest to powieść poetycka; gatunek synkretyczny, typ poezji fabularyzowanej; za jej twórców w skali europejskiej uważa się Waltera Scotta i Byrona

• w powieści poetyckiej często widać elementy ludowości; jej osnowę stanowi historia, która posiada głębsze znaczenie, jest parabolą

• powieści poetyckie pisali: Malczewski, Mickiewicz,Goszczyński

& wpływ sił nadprzyrodzonych na rozwój akcji:

• diabeł wiesza się na miejscu wisielca, tak że brat Orliki stojący na straży nic nie zuważa

• postać Kseni, topielicy, która ukazuje się Nebabie

Akcja odwołuje się do Koliszczyzny - powstanie chłopskie z 1768 roku

& charakterystyczne cechy twórczości Goszczyńskiego na przykładzie Zamku...:

• znajomość historii Koliszczyzny

• znakomita znajomość ludowych obyczajów oraz poezji gminnej (Goszczyński urodził się na Ukrainie i był wychowany w duchu kozackim)

• zafascynowanie Byronem - Nebaba przypomina Giaura: bohater kozacko - romantyczny, jest indywidualistą, chce pomścić utratę miłości umieszczając te motywy w głowie zbiorowości; bohater tragiczny(słuszne pobudki - giną niewinni); nie da się go jednoznacznie ocenić, buntuje się przeciw utartym regułom; jest konsekwentny w postępowaniu, jest obciążony tajemniczym przewinieniem (Ksenia)

• tragizm Nebaby:

* obciążony jest winą tragiczną która przejawia się w postaci Kseni - Nebaba jest świadom swojej winy

* nierozumienie grupy kozaków (różne cele); przewyższanie innych

• miłość Nebaby:

* Orlika - wymarzona, idealna, coraz dalsza, symbol jasności - odbicie jasnej strony bohatera

* Ksenia - znienawidzona, coraz bliższa, symbol nocy i ciemności - odbicie ciemnej strony b.

Model czarnoromantycznej miłości - romantycznej, zmysłowej, która kładzie pieczęć na losie bohatera

& Szwaczka - drugi przywódca rewolucji, reprezentuje typ autentycznego rewolucjonisty XVIII-wiecznej Ukrainy (Nebab posiada cechy które wynoszą go ponad Szwaczkę)

& natura w utworze:

• pejzaż jest odbiciem duszy bohatera (pejzaż mentalny gdzie obraz przyrody staje się obrazem duszy bohatera)

• jest bohaterem a nie tłem; przeczuwa zdarzenia jakie mają nadejść; jest niespokojna, bezlitosna, obojętna wobec spraw moralnych, rządzi się swoimi prawami,

OBRAZ NATURY = OBRAZ CZŁOWIEKA, TEGO DO CZEGO JEST ZDOLNY

& historia w Zamku...:

• gaszenie buntu chłopskiego przez rządce zamku

• przytoczenie konkretnych nazwisk postaci historycznych

• akcja w Kanowie - czyli przed jego zniszczeniem

& narracja

• na początku narrator jest 3-osobowy i żyje w czasach kiedy zamek jeszcze stoi

• w ostatniej części narrator ujawnia się pierwszoosobowo, a zamku już nie ma od dawna - narrator postrzega teraźniejszość przez pryzmat przeszłości

& folklor ludowy

• uprawiany przez Goszczyńskiego nosi liczne elementy groteski - połączenie makabryzmu z komizmem (rozmowa puszczyków w czasie wykradania ciała)

- idea wprowadzenia puszczyka:

• zastosowanie formy popularnej w pieśniach ukraińskiego ludu - oddanie głosu ptakom

• unaocznienie działania sił metafizycznych

& tragizm utworu:

• tragizm nieuniknionej klęski powstania zanim jeszcze się rozpoczęło (mimo bohaterstwa chłopów było to powstanie przedwczesne gdyż zrodziło się w warunkach potęgi feudalizmu - sukces był niemożliwy)

• tragizm wynikający z wbicia Nababy na pal - zapewni mu to nieśmiertelność, poprzez męczeńską śmierć - wspomnienie o tym zapewne kiedyś znów pchnie do rozlewu krwi

• tragizm wynika również z niemożności jednoznacznej oceny rewolucji (zawsze niesie ze sobą niewinne ofiary nawet jeśli idea była słuszna)

& główny motyw w utworze - NOC

• cały świat zanurzony jest w demonicznym mroku, zniekształca to co znajome

• mroczny klimat, sceneria grozy,

• noc jest czasem szatańskiej aktywności

• sam narrator nie ma wiedzy absolutnej na temat świata pod osłoną nocy

• kluczową metaforą jest uosobienie zamku - jako budowla upadnie, ale nie upadnie sprawa, którą symbolizował

• sprawa koliszczyzny otrzymała w utworze nadbudowę w postaci refleksji nad współczesnym Goszczyńskiemu ruchem rewolucyjnym - charakterystyczna cecha powieści poetyckiej, która nad konfliktem historycznym rozpina „wielką metaforę” współczesności

• powieść poetycka musiała mieć wyrazistą fabułę - dlatego Zamek... obfituje w wydarzenia, szybkie zmiany miejsca akcji, emocjonujące i pełne napięcia epizody;

• zasadnicza linia fabularna związana jest z zemstą

Powieść poetycka kończy się w 1830 roku; w utworach po powstaniowych bohater byroniczny nie spełnia już swej funkcji - bohater zapatrzony w siebie ustąpi miejsca bohaterowi zapatrzonemu w naród.

Poganka jako:

1) Powieść psychologiczna:

Jest to gatunkowa odmiana powieści, która najbardziej nieśmiało rozwijała się w czasach romantyzmu. Cechy powieści psychologicznej:

• konstrukcja portretu psychologicznego, który kreuje jednostkę samodzielną, całkowicie podmiotową;

• konfrontacja wielu prawd o człowieku- analiza jego wnętrza oraz obserwacja jego zachowania zewnętrznego;

Główną i najwybitniejszą przedstawicielką tego nurtu jest Narcyza Żmichowska, autorka takich powieści jak Biała Róża, czy poprzedzająca ją Poganka. Przykładem prezentacji takich portretów psychologicznych jest sytuacja rozmowy towarzystwa przy kominku, w którą wpisana jest dysputa o wartościach etycznych i wyborach moralnych, jednocześnie bez ostatecznego, jednoznacznego osądu.

Poganka (1846) to powieść będąca próbą rozliczenia z romantyczną przeszłością oraz rewizji dwóch głównych mitów epoki: miłości i sztuki, które w tej powieści są ze sobą permanentnie połączone. Połączenie to jest uzmysłowione za pomocą obrazu, będącego, z jednej strony, dziełem sztuki, a z drugiej- portretem kochanki. O tym, że faktycznie mamy do czynienia z próbą rozliczenia świadczy choćby klamra kompozycyjna- spotkanie towarzyskie, przestawienie różnych wizji miłości (patriotyzm, miłość wiedzy, miłość jako brak nudy) oraz podkreślenie zwycięstwa etyki nad estetyką w końcowej scenie powieści.

W początkowej fazie powieści miłość Beniamina jest oparta na typowej romantycznej konwencji.

• Początkowo mężczyzna zatracił się w wyobrażeniu o idealnej kochance (podobnie jak Dziewica w Dziadach cz. I).

• Miłość spada na niego nagle i gwałtownie (co podkreślają okoliczności pierwszego spotkania z Aspazją- ukazuje mu się po raz pierwszy po uderzeniu pioruna).

• Uczucie na charakter szału namiętności. To miłość zmysłowa, dla której Beniamin odrzuca swoje dotychczasowe życie- rodzinę i chrześcijaństwo.

Miłość ta to typ uczucia, który Marta Piwińska, autorka hasła Miłość w Słowniku literatury polskiej XIX wieku, nazywa eros- fatum. Wobec niej bohater jest bezsilny. Pozwala nam to patrzeć na Beniamina jak na bohatera tragicznego- za równo w definicji romantycznej, jak również w definicji znanej z antyku. Jego tragizm wynika więc, z jednej strony, z błędnego rozpoznania obranej drogi, z drugiej strony natomiast z przeznaczenia, z którym nie jest w stanie walczyć. Uczucie, czy raczej fascynacja ostatecznie przegrywa z wymienionymi wcześniej wartościami etycznymi. Jest to odejście od romantycznej koncepcji miłości prowadzącej do kęski na rzecz miłości konstruktywnej, jednak bez wyraźnego potępienia tej pierwszej (wszak Beniaminowi dana jest szansa na rehabilitację po złym rozpoznaniu drogi, co nie było możliwe w przypadku innych bohaterów romantycznych, np. hrabiemu Henrykowi).

Na przykładzie sposobu funkcjonowania motywu sztuki w Pogance również widać ewolucję romantycznej koncepcji sztuki.

• Na początku powieści, sztuka (a więc estetyka) zajmuje czołowe miejsce w życiu bohatera. Dla niej odrzuca wszystko, co był dotychczas w jego życiu i w niej się zatraca.

• Spalenie obrazu, którego dokonuje Beniamin, świadczy o charakterystycznym dla drugiej fazy romantyzmu zwycięstwie etyki (wiara, rodzina, zasady moralne) nad estetyką.

Mocne połączenie motywów miłości i sztuki sprawia, że w powieści Żmichowskiej możemy te pojęcia niemal utożsamiać. Sądy, wygłaszane na temat miłości dotyczą również sztuki i odwrotnie.

2) Powieść fantastyczna:

Alina Witkowska stwierdza, że powieść fantastyczna doby romantyzmu jest skromnie reprezentowana. Jednakowoż jej cechy podstawowe, takie jak nadrealizm, elementy metafizyczne itd., są niezwykle charakterystyczne właśnie dla epoki romantyzmu.

Za najwybitniejszą romantyczną powieść fantastyczną Witkowska uznaje Pogankę (1846) Żmichowskiej. We wspomnianym utworze możemy wskazać szereg elementów fantastycznych:

• Motyw wampiryczny (wprowadzony w formie literackiej paraboli w bajce o rybaku i księżniczce).

• Szereg zdarzeń i scenerii niezwykłych (tajemniczy zamek w górach, którego panią jest Aspazja; pierwsze poznanie Beniamina i Aspazji w atmosferze nocy, podczas burzy z piorunami)

• Spalenie obrazu jako śmierć kochanki.

O tym, że to właśnie Pogankę można uznać za najwybitniejszą powieść fantastyczną świadczy umiar i subtelność w użyciu elementów romantycznej niezwykłości (czego brak staje się dziś wyznacznikiem kiczu powieści gotyckich) oraz podporządkowanie motywu wampirycznego celom symbolicznym, związanym ściśle z przesłaniem utworu

• Powieść ogłoszona w warszawskim „Przeglądzie naukowym” w 1846 roku

• Poganka została napisana w romantycznej konwencji spowiedzi bohatera

• kategoria „pogańskości” w literaturze od czasów romantycznych określa dzikość czyli nieoswojenie kulturowe, w kręgu nieujarzmionej natury

• 3 płaszczyznowa historia:

1. pierwsza warstwa - przytoczona przez Beniamina historia o rybaku i księżniczce - upiorze, baśń ta przypomina znane wątki ballad, w których dziewczyna zostaje porwana przez ducha zmarłego kochanka; miłość staje się nadrzędną zasadą postępowania i nie uznaje żadnych zewnętrznych ograniczeń

2. druga warstwa - rozwinięcie tej bajki w pełnoprawną opowieść o związku Beniamina z Aspazją - miłość pełna bólu, goryczy, cynizmu, wyniszczająca osobowość; jej apogeum stanowiło zabójstwo rywala i rozczarowanie drugą osobą; Beniamin porzucił dla miłości wszystko

Historia Beniamina jest skonstruowana na wzór baśni, nigdy jednak narrator nie wplata jawnie elementów fantastycznych w realistyczny tok wydarzeń, pozostawiając możliwość interpretacji racjonalnej (niesamowitość=zbieg okoliczności)

3. trzecia warstwa - najszersza; salonowe spotkanie przyjaciół

• powieść była skandalem towarzyskim - bardzo łatwo rozpoznać realne pierwowzory osób z towarzystwa przy kominku oprócz postaci Beniamina; Murycy Mann sądzi że Beniaminem była sama Żmichowska - bohater powstał z realnego życia autorki bo zakochała się w innej kobiecie:

* fakty z biografii Beniamina pokrywają się z życiorysem autorki

* fascynacja osobą Pauliny Zbyszewskiej - na związek wskazują intymne listy obu pań

• Aspazja - Greczynka, kobieta wyzwolona w swoim pożądaniu, świadoma możliwości rozkoszy,perswazyjna;

• ważny element - ukazanie miłości homoseksualnej za pomocą fantastyki wampirycznej - nadgryzanie tętnicy w celu napicia się czyjejś krwi od dawna było postrzegane jako działanie bardzo erotyczne

Malwina

• autorką psychologiczno - obyczajowej powieści epistolarnej powstałej w literackim kręgu Puław jest Maria z Czartoryskich Wirtemberska.

• w Malwinie można dostrzec elementy romansu sentymentalnego, a także pierwiastki nawiązujące do filozoficznych przemyśleń i utworów J.J. Rousseau (Nowa Heloiza) oraz twórczości S. Richardsona (Pamela), W. Scotta i J.W.Goethego (Cierpienia młodego Wertera)

• schematyczna fabuła. Młoda wdowa, która ma za sobą nieszczęśliwe małżeństwo, poznaje w rodzinnej posiadłości tajemniczego Ludomira i spędza z nim radosne chwile. Gdy zaczyna go darzyć prawdziwym uczuciem, młodzieniec nieoczekiwanie znika bez wieści. W liście zapewnia ukochaną o szczerej miłości ("W tobie moje życie, w tobie moje szczęście!"); żegna się z nią "raz ostatni" i powołując się na jakąś straszną tajemnicę prosi, by nie szukała wyjaśnień. Wkrótce Malwina wyjeżdża do Warszawy i tam nieoczekiwanie w towarzystwie spotyka ukochanego, który występuje pod nazwiskiem księcia Melsztyńskiego. Jest oburzona zachowaniem błyszczącego w salonie fircyka, ale serce słusznie jej podpowiada, że osoba, która wygląda jak ukochany, to ktoś zupełnie inny ("Oczy moje widziały w nim Ludomira, serce moje nigdy w nim Ludomira nie znalazło"). Tak było w istocie, co wyjaśnia się po licznych perypetiach. Dramatyczne, romansowe losy bohaterów zakończyły się szczęśliwie, wyjaśnili sobie wszystko "na ławce pod kasztanem" w Krzewinie.

• Wirtemberska poddała analizie subiektywne doznania bohaterów i pogłębiła ich wewnętrzne wizerunki, posługując się w powieści epistolarną formą wypowiedzi, umożliwiającą ukazanie przeszłości poprzez retrospekcję. Po raz pierwszy w naszej literaturze podbudowała intrygę wnikliwą analizą psychologiczną wewnętrznych stanów bohaterów, którzy mają czułe serca, są wrażliwi, skłonni do wzruszeń, łez i omdleń. Ludomira cechuje natura na wpół sielankowa, na wpół werterowska - nie widząc nadziei na spełnienie miłości, pogrąża się w samotności; cierpi targany przez "burzliwe zapędy duszy", dotknięty "melancholią serca"; w psychologiczny wizerunek Malwiny, zgodnie z wzorcem sentymentalnym, zostało wpisane rozczarowanie, cierpienie w "skrytości serca", lęk przed rewizją własnych uczuć.

• ważną rolę odgrywają w powieści motywy osjaniczne:

* w kontekście dzieła J. Macphersona sytuowana jest tytułowa bohaterka: "postać jej jak i imię przypominały te młodociane dziewice, które niegdyś po bajecznych pałacach Fingala snuły się i które Osjan śpiewał".

*pieśniami Osjana inspirowane są również elementy, budujące scenerię wydarzeń oraz specyficzny nastrój tęsknoty, smutku i melancholii: kontrastowanie bieli i czerni, księżycowa poświata, noc - te zabiegi charakteryzują uczucia, stany wewnętrzne i psychikę bohaterów, a niekiedy zapowiadają przyszłe wydarzenia. Ważną rolę odgrywają też motywy tajemniczości i dziwności.

• na "obraz teraźniejszego społeczeństwa", tzn. ówczesnej obyczajowości składają się w powieści opisy zabaw w Krzewinie, turniejów w Wilanowie, balów w Warszawie oraz atmosfery intryg i plotek charakterystycznej dla życia wyższych sfer. Szereg realistycznych elementów zawiera również portret Ludomira księcia Melsztyńskiego, w którym dopatrywano się podobieństwa do księcia Józefa Poniatowskiego. Patriotyczny i polityczny wydźwięk mają wypowiedzi o walecznym Janie III i pamiętnym dniu 3 maja.

• badacze podkreślają też podobieństwo młodzieńczych dziejów Malwiny i jej psychologicznego wizerunku do losów i osobowości autorki - wrażliwej, nieszczęśliwej, uwikłanej w małżeństwo z despotycznym, gwałtownym i chorobliwie zazdrosnym księciem Wirtemberskim, który w końcu okazał się zdrajcą. Także Krzewin, do którego bohaterka powraca po śmierci męża, przypomina Puławy; tu Wirtemberska osiadła po odejściu od księcia.

• irracjonalne przeczucia serca i duszy ludzkiej zyskały w utworze wyższą rangę niż racje rozumowe.

• tytułowa "domyślność serca" to intuicja, patrzenie oczyma duszy. Wirtemberska zarysowała w powieści nowy typ wrażliwości i ukształtowała język artystyczny zdolny wyrazić subtelne, intymne przeżycia oraz stany emocjonalne. Przedstawiła wnikliwe studium "miłości sentymentalnej", ukazując dzieje tego uczucia w aspekcie psychologicznym i duchowym. Natomiast mitycznie zakorzenionym wątkiem "podwojenia" Ludomira autorka posłużyła się w celu zarysowania dojrzałego studium osobowości zakochanych.

• Malwina:

* wierny obraz towarzystwa, czyli próba realizmu obyczajowego

* autoportret autorki - subiektywizm, introspekcja i realizm psychologicznych

* romans - wpływ literatury na życie; w założeniu współczesny dzieje się w bohaterskiej epoce Księstwa Warszawskiego (dawno); niesłychanie subtelny romans psychologiczny o bardzo mocno zaznaczonym pierwiastku subiektywnym; romans sentymentalny

* dziś odczytujemy Malwinę jako powieść poświęconą analizie skomplikowanych zjawisk psychicznych towarzyszących rozczarowaniu i zobojętnieniu miłości

• Księżna Maria tworzyła obraz swej bohaterki z materiału własnych uczuć i myśli, w skrupulatnym śledzeniu swych doznań i przeżyć

• źródło pomysłu na powieść - pani Cottin „Malwina”

• nowe zjawisko - poważny problem uczuciowy wyrasta z sytuacji raczej komediowej (bliźniacy)

• nowatorskie perspektywy literackie:

& psychologizm

& uporczywe docieranie do motywów ludzkiego postępowania

& swobodne operowanie materiałem powieściowym

& subtelna, wieloznaczna ironia

& autorka jest w powieści jedną z postaci działających

• narrator ujawnia wobec bohaterki swoją bliskość, współodczuwa razem z nią.

• Cecha preromantyczna → zwrot ku czasom rycerskim

Ksiądz Marek

• napisany w Paryżu, ogłoszony drukiem w listopadzie 1843 roku

• dramat oparty jest na legendzie pewnego księdza żyjącego w czasach konfederacji barskiej (prorok konfederacji) jego postać ukazują np. Pamiątki Soplicy Seweryna Rzewuskiego 1839

• tło historyczne:

& zawiązanie konfederacji w Barze 29 lutego 1768 roku przeciwko desydentom (innowiercom) oraz Rosji

& był to zatem ruch zarówno religijny jak i narodowy → obrona religii rozumiana jako obrona niepodległości państwa

• Towianizm:

& nurt filozoficzno-mistyczny zapoczątkowany przez Andrzeja Towiańskiego

& główny dogmat: przekonanie, że wszystko zostało stworzone przez ducha i dla ducha

& zdaniem Towiańskiego: prawda jest objawiona za pomocą znaków o char. symbolicznym, a zadaniem człowieka jest ich właściwe odczytanie - aby je właściwie odczytać trzeba to zrobić za pomocą serca, dzięki sile uczucia i woli; za panujące na świecie zło, Towiański obwiniał rozum (rozumowo możemy odkryć jedynie cząstkę prawdy)

& kosmos to hierarchicznie uporządkowane duchy, o coraz wyższym stopniu stopniu doskonałości, celem bytów jest przejście na najwyższy poziom - idea reinkarnacji

& człowiek jako duch żyje w czasie boskim- bezczasie historycznym, z drugiej strony składając się zarówno z ducha i z ciała został umieszczony w konkretnym czasie historycznym

& są 3 narody boskie:

# Żydzi (już wypełnił swoją misję - naród przeszłości)

# Francuzi (ich mężem był Napoleon)

# Słowianie (naród przyszłości)

• budowa dramatu

• zachowanie 3 jedności: miejsce (forteca Bar na Podolu w pobliżu granicy tureckiej; sfera sacrum w której Bóg objawia się poprzez konkretne znaki), czas: 3 dni - czas historyczny; czas święty, moment narodzin sprawy Bożej, prawdziwego narodu Polaków; 1 dzień - przeszłość, 2 dzień - teraźniejszość, 3 dzień - przyszłość; akcja: oblężenie Baru przez wojska Rosyjskie; narodzenie prawdziwego narodu Polaków „Tu Polska leży w żłobie”

• ofiara: każdy postęp odbywa się poprzez jakąś ofiarę (dobrowolną lub przymuszoną)

• Ksiądz Marek - dramat mistyczny:

& 20 czerwca - Zielone Świątki, Zesłanie Ducha Świętego (towianizm najbardziej eksponuje Ducha Świętego z całej Trójcy)

• prolog - głównie pieśń konfederatów; credo światopoglądy konfederatów - uznaje że wykonuje rozkazy Chrystusa i ukazuje oddanie wobec niego

• dwoistość utworu - kim się jest, a kogo się gra

• bohaterowie:

& Judyta - z jednej strony żydówka, zdrajczyni, a jednak cierpiąca z powodu …, kieruje się emocjami ,ale również jako żydówka kieruje nią silna zasada oko za oko, ząb za ząb

& ks. Marek - karmelita vs przewodnik narodu

& Regimentarz - wojskowy vs patriota

• ks. Marek bezcześci ciało w kościele, aby pokazać, że jest ono nic nie warte - liczy się tylko duch; ciało jest potrzebne tylko to tego by przyciągnąć kolumny dusz

• Kossakowski to człowiek dwoisty - z jednej strony bardzo silny i władczy z drugiej strony to właśnie te przymioty doprowadzają go do upadku

• Ksiądz Marek reprezentuje już inny model wiary niż Judyta - nowotestamentowy - wybaczanie zamiast zemsty

• w przypadku Kossakowskiego również możemy mówić o zaślepieniu, ma świadomość że słuchał „podstępów szatana” - to on jako przedstawiciel sarmatyzmu jest winien klęski jakie czeka wojsko polskie

• koncepcja historiozoficzna:

• ofiara, czyli wyrzeczenie się części siebie, jest konieczna

• każdy człowiek ma wpływ na tworzenie historii

• Bar upadł bo upadł dych obrońców - twierdza jest swoistym symbolem

• ostentacyjne użycie nowej formy - można ją nazwać calderonowską, a można też mówić o baroku romantycznym -poddane zostało świadomemu zabiegowi artysty. W obu dramatach świat dziwny, tajemniczy, pełen grozy; świat który zamienił się w krwawy chaos - nie kierują nim już żadne racjonalne prawa ale tajemne znaki, widzenia, sny prorocze i działają w nim ludzie osobliwi; święci, półczarownice.

• rzeczywistość obu tych dramatów to barokowy teatr śmierci, cierpienie i śmierć pojęte są tutaj jako praca ducha niszczącego stare, przeżyte już formy. Śmierć to także Golgota z wpisanym w cierpienie sensem zbawczym, oczyszczającym, prowadzącym ku zmartwychwstaniu.

• 2 odmiany mesjanizmu:

• heroiczna - ofiara się już dokonała, przez zbrodnie zaborców Polska stała się święta

• martyrologiczna - ofiara dopiero się dokona, poprzez cierpienie możliwe będzie zbawienie

• postacią typowo calderowską w utworze jest Judyta, która gra jakby dwie role - jest sobą i wcieleniem piękna ziemiańskiego i niebiańskiego

• Bar jest miastem i teatrem , piekłem i miejscem zbawienia

• postaci plątają się pomiędzy rolami jakie mają odegrać, nie mają wyboru, muszą grać

Maria

koncepcja osjaniczna:

• krajobraz stepu = obraz wewnętrznych przeżyć człowieka

• cisza - wsłuchiwanie się w swoje wnętrze; pusty step - niezgłębione tajemnice świata;

• urwane opisy zostawiają moment na refleksję, przemyślenie związane z romantycznym pojęciem nieskończoności

natura:

• przytłacza bohaterów, którzy czują się jak w więzieniu, nie daje im ona możliwości odwrotu, mgła symbolizuje nadchodzącą śmierć; wiatr - symbol przemijalności;

Maria jako powieść poetycka:

• fabuła przesycona elementami dramatycznymi

• zsubiektywizowana narracja - narrator nie tylko relacjonuje,ale również osądza,rozsądza i prowadzi samodzielną refleksję

• synkretyzm - partie liryczne: pieśni Masek, pieśń Pacholęcia, epickość: narrator, dramat: dialogi

• pejzaż staje się pejzażem mentalnym

- historyzm - historia jest wyłącznie pewną konwencją, pretekstem do ukazania CZŁOWIEKA uwikłanego w historię

Frenetyzm romantyczny - zjawisko to polega na eksponowaniu apokaliptycznych właściwości obrazów, rzeczy, zjawisk - szaleństwo, groza, makabra, np.:

• upiorny „taniec wolności” wokół szubienicy w Nie-Boskiej Komedii

• „Ksiądz Marek” Słowackiego - wizje frenetycznie romantyczne oparte na kontraście kolorów: czerwień - krew, biel - śmierć, siność - trupy, pięrzone są obrazy śmierci i zagłady (płonące szpitale zadżumionych )

Mesjanizm - swymi korzeniami sięga judaizmu i wywodzi się od imienia Mesjasza, na którego przyjście Izrael oczekiwał; Mesjasz to zbawca, który miał przynieść Izraelitom wolność i ofiarować im panowanie nad światem; mesjanizm Polski to zbiór przekonań i przeświadczeń o szczególnej roli Polski w dziejach świata; najpełniej idee mesjańskie rozkwitły w czasie rozbiorów, a zwłaszcza w czasie powstania listopadowego - uważano że naród Polski,jako szczególnie umęczony przez zaborców, jest wybrany przez Boga do wywalczenia nowego ładu w Europie oraz politycznego i społeczno - moralnego odrodzenia ludzkości w duchu chrześcijańskim; naród polski miał być łącznikiem między Bogiem a całą ludzkością; ostatecznym celem mesjanizmu było zbawienie ludzkości w przyszłym Królestwie Bożym

• III cz. Dziadów - widzenie księdza Piotra (dzieje Polski ułożone na wzór dziejów Chrystusa), Mickiewicz rozpatruje mesjanizm w kategoriach religijnych, ofiara polska ma również sens uniwersalny - jest jakby ponowieniem powszechnego odkupicielskiego charakteru ofiary Chrystusa,jest złożona dla wolności i ma zbawić współczesny świat historyczny, ofiara ta przywraca ład chrześcijański teodycei (zło nie jest wyrazem okrucieństwa Boga,ale zamysłem przybliżającym świat- poprzez odkupienia- do porządku boskiego); Bóg wybrał Polskę nie tylko poprzez jej dawniejsze zasługi dla wiary i wolności (Księgi narodu...).ale również z uwagi na NIEWINNNY charakter poniesionych cierpień

• Kordian - „Polska Winkelriedem narodów” - nawiązanie do postaci bohatera szwajcarskiego, który w czasie bitwy z Austriakami skierował na siebie uwagę i dzięki temu jego rodacy wygrali - Słowacki uważał że poświęcenie Polski - skupienie uwagi mocarstw na sobie, da możliwość walki innym narodom o niepodległość; nawoływanie do walki, czyli postawy czynnej; brak wątków religijnych w mesjanizmie; nowy mesjanizm w którym sens zbawczy przypisany zostałby aktywności i czynowi, a terenem starcia ze złem byłaby historia; kwestionuje cierpienie i bierną mękę jako najwyższą wartość etyczną wskazując na sens czynnej walki ze złem historii.

Historiozofia- filozofia dziejów , dziedzina ogólnych rozważań filozoficznych nad siłami napędowymi, celowością, istotą i przebiegiem procesu dziejowego:

• mesjanizm

• filozofia genezyjska - historia jako proces doskonalenia się ludzkości w dążeniu do realizacji boskiego ideału

• wszechświat jest organizmem złożonym z indywidualnych duchów istniejących w procesie postępowej rewolucji biologicznej i duchowej

• duchy przedwieczne istniejące w Bogu same zażądały kształtów, aby własną boskość wypracować - jedyną na to szansą było „zdeklasowanie się” tzn. wejście w najniższe formy materii i pokonanie uciążliwej drogi powrotu do Stwórcy

• filozofia opiera się na REINKARNACJI - każdy duch po zniszczeniu starej formy przechodzi w nową, wyższą; duch może się jednak w swej formie „zaleniwić” czyli odrzucić aktywną pracę nad sobą - Bóg jednak nie zostawi takiej zbłąkanej duszy stawiając przed nią nowe wyzwania, w ostateczności niszczy formę w której dusza się zasklepiła

• grzech pierworodny: upadek ducha który stracił świadomość boskości i odkupienia grzechu przez wysiłek samodoskonalenia się

• świat jest zespołem duchowych łańcuchów - duchową istotę posiadają narody i jednostki ludzkie

• rewolucja jest zmianą formy i osiągnięciem wyższego stopnia rozwoju

- filozofia genezyjska związana jest z: tradycją biblijną (księga Genezis), neoplatonizmem, Heglem

- pierwszy raz Słowacki wyłożył ten system w 1844 roku w dziele „Genezis z Ducha”

• prowidencjalizm - prowidencjalizm jest to pogląd, zgodnie z którym Bóg otacza opieką stworzony przez siebie świat, utrzymuje go w istnieniu, rządzi nim i kieruje do znanego sobie celu. Podstawą prowidencjalizmu jest wiara w opatrzność; prowidencjalistyczna wizja świata była dla polskich myślicieli początków XIX wieku szczególnie atrakcyjna:

• Pozwalała ujmować dzieje powszechne jako element uporządkowanego planu, a dzieje narodu polskiego, w tym głównie zabory, jako integralną część tego planu.

• W tym kontekście możliwe było rozumienie poniesionych przez Polaków klęsk jako konieczne i przyspieszające realizację celu ostatecznego zrządzenia opaczności.

• Klęski narodowe polaków stawały się świadectwem uprzywilejowanej roli, jaką przyjdzie Polakom odegrać w świecie, bądź karą za grzechy popełnione w przeszłością, skazującą ich na zniknięcie ze sceny politycznej na jakiś czas lub na zawsze.

Możemy mówić o dwóch ujęciach prowidencjalizmu: * filozoficznym (który twierdził, że boski plan może zostać odczytany racjonalną analizą dziejów) * poetyckim i antyfilozoficznym nurcie mesjanizmu.

Szczególnie istotnym był ten drugi, popierany między innymi przez Towiańskiego, Mickiewicza, Słowackiego; ich zdaniem plan opatrznościowy realizowany jest za pośrednictwem wybranych jednostek lub narodów, którym Bóg powierza kolejno do spełnienia doniosłe historyczne misje. Plan ten jest więc odsłaniany etapami za pomocą indywidualnych i narodowych mesjaszów.

Bezpośrednia interwencja opatrzności może być albo wynikiem zbyt wielkiego zła nagromadzonego we świecie przez ludzi (a więc świadectwem upadku człowieczeństwa) lub też początkiem państwa bożego.

• Najpełniejszą artystyczną realizacją prowidencjalizmu jest dramat romantyczny. Ukazuje on tragiczny los człowieka, o tyle o ile ukazuje jego historyczność, a tym samym odsłania jego prowidencjalizm. Ów prowidencjalistyczny sens nie zostaje nigdy podważony. Bunt, prometeizm, czy indywidualizm zostają w nim przedstawione tylko po to, by zostały zwalczone- zbuntowana jednostka odnajduje w sobie w końcu drogę do historycznego czynu. Przykładem wspomnianej już bezpośredniej ingerencji opatrzności są Balladyna i Nie-Boska komedia.

Orientalizm

Pojęcie orientalizm ma dwa znaczenia: węższe (oznaczające zapożyczenie z języków wschodnich) oraz szersze (rozumiane jako orientalizm romantyczny). Orientalizm romantyczny to złożony i przybierający różne formy zwrot zainteresowań w stronę Wschodu. Wschód rozumiany jest tu nie tyle geograficznie, o ile jako opozycja kulturowa do Zachodu. Rozwój orientalizmu właśnie w romantyzmie jest spowodowany przede wszystkim rozwojem archeologii, który stał się podstawą do zwrócenia oczu Zachodu właśnie na Wschód. Główne wymiary romantycznego orientalizmu to:

• Wschód jako kraj tajemniczej, mistycznej i pierwotnej mądrości nieracjonalistycznej oraz pogodzonych przeciwieństw (np. Postać Mirzy, uznającego całkowicie swoją słabość wobec żywiołów natury). Ginąca kraina, będąca ewenementem w skali świata.

• Wschód pustyni, zemsty, samotności. Świat leżący poza światem rzeczywistym, poza normami moralnymi.

• Wschód jako teren podróży poznawczej i synonim przeżycia wewnętrznego. Poznanie całkowicie obcych krain i kultur połączone z podróżą egzystencjalną w głąb siebie (Sonety krymskie, Hymn).

• Wschód jako niezwykle malownicze tło.

• Wschód jako kolebka cywilizacji i dzieciństwo ludzkości (według teorii organicznej), np. Irydion.

U Mickiewicza orientalizm pojawia się w okresie petersburskim, a jego wyrazem są Sonety krymskie oraz poematy orientalne przenoszące na nasz grunt kasydę (epos heroiczny w 1 os.), przede wszystkim Farys z 1828 roku.

Egzotyzm

Był pojęciem dotyczącym zjawisk obcych, pochodzących zza granicy, a nie stosowanym tak, jak w dzisiejszym znaczeniu. Romantyczny egzotyzm nawiązywał do znaczenia barokowego i średniowiecznego zainteresowania egzotyką, będąc jednocześnie polemiką wobec oświeceniowego stanowiska odnoszącego się do cywilizacji pozaeuropejskich. Stanowisko to wyrażało się w kulturze dwojako:

1. obraz „dobrego dzikusa” ukazywanego jako realizator rozumnego porządku naturalnego (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki 1776 Krasicki)

2. w opisach odrażającego barbarzyństwa, prymitywizmu, dziwactwa i zacofania w krainach egzotycznych

Oprócz zjawisk zagranicznych, romantyczne pojęcie egzotyki obejmowało również egzotyczne zjawiska rodzime, np. życie Żydów i Romów, czy tajnych związków Żebraków (Zygmuntowskie czasy Kraszewskiego).

Egzotyzm, jako technika literacka, stawiał sobie za cel jak najdokładniejsze uchwycenie lokalnego kolorytu. Charakteryzują go poetyka dziwności i niezwykłości; egzotyzm był manifestacją krytycznego stosunku lub rozczarowania dla europejskiej rzeczywistości społecznej i obyczajowej - zakłamanej, zmaterializowanej; dalekie krainy i zagadkowe obyczaje zyskiwały stempel poetyczności, na tej samej zasadzie co niegdyś folklor czy plebejska twórczość miejska

Powieść historyczna

Geneza i rozwój powieści historycznej:

Powieść historyczna, czyli gatunek leżący na styku historii i literatury, zaistniała w świadomości czytelniczej na początku XIX w., za sprawą jej „ojca” i głównego kodyfikatora - Waltera Scotta.

• Część badaczy genezę powieści historycznej upatruje w starożytnych eposach heroicznych - Iliadzie czy Eneidzie, średniowiecznych romansach rycerskich, dla których tłem były wydarzenia czy postaci historyczne, w tzw. brutach francuskich i angielskich, w novelli epoki elżbietańskiej, oraz angielskiej powieści gotyckiej XVIII wieku.

• Przeciwne stanowisko reprezentuje Gyorgy Lucács. Rodowód klasycznej powieści historycznej widzi w głębokich przemianach zachodzących w Europie na przełomie XVIII i XIX w. Uznaje on dziedzictwo Wielkiej Rewolucji i wojen napoleońskich za dominujący czynnik w rozwoju poczucia historyzmu w społeczeństwie mieszczańskim.

• Kształtowała się w okresie romantyzmu pod ciśnieniem trzech odmiennych tradycji: * pamiętnikarsko - dokumentalnej,

* gawędowej

* walterskotowskiej.

Tradycja pierwsza, a więc dążąca do maksymalnej dokumentacji przeszłości znalazła wyraz przede wszystkim w twórczości młodego Kraszewskiego, głównie w Ostatnim roku panowanie Zygmunta III z 1883 roku.

Pamiątki Soplicy (1839- 1841)

To przykład jednego z ciekawszych literackich zjawisk epoki- prozatorskiej gawędy szlacheckiej. Pamiątki Soplicy są zbiorem historycznych szkiców obyczajowych, przedstawionych za pomocą obrazków połączonych osobą narratora, który opowiadając o ludziach i zdarzeniach wpisuje w tę relację swój własny portret, pojęty jako zapis mentalności i światopoglądu klasy szlacheckiej. Cechy gatunku:

• Tematyka dotycząca środowiska szlacheckiego;

• Postać narratora, który jest typowym przedstawicielem ogółu;

• Specjalna technika prymitywnego opowiadania uwzględniająca przede wszystkim psychikę narratora (przejawia się w niewyszukanym słownictwie i strukturach gramatycznych);

• Obiektywizm autora, całkowicie ukrywającego się za postacią narratora;

• Prostota treści, ujawniająca się w wyborze tematu, w niewielkich rozmiarach i niezawikłanej kompozycji;

• Stosowanie struktury czasu zamkniętego, tzn. musi to być przeszłość, aby utrzymać zasadę oddalenia w czasie, ale nie tyle odległa, by wykluczała zasadę autopsji; (tak jak cześnik parnawski pamiętający osobiście upadek Rzeczpospolitej szlacheckiej);

Treść cyklu:

• Przywołanie obrazu dawnej Rzeczpospolitej szlacheckiej- konserwatywnej i zgodnej;

• Wskazanie równości, oczywiście w rzeczywistości jedynie pozornej, szlachty i arystokracji.

• Wskazanie rodowodu zła, jako zewnętrznego, przybywającego z zewnątrz, z cudzoziemszczyzny.

• Przedstawienie obyczajowości i konwenansu, nieco archaicznego, jako strażnika świata sarmackiego.

• utwór oddaje atmosferę, sposób myślenia,poglądy i przekonania szlachty u schyłku niepodległej Rzeczpospolitej

Gatunek:

• gawęda szlachecka - gat. prozy epickiej, ściśle powiązany z tradycyjną kulturą szlachecką; wyznaczniki gatunkowe:

• dochodzi do przeniesienia (transpozycji) żywej mowy na karty literatury

• w gawędzie panuje żywioł oralności

• narrator posługuje się językiem stylizowanym na język szlachty (jest jej członkiem); wyposażony jest w przeciętne cechy mentalne szlachcica i ma szeroki wachlarz doświadczeń stanowych, narrator sympatyzuje z opisywanym środowiskiem

• częste zwroty do słuchacza

• opisuje środowisko szlacheckie, jego życie i obyczaje (biesiadowanie,rozrywki,sejmikowanie,sądownictwo)

• postaci to przede wszystkim dzielni junacy rycerze sarmaccy magnaci

• tematem opowieści jest XVIII wiek

• stwarzanie wrażenia żywego przekazu pokoleniowego (dziadek mówił dziadkowi)

• cykl dwudziestu pięciu opowiadań

• Kompozycja opowiadań:

Treścią każdego z nich jest charakterystyka jakiejś postaci - charakterystyka służy do udowodnienia pewnej tezy lub jest ilustracją ogólnego poglądu, wyrażonego w przedmowie, charakterystyka ta zawiera krótki życiorys, w którym nagromadza się szereg znamiennych cech lub omawia jego główny rys psychiczny za pomocą wypadków z życia

• główny bohater: Cześnik Soplica

• INNI: np.: Wołodkiewicz - brawurowy awanturnik, bardzo silny, sam szedł na niedźwiedzia,odważny

• wszystkie cechy postaci wiążą się w różnym stopniu z temperamentem - pozbawiony był go Soplica

- Pamiątki... powstały przede wszystkim w Rzymie w latach 1830 - 1832 z inspiracji Mickiewicza, wydane w 1839 roku w Paryżu

GAWĘDA w Panu Tadeuszu:

* nauka sędziego o grzeczności, opowieść o Domeyce i Doweyce, opowieść Gerwazego o zamku

Zygmuntowskie czasy (1846)

• powieść o rozwiniętej fabule, momentami awanturniczej, fikcyjnym bohaterze głównym,operująca nie tylko tłem epoki i jej realiami, ale wprowadzająca sylwetkę króla Zygmunta Augusta, rywalizujące ze sobą koterie dworskie i smutnej sławy królewskie nałożnice

• Kraszewski- nowo nawrócony skotysta -przemycał do powieści historycznej bliską mu technikę prozy obrazkowej i skłonności dokumentarne,widoczne w opisach obyczajów krakowskich żaków czy żebraczego stowarzyszenia dziadów

• Kompozycja powieści

- początek jest od razu wprowadzeniem in medias res - widzimy Stasia już w Krakowie

- brak szczegółów intryg stryja - widzimy tylko wykonawców, tj. żyda i Lagusa

- ciekawe powiązanie elementów epickiej opisowości (losy przekupek, otrzęsiny, walka kogutów, zwyczaje dziadów, życie klechów; epizod na dworze w Knyszynie; dwór Firleja; niewola tatarska; o reformacji - kompromitacja stryja) z losami bohatera

-·dzieje bohatera są nikłe w porównaniu ze wstawkami politycznymi, kulturalnymi i obyczajowymi

· - Kraszewski był zawsze historykiem, który nie pozwolił, by beletrystyka przytłoczyła jego dzieło

- dbałość o realistyczne szczegóły (Lagus u plebana: otrucie psów, szantaż na Magdzie)

Życie Polski XVI w. w Zygmuntowskich czasach

- stawiano mu zarzuty przesadnego krytycyzmu w stosunku do historii

- w podtytule zaznaczył, że ogranicza się do roku 1572, co zwalniało go z ukazania przekroju przez Polskę renesansową

- kontrast między Polską plebejską a Polską możnowładczą

- nie ma jednoznacznie dobrej i jednoznacznie złej strony

- mimo wszystko, świat dobrych, to Agata, przekupki, pleban, Magda, Urwis, Czuryłowie

- krytyka nadużyć feudalnych (~ Ulana)

- stosunek do reformacji; krytyczny, negatywny, ukazuje jej fałszywy obraz; rozbija ona jedność narodu - mimo to, głosił hasła tolerancji religijnej, a w powieści Macocha (1873) ukazał arian w sympatycznym świetle

· jezuitów oskarżał o ciemnotę i fanatyzm

· bohaterem „religijnym” nie jest nikt z władz kościelnych, ale Zębociński pleban, który unika urzędów, awansów, majątku

Inne problemy artystyczne Zygmuntowskich czasów

· liczne konflikty drugoplanowe (Zborowscy vs. Firlej, dworzanie vs. faworytki króla, klechy na plebani,Czuryłowie)

· ukazanie postaci w działaniu, w reakcjach na zmiany losu

· uwydatnianie cech środowisk (dziadowskiego, żaków, plebańskiego, dworu króla, Firleja i Sapiehy)

- narracja

· narracja autorska (również wypowiedzi o char. historycznym)

· dialogi (środek beletryzacji materiałów historycznych)

· stosunkowo liczne dialogi nadają żywości i energicznego tempa wypadków

· narracja tradycyjna: wszechwiedzący narrator, nie ukrywa się, komentuje i zwraca się do czytelnika

- zabiegi językowo - stylizacyjne:

· - indywidualizacja języka postaci realizm

· - próba toku zdaniowego jak w ludowej balladzie we fragmencie o miłości Anny i Czuryły (polisyndeton: I nie było o nim słychać, i nie śmiała o niego pytać, i moŜe go zapomniała, rytmizacja)

Stosunek do źródeł historycznych

- życie żaków: Mieszkania i postępowanie uczniów krakowskich w wiekach dawnych Józef Muczkowski (1842)

- życie klechów i dziadów: Pomniki do historii obyczajów w Polsce z XVI i XVII w. Kraszewskiego (1843), w tym: Albertus z wojny i Peregrynacja dziadowska (1613-14)

- postulował nie przerabianie poezji gminnej, ale tworzenie w jej duchu, by powstała poezja narodowa

- dwór w Knyszynie: kronika Świętosława Orzelskiego z XVI w.

- niewola tatarska: Jan z Tęczyna Niemcewicza

- krajobraz stepowy, nadmorski, krymski: autopsja, podróż do Odessy w 1843 r. (Wspomnienia Odessy, Jedyssanu i BudŜaku)

- opis lochów z przykutymi więźniami: Pamiętniki o Koniecpolskich (1842)

- dzieła Paprockiego i Niesieckiego o dziejach rodów szlacheckich i magnackich w Polsce

- stworzył powieść dokumentarną, nigdy nie poszedł za romansami historycznymi Scotta

GATUNEK:

Utwór jest:

• POWIEŚCIĄ HISTORYCZNĄ

• Przeważają tu postaci i zdarzenia historyczne oscylujące wokół ostatnich lat panowania Zygmunta Augusta. Naturalistyczne opisy lochów i sytuacji więźniów w niewoli tureckiej. Wypowiedzi bohaterów mają charakter historyczny, informacyjny. To jedna z niewielu powieści okazujących sytuacje wszystkich klas społecznych na tle konkretnych wydarzeń historycznych. Dialogi bohaterów są środkiem beletryzacji źródłowych materiałów historycznych.

• Należy zauważyć, że autor przejawia tendencje do szukania ciemnych plam historii np. przedstawia ostatnie - pesymistyczne - rządy króla [nie wspomina nic o wcześniejszych - pozytywnych - dokonaniach].

• realistyczna motywacja zdarzeń

• POWIEŚCIĄ PRZYGODOWĄ

Bohaterzy mają wiele przygód, a los często szykuje im niespodziewane zwroty. W dziele pojawiają się: ucieczki, próby otrucia, cudowna zwierzchność Boska nad sierotą, bójki uliczne, pojedynek, niewiarygodne sytuacje na dworze królewskim, niewola młodego Czuryły - oto rejestr awantur, sensacji a nawet niesamowitości. Nadaje to powieści Świerzy wygląd i wyposaża ją w ciekawy koloryt polski.

• POWIEŚCIĄ TRADYCYJNĄ

Narrator jest wszechwiedzący i wszechobecny. Nie ukrywa swej osoby. Komentuje zdarzenia. Zwraca się bezpośrednio do czytelnika. Jest monotonny.

PROBLEMATYKA:

Utwór oscyluje wokół historii księcia ściganego przez okrutnego stryja, który chce zawładnąć majątkiem bratanka.

OBRAZ SPOŁECZEŃSTWA

MIESZCZANIE:

Jak dobrze wiem powieść zaczyna się w wieku XVI. Kraków był wtedy stolicą Polski. Dożywał jednak dni swoich z przeczuciem, że wkrótce utraci ważność. Atmosfera panująca tam mimo wszystko tętniła życiem. Miasto wrzało i szumiało zarówno ranem, jaki i nocą - było zalane ludnością. Na ulicach zawalonych straganami i budkami można było usłyszeć wesołe śmiechy i śpiewy. Panował ogromny ścisk. Kroczyły nimi pochody uroczystości religijnych lub smutne kondukty pogrzebowe. Cały rok był niby jeden dzień świąteczny. Środowisko mieszczan pozwala na ukazanie Krakowa kulturowo - obyczajowego widzianego oczami zwykłych, prostych ludzi.

• Marcinowa i Janowa

• sprzedawczynie na rynku

• Marcinowa daje chleb Maćkowi i oferuje mu pomoc

• Pokazane jest życie przekupek [zwykła codzienność]

• ludność mieszczańska składała się w większości z przybyszów i żaków

ŻACY:

• młodzież majętna i uboga

• ze wszystkich prowincji Polski

• obcokrajowa przybyła z: Węgier, Czech, Niemiec

• napełniali strachem mieszczan, heretyków a zwłaszcza Żydów [Żyd = naturalny wróg Żaka (żacy oskarżali Żydów o mord ich praojców, zatruwanie wody - nie podobało im się święto Paschy)]

• dzielili się na wiele klas i części

• skupiali się w mniejszych grupach, którymi przewodził starszy senior

• rzadko który żak przestrzegał regulaminu, który głosił, że wychodząc na ulice mają się przebierać w szaty duchowne

• ubiór: oręż, szabla, potężne kije [do bicia Żydów]

• przeprowadzali historyczny obrzęd otrzęsin

Obrzęd otrzęsin: widoczny na przykładzie Macieja, Jacka z Wieliczki i Jasiuka z Proszkowic, którzy w ten sposób zostali przyjęci do braci studenckiej. Obrzęd odbywał się on w gospodzie pod przewodnictwem depositora[magister ceremonii / stary żak]. Do głów młodych studentów przyczepiano wołowe rogi, targano ich, bito, szturchano, tak by mieli liczne guzy i sińce. Następnie golono im głowy. Maćka dodatkowo skompromitowano zabierając mu list od matki i czytając na głos. Chrzciny miały być symbolem trudnego życia, jakie ich czeka[podobnego do rytuału otrzęsin].

• mieli swoje święto: dzień św. Gawła[dzień koguciej bitwy]

Wygląd święta: żacy nieśli koguta z. kolorowymi wstążkami nogami. Za nim niesiono kury. Gospodarz karczmy „Pod Kogutem” sponsorował żakom jedzenie. Przeprowadzano tego dnia zakłady o walki pomiędzy kogutami.

Losy Macieja podczas święta:

• spotyka starca Czuryła.

• Podpada Urwisowi

• Zaczepia go żebraczka - Agata[wychowywała Macieja]. Agata została pobita przez innych żebraków pod kościołem NMP w Krakowie i zaprowadzona do gospody. Tam pisarz miał dać jej karę. Wzajemnie rozpoznają się z pisarzem skutkiem czego za sztukę złota wykupuje sobie prawo do żebrania pod kościołem NMP [by w ten sposób pomóc Maciejowi]. Agata opowiada Grońskiemu o rodzinie i pochodzeniu chłopca. Maciej[tak naprawdę Stanisław] to syn księżniczki, którą stryj zmusił do małżeństwa ze swym synem. Małżeństwo było tajemnicą, a księżniczka została szybko sama[ maż zmarł].Chciano ją znów zeswatać z bratem zmarłego. Nie zgadzała się. Chciano zabić jej dziecko. By uchronić dziecko zajęła się nim Agata. Plan się nie powiódł. Dziecko mające ślad szczególny zostało rozpoznane przez Krzysztofowych ludzi, którzy pieniędzmi, groźbą, siłą chcieli je zabrać. Dziecko ukryto w Polesiu na dworku i sprowadzono tam mistrza. Pewnego dnia napadnięto na dworek. Dziecko schowało się w ogrodzie. Mistrza zabito. Nazajutrz Agata odnalazła chłopca, zabrała go i wyprawiła samego jednego do Krakowa [pod opiekę Boga go ofiarowawszy]. Chłopiec ma mówić, że jest sierotą a rodziców nie pamięta. Teraz sama przyszła za nim, by być mu pomocą. Po śladzie na twarzy rozpoznała go wśród żaków.

• URWIS

• rozpieszczony

• jego rodzice zginęli w pożarze

• przywódca wszystkich żaków

• najpierw wróg, później przyjaciel i obrońca Maćka

• pomaga Maćkowi związać Lagusa

• ostatecznie zostaje w magistracie Krakowskim

Autor realistycznie i ciekawie przybliża życie żaków Uniwersytetu Jagiellońskiego. Główny bohater powieści - Staszek Sołomerecki - po przybyciu do Krakowa wstępuje na uczelnię i zostaje ubogim żakiem. Dzięki powieści Kraszewskiego można poznać prawa i skomplikowane zależności, jakie istniały między samymi studentami.

Moim zdaniem, autor nieobiektywnie ocenił sposób, w jaki żacy odnosili się do innowierców. Kraszewski daje się poznać jako fanatyczny katolik. Narrator powieści, stworzony przez autora, odnosi się do Żydów i protestantów z wyraźną niechęcią. Uważa ich za gorszych ludzi i wcale nie żałuje, iż żacy często działali innowiercom na złość, że wyłudzali od nich pieniądze, że przepędzali ich z miejsc publicznych. Działania takie, podejmowane przez krakowskich studentów, uważa Kraszewski za normalne. Był to wkład żaków w walkę z reformacją. Studenckie wybryki popierał Kościół, który nie mógł walczyć otwarcie z innowiercami.

KSIĘŻNA

• Beata Sołomerecka

• w młodości zakochana Czuryle [prawdopodobnie nie znała go z nazwiska / dziś go nie pamięta]

• została zmuszona do zamążpójścia za własnego kuzyna

• posiada duży majątek

• martwi się o swojego syna

• podobna do zmarłej Barbary Radziwiłłówny

• odnajduje syna w kościele NMP na mszy

• ostatecznie wstępuje do zakonu

MACIEK SKOWRONEK / STANISŁAW SOŁOMERECKI

• główny bohater powieści

• sam o sobie wie tylko tyle, że jest sierotą

• nie pamięta matki ani ojca

• wie, że w dzieciństwie wołano do niego Stasio

• jest obiektem zamachów [książę] i zapobiegawczej opieki [matka]

AGATA

• opiekunka Macieja

KSIĄŻĘ KRZYSZTOF SOŁOMERECKI:

• brat zmarłego męża księżnej [jej nie doszły mąż]

• nie wierzy, że Maciej to jej syn i każe go zgładzić

• chce zabić Macieja i ożenić się z Anną ze względu na olbrzymi majątek

• w bójce zostaje zabity przez Czuryłe

KRÓL, KONCEPCJA JEGO POSTACI:

• Zygmunt August

• przeżywa rozpacz po stracie dwóch pięknych i ukochanych kobiet Elżbiety i Barbary

• jego twarz jest zmęczona

• chorowity, wycieńczony, bez sił [leczy go Koryncka]

• opadnięty moralnie [odczuwana niemoc]

• męczą go bezsenne noce i wspomnienia

• pomaga Księżnej każąc przywrócić jej z synem utracone dobra

• człowiek słaby opanowany przez faworyty i faworytów

W ostatnich chwilach panowania Zygmunta Augusta wszystko wskazywało na upadek katolicyzmu. Słabość jego rządów w tym czasie dodawał sił różnowiercom, którzy chcieli zawładnąć państwem wybierając króla niekatolika. Sam król jest niezdecydowany, jeśli chodzi o postępowanie z innowiercami.

Król nie troszczy się o kraj. Nie interesuje go ani ojczyzna, ani życie. Traci majątek na kochanki.

przebywał w Warszawie [skutkiem, czego nie było go w Krakowie]

DWÓR KRÓLEWSKI

• wspaniały

• król jest szeroko otoczony bogatymi dworami panów polskich i litewskich

• osoby towarzyszące królowi: Franciszek Krasiński; Mikołaj, Krzysztof Radziwiłł;Stanisław Czarnkowski

• panuje tam rozkład moralny

• kochanki króla: Barbara Niżanka - chciwa na złoto i majątek, zazdrosna o księżną [prosi Mniszecha by ją odprawił]; Zuzanna; Anna z Witowa - zamiast pomóc pogarszają zdrowie króla

• służba

DUCHOWIEŃSTWO W KRAKOWIE:

• dzieliło się na:

• nieżonatych [wyświęconych]

• świeckich

• rektor / mistrz [klecha starszy] nauczał żaków śpiewu pieśni żałobnych

• chodziło często za jałmużną [żacy albo żebrali pod cmentarzem, kościołem na boso śpiewając pieśni, albo chodząc po domach(omijali te należące do możnych i szlachty)]

• dla gminu było mędrcami

W czarnych barwach przedstawia Franciszka Lismonina, spowiednika królowej Bony, który wyjechawszy z kraju sprzeniewierzył królewskie pieniądze i został protestantem. Co gorsza, potajemnie powracał i szerzył wrogą, gorszą religię wśród polskiej szlachty.

DUCHOWIEŃSTWO [nie krakowskie!], MIESZKAŃCY PLEBANI:

• DZWONNIK:

• Grzegorz

• stary, mieszka na probostwie

• dawniej służył na dworze

• pobożny

• przesądny

• czas spędzał na modlitwie i śnie

• ORGANISTA

• pijak i żarłok

• bardzo chudy

• REKTOR

• dawniej wędrowny klecha, dziś mistrz plebani

• poczciwy

• skłonny do bójki

• nie myślał o sobie, ale był otwarty na potrzeby ludzi

• stroił ołtarze i sprzątał kościół

• utrzymuje klechów z własnej kieszeni i dochodów kościelnych

• Maciek opowiedział mu swoją historię, ten każe mu iść do Krakowa i się uczyć dając mu trochę pieniędzy na drogę

• MAGDA

• kucharka, gospodyni

• ma życie pełne tajemnic

• stara była gdy zaczęła pracę na plebani

• z początku potulna i pokorna - teraz rządzi plebanią

• dobra lekarka

• jej rady zawsze niosły pomoc

• pomiędzy nią a Lagusem jest jakaś tajemnica [Magda jest szantażowana przez Lagusa]

Opis życia na wiejskiej plebanii jest barwny. Sam portret plebanii i jej okolicy jest mistrzowsko skonstruowany. Autor bardzo plastycznie oddał atmosferę panującą we wsi późnym latem: złote pola, głęboki błękit nieba, ciemna i ciężka zieloność lasu, leniwa cisza, która ogarnia wioskę ciepłym i bezwietrznym letnim wieczorem. Jest to obraz wręcz sielankowy.

Mieszkańcy plebani mają jasne proste osobowości, pozbawione niedomówień czy dwuznaczności. Są to typowe postacie klechów każdej polskiej, szesnastowiecznej plebanii. Można więc poznać wśród mieszkańców wiejskiego kościółka Albertusa - żołnierza samochwała, nauczyciela zabijakę, organistę, który często lubił zaglądać do kieliszka i starego, mrukliwego, zamkniętego w sobie dzwonnika. Tymi groteskowymi postaciami bezsprzecznie rządzi gospodyni plebana Magda.

HAHNGOLDEM

• jeden z Żydów chcących porwać Maćka

LAGUS

• Żyd

• dziad

• żebrak działa na zlecenie Hahngoldema

CZURYŁO

• Rusin

• Szlachcic - chodopachołek

• Sługa Sołomereckich

• porywa Maćka

• w młodości zakochany z wzajemnością w Annie. Kiedy dowiedział się, że jest zaręczona udał się na walkę z tatarami. Mąż Anny też wyjeżdża. W walce umiera mąż Anny, chłopakowi udaje się przeżyć. Będąc w niewoli został oddany Tatarce, którą zabił. Chciał uciekać, ale rany nie pozwoliły mu i znowu trafił do niewoli. Pewnej zimowej nocy udało mu się uciec. Został zaatakowany przez wilczycę, którą zabił i się nią posilił, później przez wilka - też go zabił. Znalazły go dzieci tatarskie i znowu trafił do niewoli. Pracował u tatara, później dostał się na galery, na końcu trafił do księdza, który umierając przekazał mu papiery dla pewnej rodziny[są to akta zawarcia małżeństwa pomiędzy książną i jej pierwszym mężem]. Służył u Tatara od którego uciekł na Podole. Udał się do rodzinnego majątku, który dzierżawił już ktoś inny. Służba jednak dała mu schronienie. Wraz z ogrodnikiem odkopał majątek rodzinny. Udał się do Krakowa. Tam natrafił na Annę, która go nie rozpoznaje.

• ojciec z początku nie uznaje go za syna, na starość mądrzeje

• w bójce zabija księcia

KALWINIŚCI

Negatywnie przedstawił autor zbór kalwinistów w Krakowie. Według Kraszewskiego byli to ludzie fałszywi (bo zmieniali religię katolicką, w której byli wychowani na inną, obcą), nerwowi, urągający dogmatom katolickiej wiary, szerzący zepsucie moralne i przykładający się do upadku Rzeczypospolitej. Autor reprezentuje wąski zaściankowy światopogląd, w którym nie ma miejsca na tolerancję dla ludzkiej odmienności i zrozumienia pewnych historycznych mechanizmów.

GRONORIUS I DURAN

• Niemcy

• wróżbici

• czarnoksiężnicy

• ustawia się do nich długa kolejka

• książę Krzysztof idzie do nich po poradę

• przygotowali fiolkę z trucizną dla Macieja

INNE MIASTA NIŻ KRAKÓW:

• SZLACHTA LITEWSKA

• żyje skromnie, ubogo

• mało różni się od wieśniaków

• lękliwie używała swych przywileji

• gospodarstwa zaniedbane

• uprawa roli nie daje korzyści

OGÓLNA KONCEPCJA BOHATERÓW:

- bardzo rozbudowane zewnętrznie i psychologicznie [opis]

- podkreślone wybrane rysy sylwetek

- wszystkie postaci oprócz romansowych [Czuryła, Beata] są bardzo plastyczne

- ukazane są w działaniu i reakcji na gwałtowne zmiany losu

- uwydatnione są opisy środowisk np. żacy, dwór królewski

JĘZYK BOHATERÓW

- potoczny

- bohaterowie posługują się językiem swoich środowisk

- widoczna jest indywidualizacja

Tyrteizm

Nurt poezji patriotycznej, szczególnie popularny na gruncie polskim w dobie romantyzmu. Nazwa pochodzi od imienia Tyrteusza, poety z VII w. p.n.e. autora elegii wzywających Spartan w czasie II wojny messeńskiej do nieugiętej walki w obronie zagrożonej ojczyzny. Legendzie Tyrteusza towarzyszył w romantyzmie polskim nurt poezji patriotycznej nawołującej do czynu i walki o wolność, który później został przez badaczy nazwany tyrtejskim. Najpełniejszym i najgłośniejszym przejawem tyrteizmu w romantyzmie przedlistopadowym jest Mickiewiczowski Konrad Wallenrod, poemat głoszący potęgę poezji i jej moc oddziaływania na życie. Dla problematyki tyrtejskiej jest istotne, że Halban- poeta, który w Pieśni Wajdeloty wyraża wiarę w siłę poezji, staje się równocześnie sprawcą czynu Wallenroda. Bez Halbana- poety nie byłoby czynu Wallenroda, a jednocześnie bez czynu Pieśń Wajdeloty byłaby tylko deklaracją. Rozkwit poezji tyrtejskiej nastąpił w okresie powstania oraz w poezji popowstaniowej. Czyny powstańcze, traktowane jako wzór patriotyczny, były często stawiane za wzór. Przykładem takich wierszy są Śmierć pułkownika i Reduta Ordona Mickiewicza, Sowiński w okopach woli Słowackiego, czy Pieśni Janusza Pola. Należy podkreślić, że z ogólniejszego punktu widzenia, zwłaszcza późniejszych pokoleń, niemal cała poezji romantyczna- nawet wtedy, kiedy nie zawiera kultu walki z wrogiem- mała charakter tyrtejski. Dla rozróżnienia tego szerszego znaczenia, Maria Janion wprowadza pojęcia `tyrtejska formacja pokoleniowa'. Takie rozumienie wynika z deklaracji poetów, między innymi Mickiewicza, że gdy walka na polu bitwy się skończyła, trzeba ją dalej prowadzić piórem. * Całemu nurtowi poezji tyrtejskiej przewodniczył prymat etyki obowiązku eliminujący możliwość innych powinności i zaangażowań uczuciowych - np. R.Berwiński Romeo (każdy nawet zakochany Romeo był gotów stać się żołnierzem i żegnał ukochaną może na zawsze) * 3 linie liryki tyrtejskiej (jako nurt - też po 1830): 1) żołnierska wersja losu poświęcenia ojczyźnie (ojczyzna ponad wszystko) 2) poświęcenie poprzez zostanie męczennikiem,zesłańcem,ofiarą (poezja upamiętniała te postaci). np.: Goszczyński Cześć pośmiertna Szymonowi Konarskiemu, Garczyński Grobowiec na granicach Syberii,Zaleski Ku młodziankom polskim 3) liryka idei, racje dla których należy sięgnąć po broń: zemsta (pieśń Konrada z III cz. Dziadów, Ujejski Pieśni zemsty); romantyczna idea wolności („Za wolność naszą i waszą”- czyli też wrogów)np: Norwid Pieśń do wroga; idea ojczyzny demokratycznej czy wręcz ludowej (wróg może być nie tylko zewnętrzny ale i wewnętrzny,np: panowie), np. Goszczyński Muzyka wojskowa - te ostatnie to już raczej wiersze rewolucyjne: symboliczna wykładnia sił natury(pioruny,błyskawice,burze); rewolucyjność kojarzona z destrukcją ale także - za rewolucją francuską - z tańcem i marszem( Berwiński Don Juan Poznański - taniec na wulkanie, Marsz w przyszłość: rewolucja jest tu marszem ciężkim i krwawym, ale pełnym energii i wiary w osiągnięcie celu - ziemi obfitego chleba i równości społecznej; wiersz wprowadza groźne rekwizyty,np. noże, ale brak tu wysilonej frenezji)

Wallenrodyzm

• pojęcie stosowane na oznaczenie metody działania oraz postawy człowieka, który - powodowany szlachetnymi intencjami - w drodze do osiągnięcia celu kieruje się sposobami powszechnie przyjętymi za nieetyczne i niemoralne: skrywa uczucia nienawiści i wrogości, osłania swoje rzeczywiste zamiary pozorami służby i poddaństwa, by pozyskać zaufanie przeciwnika, by w konsekwencji tym skuteczniej zniszczyć przeciwnika w odpowiednim momencie *Geneza - termin ten został ułożony od nazwiska tytułowej postaci powieści poetyckiej Mickiewicza Konrad Wallenrod tematycznie związanej z dziejami litewskich zmagań z krzyżakami (historycyzm romantyczny - wykorzystuje przeszłość do pośredniego mówienia o współczesności)

• Konrad Wallenrod: * wydany w Petersburgu w 1828 roku * powieść poetycka opatrzona mottem z Księcia Machiavellego, które mówi „Trzeba być lisem i lwem” * zderza ze sobą dwie postawy: „rycerską” i „spiskową” *bohater jest rozdarty pomiędzy osobistym honorem a miłością do narodu, między ogólnie przyjętą moralnością a moralnością spiskowca * akcja umieszczona została w rycerskim średniowieczu, ale akcja symboliczna dzięki kreacji bohatera podaje pod refleksję ówczesnych bojowników, którzy z różnych powodów nie prowadzili otwartej walki,ale walkę z podziemia,z ukrycia. * Mickiewicz połączył cechy bohatera bajronicznego z rodzimością, tzn. wyzyskał tematykę historyczną i zagadnienie walki narodowościowej *Konrad Wallenrod rozpoczął nowy etap walki klasyków z romantykami - dyskusja literacka przekształca się w dyskusję światopoglądową * poemat współdziałał w procesie narodzin nowej etyki, wykreował postać rewolucjonisty-spiskowca * z ideą patriotycznej zemsty polemizował Krasiński w Irydionie, Słowacki w Beniowskim * bohater na wzór Konrada Wallenroda to również ktoś kto poświęca własne prywatne szczęście dla wyższych patriotycznych racji * trudno jednoznacznie stwierdzić, że Konrad Wallenrod pochwalał ukryty model walki (to wyniszczało wewnętrznie Konrada)

Liryka romantyczna: tyrtejska i rewolucyjna (jw.), religijna i mesjanistyczna

Liryka religijna i mesjanistyczna (po 1830) *jej nasilenie związane było z kolejnymi klęskami narodowymi i potrzebą ochrony przed rozpaczą *w większości wiersz-apele, wiersze-modlitwy do Boga pisane z myślą o dobru ogółu,ojczyźnie *zasadność odwołania się do Boga w sprawie polskiej - mesjanizm - w tym sensie prawo bytu miały utwory: błagalne o zaprzestanie kary; zapewnienia że miara cierpień się już dopełniła,np: K. Ujejski Chorał: biblijnie stylizowane błaganie o łaskę, o zmiłowanie Boga nad cierpiącym narodem, którego wiarę nie są w stanie zachwiać żadne historyczne zawirowania - utwór pisany pod wrażeniem rzezi galicyjskiej. *od liryki religijnej przechodzono do liryki mesjanistycznej coraz większą wagę przypisując do analogii Polska=Chrystus (Pol i Ujejski uważali że misją Polski jest wyzwolenie innych narodów Europy - patrz. rodzaje mesjanizmu)

Dwa rodzaje poezji: 1) poezja snycerska (oparta na realizmie poetyckim): Szekspir,Goethe, Scott, Goszczyński, Zaleski 2) poezja liryczna (oparta na muzykalności): Rousseau, Schiller, Byron, Mickiewicz, Malczewski Koronne gatunki liryki romantycznej: 1) w okresie przedlistopadowym (do 1830): ballada, wiersze elegijne, sonety 2) po roku 1830: liryka śpiewna (śpiewka żołnierska, przeróbki autentycznych pieśni ludowych): poezja powstańczo-patriotyczna (W.Pol) i zwrot ku programowej ludowości (piosenki romantyczno-ludowe - Pol, Syrokomla, Zmorski, Ujejski); liryka modlitewna (Mickiewicz, mistycyzm Słowackiego, Litania do najświętszej Marii Panny Norwida, modlitwy Krasińskiego)

prometeizm - to bunt przeciwko systemowi wartości, który toleruje występowanie zła. Wyrósł z przekonania, że ludzie własnym wysiłkiem mogą to zło eliminować. Potępiając rezygnację jako zaporę w tej walce oraz postawę sprzeczną z godnością ludzką prometeizm przeciwstawiał się wierze w Boga, a w szczególności wierze w Boga, w którym widzi tyrana. Niedoścignionym przykładem prometeizmu w literaturze polskiej jest scena Wielkiej Improwizacji cz. III Dziadów Adama Mickiewicza. Szczególnie dwa aspekty tego buntu są istotne: * Konrad buntuje się przeciwko Bogu jako natchniony artysta, co zbliża go do prometeizmu reprezentowanego przez Prometeusza Goethego (będącego połączeniem dwóch wersji tej postaci: człowieka rzucającego wyzwanie Bogom oraz artysty) * Konrad buntuje się przeciwko istnieniu zła, ale jako zło nade wszystko obrażające jego poczucie moralne uważa zniewolenie własnego narodu. Jego prometeizm ma zatem charakter przede wszystkim narodowowyzwoleńczy.

Aluzją do mitu prometejskiego (z przekładu Ajschylosa, w którym Prometeusz= twórca rzemiosła i sztuk wśród ludzi) jest Promethidion Norwida.

Kollokacja

Twórcy (najważniejsze rzeczy z notatek dziewczyn i Seby)

1) Adam Mickiewicz (1798-1855) & w wierszu Do Joachima Lelewela sceptycyzm poznawczy rozciągnięty na całość dziejów ludzkich, historyk jako badacz umieszczony na czele mędrców. → hołd złożony ideałowi historyka, jakim dla Mickiewicza i filomatów był ich profesor z lat 1815-1818 - Joachim Lelewel. To wiersz okolicznościowy, związany z powrotem Lelewela na katedrę wileńską w 1822r.

Poznanie dziejów, ich sensu, ukrytych sprężyn poruszających wielki teatr historii był szczególną pasja poznawczą juweniliów Mickiewicza. To filozofia historii.

Do Joachima Lelewela

• Mickiewicz pamięta, ze będąc człowiekiem, jest także Polakiem i tkwi korzeniami w swojej ojczyźnie.

• Proces rozwojowy wynikający z wiersza jest przesycony dynamika walki racji i potęg przeciwstawnych (despotyzm i wolność).

• Despotyzm - potęgi ziemskie, od królów poprzez tyrańskie rządy (również Starożytny Rzym), po instytucje Kościoła.

• Wolność - instytucje i ustroje demokratyczne → apologia starożytnej Grecji - oświecenie i brak przesądów, rewolucje (Mickiewicz nie pojmował rewolucji w dzisiejszym tego słowa znaczeniu, ani nie zachwycał się rewolucją francuską).

• W poemacie epickim Kartofla. Poemko we czterech pieśniach (zachowała się pieśń I i luźny fragment którejś z dalszych pieśni) nadzieją świata jest rewolucja amerykańska, jednocząca postęp moralny i cywilizacyjny z władztwem ludu.

• Dziedzictwo rewolucji francuskiej dobroczynne w skutkach - nowy kształt świata.

Kartofla. Poemko we czterech pieśniach

• Inną siłą skutecznie podważającą despotyzm jest nauka, postęp rozumu, praca jako domena twórczych działań człowieka.

• Ziemlanek, czy ziemlanka (kartofel) domaga się poematu na swa cześć - żart poetycki.

• Obiektem apologii staje się ziemniak, jego odkrywcy i ci, którzy uprawiają kartofle.

• Zachowany fragment zawiera apostrofę do Adama Chreptowicza, światłego reprezentanta arystokracji litewskiej jako „uprawcy ziemlanki”.

OKRES FILOMACKI. PATRONAT KLASYCYZMU

Towarzystwo Filomatów

• powołane w 1817r. do tajnego istnienia przez grupę studentów Uniwersytetu Wileńskiego - Mickiewicz jednym z założycieli;

• z zamiarem wpływania na stan oświaty, nauczania, poziom fachowy i moralny nauczycieli i duchownych;

• działalność prowadzona z myślą o ojczyźnie, ich patriotyzm miał wymiar konkretny, wtopiony w projekty ekonomiczne i etyczne wyobrażenia o człowieku;

• etyka obowiązku, cnota powinności społecznych, walka z egoizmem - te wartości powinny organizować światopogląd społeczności;

• jako czytelnicy prawodawców oświeceniowych i twórców utopii starali się nadać swemu towarzystwu kształt miniaturowego państewka - republiki młodych związanych przyjaźnią (a nie tylko interesem i obowiązkiem).

Poezja Mickiewicza - filomaty:

→ zaangażowana w wartości propagowane przez filomatów i opiewanie uroków bytowania w „rówienników gronie”:

Ton serio - wiersz Już się z pogodnych niebios (1818), pieśń Hej, radością oczy błysną.

Ton żartobliwy - poezja okolicznościowa, np. Któż nad ciebie, któż nad Janka (1820; skierowany do Jana Czeczota) -piosenkowa, odpatetyzowana chwalba przyjaźni.

Mickiewicz wkrótce zaczął tęsknić za dziwami i cudami romantycznymi, ale okres filomacki pozostawił w nim trwałe rysy:

-w stylu bycia - skłonność do wspólnot przyjacielskich,

- w myśleniu - poszanowanie dla etyki społecznej i gotowość do ofiar dla „dobra społecznego”,

- zupełne wyzbycie się egoizmu i wrażliwości na własny interes.

Okres filomacki - ważny moment wspólnych zabaw, kulminacja ideałów oświeceniowo - obywatelskich, przewagi tego, co powszechne nad indywidualna jednostką.

Mickiewicz próbuje sił w ważniejszych gatunkach klasycyzmu:

• w poemacie opisowo- historycznym (Kartofla),

• w liście poetyckim, nasyconym refleksją historiozoficzną (Do Joachima Lelewela)

• w odzie (Oda do młodości),

• w bajce,

• wierszowanej powiastce o rozbudowanej formie narracyjnej (naśladowania z Woltera).

Patronat poety klasycznego - Stanisław Trembecki.

→ komentarz M. do wileńskiego wydania Sofiówki z 1822r.,

→ pewne cechy stylu M. przejęte od Trembeckiego:

• peryfrazy, metonimie, szyk przestany wyrazów np. Zima miejska lapidarność (zwięzłość),

• operowanie słowem śmiałym, dosadnym (jakby gminnym, nieliterackim),

• poszukiwanie formuł stylistycznych zwięzłych , charakterystycznych,

• wyczulenie na dźwięczność wiersza,

• początek stosowania umiejętnej puenty i aforyzmów - później rozwiną się w słynne gromy Mickiewiczowskie, w aforystykę Zdań i uwag,

• warsztat opisowy (Kartofla - pochwała nowogródzkiej ziemi zaczyna się apostrofą do Trembeckiego i utrzymana jest w estetyce klasycznego pojmowania piękna i pejzażu ).

W tym okresie nabył M. językową śmiałość - umiejętność operowania czasownikami, zwł. ruchowymi, które wnosiły dynamiczny aktywizm (uderzająca cecha, np. wiersza Do Joachima Lelewela, w którym najazd Persów został oddany przez energię czasowników).

OKRES KOWEŃSKI (1819 - 1823; z przerwą urlopowa w r. 1821/1822)

Od 1819r., ukończywszy kurs nauk na uniwersytecie, M. jako stypendysta, oddany został do dyspozycji władz szkolnych z obowiązkiem podjęcia wyznaczonej pracy nauczycielskiej.

Pozbawiony intelektualnej atmosfery Wilna, przyjacielskiego grona filomatów, zmuszony do pracy, której nie lubił, do obcowania z ludźmi miernymi. Poczucie samotności i obcości → ratował się lekturami, dobieranymi wedle usposobienia - literatura gorzka, rozjątrzona, z bohaterem samotniczym i cierpiącym, zachowującym gniewny dystans, i któremu „źle w złych ludzi tłumie”.

Są to „książki zbójeckie”, „młodości mojej niebo i tortury”, o których mówi Gustaw w IV cz. Dziadów:

→ Schiller (przede wszystkim Zbójcy),

→ Goethe (Cierpienia…),

→ Byron (w pewnym momencie czytywać chciał i mógł wyłącznie Byrona).

One formułowały nowożytną kulturę europejską. Nie wszyscy autorzy byli romantykami, ale podejmowali problematykę indywidualizmu, praw jednostki, jej sporu ze światem i buntu.

→ M. czytelnik bardzo wrażliwy i skłonny do utożsamiania się z bohaterami tych książek.

Mickiewicz jako kochanek:

W 1820r. poznał Marię (nazywaną Marylą) Wereszczakównę - widział w niej idealną kochankę dla poety. Wereszczakówna, wkrótce poślubiona hrabiemu Puttkamerowi, pozostała miłością idealną i nieszczęśliwą. W poezji jawi się ona jako „nadludzka dziewica”, „boska Maria”, istota bliźniacza, ze wspólnymi upodobaniami, duchowymi porozumieniami, do wyższych przeznaczeń, zniszczonych przez życie.

Z rozwojem dramatu miłosnego narastał konflikt M. z filomatami. Przyjaciele słali mu listy z apelami o rozsądek. Poetycka repliką na nie jest wiersz

Żeglarz (1821)

- znakomity manifest indywidualizmu i sceptycyzmu poznawczego kwestionującego zasadność orzekania o świecie i człowieku wedle rozumu,

- słynna końcowa strofa podwójna deklaracją - romantycznego filozofa egzystencji i filomaty, który nie potrafi tak zredukować swej osobowości, by stać się w pełni członkiem filomatów:

I razem ze mną pod strzałami gromu,

Co czuję, inni uczuć chcieliby daremnie!

Sąd nasz, prócz Boga, nie dany nikomu.

Chcąc mnie sądzić nie ze mną trzeba być, lecz we mnie.

- Ja płynę dalej, wy idźcie do domu.

Rozbieżności z filomatami dotyczyły:

• oceny postawy i zachowania M. (miłość do Maryli),

• twórczości - M. zaczął „romantyzować” filomatyzm:

• wiersze żartobliwe , igrające konwencjami poezji uczonej, detalami fizyki i chemii, ale z wydźwiękiem romantycznym (Pieśń filaretów,1820; Toasty, 1821)

• Oda do młodości (1820):

- klasycyzująca, z mnóstwem haseł i odwołań do wspólnoty filomackiej, do zbiorowego heroizmu w walce z przeciwnikiem;

- nie spotkała się ze zrozumieniem filomatów, oprócz Franciszka Malewskiego, który nazwał ją „chrzestną córka Schillera”. Dla większości była Oda dziwactwem poetyckim;

- zaskakiwał schillerowski ton wiersza i skrzyżowanie etyki społecznej , znanej z własnej praktyki i wierszy masońskich z apelami do innych niż rozumowe źródeł inspiracji ;

- samoświadomość młodości wypowiedziana z niespotykaną dotąd mocą: młodość absolutem i wartością; młodość potęga kreacyjna o boskiej mocy, składnik uniwersalnego porządku świata;

- porównanie Boga i młodości - 2 sił powołujących byty do istnienia;

- zapowiedź stworzenia nowego świata i gwarancja siły kreacyjnej były odczytywane również politycznie, szczególnie po powstaniu listopadowym i w późniejszych ruchach rewolucyjnych.

Ballady i romanse (1822)

• brak folklorystycznej dosłowności, czerpanie z historii,

• Rybka, To lubię, Lilie, Dudarz - z przypiskiem „ pieśni gminnej” , ale to odnośniki konwencjonalne → zaznaczanie dystansu między światem balladowym a autorem,

• Dziwności, cuda, tajemnice, nadziemskie zjawiska powołane na odpowiedzialność narratorów,

• Często więcej niż 1 narrator (Świteź , To lubię - w ramową opowieść młodych ludzi, którym się zdarzyła niezwykła przygoda, wmontowana właściwa opowieść o istocie tajemniczych zjawisk snuta przez „marę” z innego świata),

• Dystans wiąże się też z tonem żartobliwym niektórych utworów cyklu (np. Pani Twardowska),

• To lubię jako utwór do straszenia (wynika to z dedykacji), ale pełna dowcipnego użytkowania poetyki grozy: egzorcyzmowana imieniem Chrystusa „ straszna martwica” odpowiada uprzejmie „ na wieki wieków”; jej czyśćcowe katusze skraca słowo „ to lubię”,

• Brak dosłowności w traktowaniu nadprzyrodzonych zjawisk rzeczywistości potwierdzają okrzyki narratorów, zdroworozsądkowców, którzy są tak jak ich słuchacze sceptykami: „choć powiem, nikt nie uwierzy”, → brak przekonania, że świat balladowy spaja wspólnota wierząca w cuda (tak jest już w II cz. Dziadów) ,

• Jest też sfera wartości i prawd nie traktowanych z humorem → bogactwo tomiku, wielość propozycji i rozwiązań,

• Odkryta nowa geografia literacka - miejsce spotkań dwóch światów: realności z fantastyką → jezioro Świteź, Płużyny, Ruta, góra Żarnowa; przestrzeń realna zyskuje perspektywę metafizyczną;

• Nastrój niepokoju, tajemniczości (pejzaż),

• Mało opisów przyrody, ale są silnie nacechowane semantycznie → dzikość okolicy, cisza, grząska ziemia, nagły szum wiatru, szelest suchej gałęzi, wody jeziora i rzeki oblane blaskiem księżyca; realia okolicy - stara cerkiew, cmentarz,

Lilie, w pewnej mierze Świtezianka i Rybka:

- problematyka moralna winy i kary, sumienia, odpowiedzialności za czyny,

- zbliżenie etyki z fantastyką,

- świat nadziemski zadziwia, ingeruje w sprawy ziemskie, osądza je, wprowadza lad w zachwiany porządek ludzi.

Romantyczność

- polemika z ciasnym racjonalizmem uczonych, „mędrców” (starzec to astronom i matematyk Jan Śniadecki), kwestionujących istnienie zjawisk nadrozumowych,

- starzec słowa dziewczyny (Karusi) zwrócone do ducha zmarłego kochanka (Jaśka), którego obecność i czuje i widzi, określa jako „duby smalone”,

- wiarę dziewczyny podzielają zgromadzeni na rynku miasteczka prości ludzie, pragnie podzielić ja też poeta - przypadkowy świadek wydarzeń,

- dziewczyna ma wiarę dotyczącą „prawd żywych”, które można dostrzec za pomocą serca i wyobraźni.

Do gatunku ballad powróci poeta okazjonalnie tworząc Czaty, Trzech Budrysów (1828) i Ucieczkę (na motywach Lenory, 1832). Sonety odeskie

• Kontynuują kronikę serca bliską wyznaniom bohatera Dziadów cz. IV i wiersza Do M.*** z 1823r.

• Bohaterem człowiek, którego uczucia zostały doświadczone, a serce przypomina opuszczoną świątynię, „gdzie bóstwo nie chce mieszkać, a ludzie nie śmieją”,

• Obumarłe serce, ale żywa pamięć przeżytych uczuć, wspomnieniem osób i miejsc związanych z dramatem miłosnym,

• Świadomość bohatera zamknięta w sieci pamiątek - sonet XII określa miejsce duchowej egzystencji bohatera tam, „gdzie są przeszłości smętarze i trumny”,

• Ów człowiek owładnięty pamięcią ma rysy bajroniczne, (M. tłumaczył w Kownie wiersz-poemat Sen Byrona. To utwór o fatalizmie pamięci i zaniku woli życia w bohaterze, zdominowanym przez „mary” przeszłości)

• Sentymentalna stylizacja uczuć (więź sentymentalizmu z problematyką upływu czasu, elegijnego utrwalania pamięci o przeszłości),

• Od sonetu XIII do XXII (tyle utworów w cyklu) - ars amatoria (sztuka kochania), która ma swe radosne obrzędy (Dzień dobry, Dobranoc), zabawne fortele.

- ich bohaterem romantyczny dandys biegły w sztuce kochania (zachwala swe umiejętności tez w odeskim, ale nie sonetowym wierszu Zaloty) i strategii salonowej,

- sonety XVIII i XIX miniaturowymi scenkami obyczajowymi w salonie, narrator zarazem zabawowym nauczycielem stylu bycia, nie utrudniającym kochankom uprawiania miłości mimo konwenansów

Człowiek wytrawiony przez ból miłosny i salonowy dandys to skrajności spotykane często w romantyzmie. Wiersze poświęcone sztuce kochania nie są więc źle zestrojone z sonetami pamięci i smutku.

Mickiewicz po raz pierwszy w polszczyźnie usamodzielnił językowo erotykę, poszerzył uczuciową wiedzę o człowieku-kochanku i o literackich sposobach wyrażania sztuki miłosnej.

Inne wiersze z fascynacją orientalizmem:

Romantyczne odnowienie elegii tak nadużywanej w sentymentalizmie. Mickiewicz rozbija wyznaczniki gatunku , tworzy swobodna wypowiedź liryczną ze scenkami sytuacyjnymi i quasi-dialogiem, wnoszącymi do elegii żywioł dramatyczny .

• Godzin. Elegia (1825),

• Do D.D. Elegia (1825) → intymne cechy ja lirycznego, ton osobistego wyznania,

• Dumania w dzień odjazdu (elegia, 1825) → portret Pielgrzyma z sonetów + świadomość wyobcowania i samotności jako trwałych rysów egzystencji człowieka - wygnańca,

• Farys. Kasyda* (1828):

- *Kasyda (z arabskiego "poemat celowy"), arabski gatunek literacki, powstały w epoce przedislamskiej i występujący w literaturze wielu narodów Bliskiego i Środkowego Wschodu. Budowa kasydy jest ściśle określona: część pierwsza - wstęp liryczny, część druga - opis, i część trzecia - cel, który mógł być satyrą lub panegirykiem, w zależności od intencji. Często na końcu kasydy występowała mądrość, sentencja filozoficzna. Kasyda składała się z kilku do kilkudziesięciu wersów. Do XIX w. typowa forma arabskiej wypowiedzi poetyckiej. Naśladowali go romantycy, np. A. Mickiewicz (Farys. Kasyda) [encyklopedia internetowa WIEM].

- utwór o kunsztownej metaforyce i rytmice (próba sprostania maestrii kasyd), wierny wymogowi gatunku w opisie zmagań jeźdźca z pustynią,

- romantyczny poemat o wolności,

- Farys to kolejne wcielenie bohatera - indywidualisty, ma wiele rysów bajronicznych, ale brak mu nienawistnego rozjątrzenia uczuciowego wobec świata,

- Farys nie jest samotnym nienawistnikiem potwierdzający swą wyższość aktami pogardy i zbrodni, jak np. Arab Słowackiego, ma pewną sympatie wobec świata → ewolucja bohatera-przełamanie pychy w pokorę, MESJANIZM Dziadów :

• Wykorzystanie analogii między męką Chrystusa i odkupicielskim sensem jego ofiary a „ofiara niewinną” współczesnych polskich męczenników;

• Ofierze przypisuje się podobną moc zbawczą w stosunku do własnego narodu i do całego świata;

• Ofiara polska ma sens uniwersalny: ponowienie powszechnego odkupicielskiego charakteru ofiary Chrystusa;

• Ofiara jest złożona dla wolności i ma zbawić współczesny świat historyczny; tym samym przywraca ład chrześcijańskiej teodycei: zło w świecie nie jest dowodem okrucieństwa Boga, lecz przejawem Jego odwiecznych zamysłów, który kolejnymi aktami odkupień zbliża świat do porządku boskiego;

• Do walki ze złem historycznym uosobionym w caryzmie, Bóg wybrał Polskę nie tylko ze względu na jej dawne zasługi dla wiary i wolności (zob. poniżej Księgi narodu), ale z uwagi na niewinny charakter poniesionych cierpień;

• Kategoria niewinności odnosi się do całego narodu, a nie tylko do jego ofiar dziecięcych;

To myślenie ma sens, gdy przyjmie się boskie władanie historią, możliwość interwencji Boga w dzieje świata, a ziemię traktuje się jako arenę permanentnej walki Boga z Szatanem, Dobra i Zła.

Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego

• Najbliższy czasowo Dziadom drezdeńskim utwór (powst. jesień 1832);

• Etyka antyindywidualistyczna, obca jednostkowemu heroizmowi;

• Księgi zwracają się do bohatera zbiorowego i nauczają prawd odnoszących się do całej wspólnoty emigracyjnej, są nawet potraktowane jako dzieło zbiorowe - autor swa rolę redukuje do minimum, jako przekaziciel myśli zebranych z dziejów Polski → dlatego publikowany bezimiennie z kształtem poligraficznym książeczki do nabożeństwa;

• Biblijna stylizacja Ksiąg, przypowieści, wykłady nauk moralnych - proza kunsztownie artystyczna, pod pozorną prostotą treści parabol i zdań współrzędnie złożonych (jak w Starym i Nowym Testamencie);

• Mickiewicz chciał doprowadzić do skojarzenia Ksiąg z powagą wzorów Ewangelii i katechizmu (pierwotny tytuł: Katechizm pielgrzymstwa polskiego);

• Księgi miały wychowywać (polskich emigrantów) i nauczać (religii wolności i wiary w jej zwycięstwo);

M. pojmował ówczesną sytuację europejską jako przełomową dla ideowo - politycznej przyszłości świata, jako schyłek panowania królów. Do tej sytuacji chciał przygotować polskich emigrantów. Dlatego nadał utworowi budowę dwudzielną:

• Księgi pielgrzymstwa - prognozy polityczne i moralny dekalog polskich pielgrzymów,

• Księgi narodu - rozważania historiozoficzne poświęcone dziejom wolności i historii ludzkiej.

Wedle Ksiąg narodu :

• osnowę ludzkości stanowi rozwój wolności, który nie odbywał się bez sprzeciwów i zahamowań. W starożytności ideę wolności burzył Rzym cezarów.

• Zamordowanie Chrystusa, „najświętszego i najniewinniejszego z ludzi” jest faktem o podwójnym znaczeniu:

- wskazuje na tryumf despotów,

- jest sygnałem przesilenia niewoli.

• Tryumfujące chrześcijaństwo otworzyło nową erę wolności i uniwersalizmu opartego na prawie Bożym. Ten ład rozbili nowi przeciwnicy wolności, królowie nowożytnej Europy.

• W wiecznej walce dobra ze złem, Boga i Szatana, królowie okazali się przeciwnikami ludów i nieprzyjaciółmi samego Boga.

• Do nieustannych walk , w których ginęła wolność a potężnieli królowie, popchnęły narody ciągłe wojny w imię haseł bałwochwalczych, jak „równowaga polityczna”, zaokrąglenie granic, interes, zysk.

• Wg historiozofii Ksiąg, podobne przesilenie miało miejsce w czasach śmierci Chrystusa.

• Nienawiść królów do Polski miała mieć podobne źródła jak zajadłość imperatora rzymskiego przeciw Chrystusowi.

• Polska w świecie nowożytnym uosabiała ideę wiary i wolności. Nie znała fałszywych bogów interesu, zysku, nie prowadziła zaborczych wojen, przeciwnie - umacniała braterstwo i sprawiedliwość.

Przez zastosowanie takiej interpretacji historii Polski, przeszłość narodu piękniała i uzyskiwała wymiar uniwersalny. Dała się pojmować jako symboliczna historia wolności oraz jako „figura”, zapowiedź przyszłego ładu świata opartego na solidarności i braterstwie.

Mesjanizm Ksiąg narodu koncentruje się na przemianie i na duchowym odrodzeniu świata, które wywalczyć trzeba wysiłkiem ludzkim.

Bez mesjanistycznej perspektywy Ksiąg narodu, Księgi pielgrzymstwa byłyby zawieszoną w próżni nauką moralną. W świetle Ksiąg narodu wygnańcy, nie są zwykłymi emigrantami, lecz wybranymi przez wyższe przeznaczenie rycerzami wolności powszechnej. Dlatego nazywa ich M. pielgrzymami, czyli ludźmi zmierzającymi do mesjanistycznie wyznaczonego celu podwójnej wolności: własnego kraju i ludów Europy.

Nazywa ich też apostołami. Apostolstwo odwoływało się do postaw moralnych opartych na ofiarności, poświeceniu, miłości, pokorze.

Mickiewicz nazywa emigrantów też „ludem Bożym na puszczy”, jak Żydzi w drodze do Ziemi Obiecanej, który musi wierzyć w dojście do celu i nie narzekać na trudy, inaczej zginie. Są także „rozbitkami na brzegu cudzym”, których ocali jedynie solidarna wspólnota.

M. poddaje surowej ocenie człowieka dawnego typu , zwraca się przeciwko kłótniom, chełpieniu się przeszłymi zasługami. Słowa negatywne kieruje też pod adresem mędrków,, którzy są potraktowani jako zajadli wrogowie miłości i wiary.

Poniekąd całe Księgi, aż po kończącą je Litanię pielgrzymską są podporządkowane religii wolności. Zmienia ona niemal każde z tradycyjnych wyobrażeń: religia, lecz wolności; wiara w Boga, lecz Boga błogosławiącego walczącym o wolność; modlitwa, lecz o „wojnę powszechną za wolność ludów”.

Dwojaki ton uczuciowo-moralny: ton pokory, wezwań do ofiary i ton gwałtownych oskarżeń i potępień nieprawowanej Europy i jej rządów.

Przez stylizacje biblijną przebija głos pomsty i groźby, przypominający bardziej Apokalipsę św. Jana niż ewangelię miłości.

Rozdziały z XXII i XXIII przynoszą wizję sądu Wolności nad potępionymi narodami.

Autor: zarazem profeta i polityk, który historiozofię i etykę utworu zaangażował w walkę o rewolucyjną współczesność Europy.

Dzięki tonowi wolności, Księgi zdobyły ogromną popularność nie tylko wśród emigrantów, ale przełożono je też na główne języki europejskie. Tłumaczenie francuskie wywarło wpływ na głośny utwór Lemennais'ego „Słowa wieszcze”.

LIRYKI LOZAŃSKIE

• to kilka wierszy powstałych w latach 1839-1840 podczas pobytu Mickiewicza w Lozannie, nie opublikowanych za życia poety:

- Snuć miłość,

- Nad wodą wielką i czystą,

- Gdy tu mój trup,

- Polały się łzy.

Nowsi wydawcy pism poety jako liryki lozańskie traktują też 2 fragmenty:

- Ach, już i w rodzicielskim domu,

- Uciec z duszą na listek.

• Uważa się, ze ta grupa sygnalizowała przemiany w liryce romantycznej - odejście od retoryki, od opisowości, lapidarność odległa od romantycznego wielosłowia → ten efekt uzyskuje eksponując funkcje słowa, nie konstrukcje zdaniowe i przez poszerzenie słowa o znaczenie alegoryczno - symboliczne;

• Każde słowo ma wiele sensów, często metafizycznych;

• Skłonność do melodyjnego zorganizowania wypowiedzi i uwyraźnienia fonicznej strony języka -uzyskane poprzez powtórzenia, paralelizmy; muzykalność nie jest śpiewankową łatwością jak w liryce romantycznej - wynika z rozkołysanego rytmu, powtórzeniowej ramy i wewnętrznych paralelizmów, które stanowią syntezę życia;

• Nie są jednolite ani w przesłaniu myślowym, ani w nastroju poetyckim:

- spojrzenie na własną egzystencję z drugiego brzegu życia (Polały się łzy, Gdy tu mój trup),

- osąd życia w kategoriach klęski Snuć miłość- filozofująca liryka religijna i poezja wiary i moralności; poeta ponawia próbę dotarcia do Boga poprzez miłość, pragnie zdobyć siłę Bogu równą;

• Od bytu trupa wśród innych pozornie żywych (Gdy tu mój trup) do pozyskania mocy Stwórcy (Snuć miłość ) - to rozpiętość skrajnych możliwości wierszy;

• utwory, w których ujawnia się bolesna autoświadomość , poczucie klęski, ciężkie doświadczenia życiowe;

• szczególnie ostro uświadomiona dola wygnańca, dla którego obca pozostaje rzeczywistość Zachodu i własna emigrancka społeczność, pełna rozrachunków, nienawiści;

• utwory te są nasycone jednostkową tematyką egzystencjalną z tematyką wewnętrznego zgnębienia, samotności i smutku;

podmiot liryczny jest „wdowcem i sierotą”; jedyną wartością ocalającą przed tym wewnętrznym sieroctwem jest mit dzieciństwa i młodości, swoista Arkadia wyjęta spod niszczącego działania czasu;

Aleksander Fredro (1793 - 1876) Hrabia; jego młodość związana była ze służbą wojskową (udział w kampaniach napoleońskich 1809- 1814); zadebiutował w 1817 roku komedią Intryga na prędce; po śmierci ojca w 1828 roku osiadł na stałe we wsi Bieńkowa Wisznia; w tymże roku poślubił rozwódkę, Zofię Skarbkową, po 11 latach starań; od 1833 roku udzielał się politycznie, jako deputant do sejmu stanowego Galicji;

Pisarstwo Fredry odbiegało od standardów romantycznych, przez co doszło do rozdźwięku między nim i ówczesnym światem literackim; konflikt z Goszczyńskim z 1835 roku spowodował, że pisarz zamilkł na kilka lat; W tym samy roku oskarżono go o plagiat, dotyczący Ślubów panieńskich; oskarżenie było jednak niesłuszne, sceny w owej francuskiej sztuce były bowiem zainspirowane francuskim tłumaczeniem utworu Fredry; zmarł w 1876 roku, we Lwowie;

Stosunek do romantyzmu: Nie da się go jednoznacznie określić.

Fredro, podobnie jak romantycy, jest zwolennikiem i realizatorem kultu wielkiej miłości. Miłość u Fredry jest jednak utożsamiana ze szczęściem, z kompromisem i zwykle zostaje zwieńczona ślubem. Witać tu już wyraźny rozdźwięk między autorem a romantykami, kultywującymi miłość nieszczęśliwą.

Kontrowersyjny dla fredrologów wydaje się również fragment ze Ślubów panieńskich, w którym Radost mówi do Albina: Nie bądź Gustawem- lecz kochaj wesoło. Niektórzy doszukują się tu polemiki z Mickiewiczem, kultywatorem cierpienia. Inni stwierdzają, że chodzi o to, by Albin brał przykład z Gucia i kochaj jak on, nie zaś płaczliwie.

Zwolennikom tezy, jakoby Fredro był oponentem romantyków, pomaga fakt często nawiązywania autora Ślubów panieńskich do literatury tego okresu chodzi jednak zwykle o romanse sentymentalne, jakich niezliczona ilość krążyła wówczas między pannami. Niechęć Fredry do tego typu literatury możemy zauważyć w Panu Jowialskim na przykładzie Heleny, możemy zaobserwować również w Ślubach… do których autor wprowadził karykaturalne wręcz dzieło Męża Kloryndy życie wiarołomne.

Również niejednoznaczna interpretacja zakończenia Pana Jowialskiego może przeważyć szalę. Jeżeli bowiem uznamy, że pozwalając Ludmirowi wtopić się w środowisko Jowialskich chciał Fredro wykpić modę na romantyków, jest to dodatkowy argument na to, że Fredro był przeciwnikiem romantyzmu. Bardziej prawdopodobna wydaje się jednak interpretacja zakończenia Pana Jowialskiego, w myśl której nie tyle romantyzm podlega krytyce, ile obyczaj starej arystokracji, dystans głównego bohatera do świta oraz jego pogoda ducha podlegają afirmacji.

Historyzm u Fredry na podstawie Zemsty.

Najbardziej zasadnym wnioskiem zdaje się być taki, że Fredro jako intelektualista doby romantyzmu dowolnie czerpał z jego osiągnięć, dostosowując wybrane treści do potrzeb swoich utworów. Odmienność dzieł Fredry względem twórczości głównych przedstawicieli polskiego romantyzmu wynika przede wszystkim z różnic środowiskowych między Galicją a Królestwem Polskim. Nie możemy jednak jednoznacznie stwierdzić ani afirmacji, ani potępienia romantyzmu przez pisarza. Wynika to głównie z niejednoznaczności jego dzieł, a to z kolei świadczy przede wszystkim o jego wielkim i odosobnionym talencie.

Charakterystyczna cecha kreacji postaci: według zasady „w każdym człowieku dwie osoby”. Fredro konstruuje swoich bohaterów jak gdyby w oparciu o relacje: teza- antyteza, do syntezy zaś dochodzi albo w samej sztuce, albo jej dokonanie spada na widza już po opadnięciu kurtyny. Np. Gucio ze Ślubów panieńskich: z jednej strony flirciarz i lekkoduch, z drugiej zaś mężczyzna doceniający wagę prawdziwego uczucia. Synteza dokonuje się w skutek wyboru życia rodzinnego.

Pan Jowialski (premiera 22 czerwca 1832 roku)

Głównym tematem komedii Fredry jest przedstawienie i skrytykowanie współczesnego mu społeczeństwa Galicji- za równo starego ziemiaństwa i nowoczesnych romantyków.

• Ukazanie stosunków społecznych poprzez maskaradę w akcie II; sułtan, teoretycznie mający jakąkolwiek władze; cała rzesza arcyurzędników itd.;

• Wskazanie warunków koniecznych do tego, by móc funkcjonować w społeczeństwie feudalnym, tj. nazwiska i ziemi; (kontrast- tępy Janusza z pochodzeniem i wsią vs. inteligentny poeta Ludmir, przybysz z nikąd);

• Ukazanie typowej romantycznej mody- podróżowanie młodych wśród ludu, by poznać prostych wieśniaków i na tej podstawie stworzyć dzieło literackie lub artystyczne;

Są dwie główne możliwości interpretacyjne dotyczącej zakończenia:

• krytyka „fałszywych romantyków”, którzy chcą być modni, a w rzeczywistości ulegają urokom świata, od którego próbowali się odciąć;

• próba obiektywnego przedstawienia starych rodów sarmackich, jak Jowialscy właśnie; autor ukazuje przywary stanu szlacheckiego, poprzez Ludmira formułuje główne zarzuty romantyków przeciw nim, wskazując jednocześnie uroki tego świata; wszak nikt z rodziny Jowialskich, poza niedoszłym zięciem- Januszem i szambelanową, nie reprezentuje sobą sztuczności, fałszu i nudy świata salonowego, o których w pierwszym akcie mówi Ludmir; mikroświat Jowialskich jest tak pociągający, niezwykły i serdeczny, że wygrywa z romantycznym światopoglądem;

Oponowałbym za drugą linią improwizacji, co dodatkowo może być podkreślone odejściem z tego mikroświata Janusza oraz przemianą Szambelanowej;

Komedia charakterów: polega na tym, że konstrukcja bohaterów zakładała wyposażenie ich w pewne schematy myślowe, które ujawniają się z niesłabnącą siłą i wywołują przez to wrażenie komiczne. Tak więc: szambelan wciąż krąży myślami wokół swoich ptaków i klatek; jego małżonka wspomina nieustannie czasy pierwszego małżeństwa, ubarwiając te wspomnienia kulawą francuszczyzną; pan Jowialski do każdej sytuacji przywołuje odpowiednie przysłowie lub anegdotę, będące poniekąd parabolą i swoistym komentarzem tego, co się dzieje na scenie; Helena poetyzuje rzeczywistość, sztucznie stylizując ją na ckliwe opisy romansowe; Janusz z kolei nieustannie zaznacza, że ma wieś i rozum;

Komedia sytuacyjna:

• wynika za równo z samej konstrukcji sytuacji i z kontrastu między sytuacją, a nieprzystającym doń schematem myślowym bohatera, np. Szambelan mówi o kijku, Helena myśli, że rozmowa dotyczy Ludmira; Janusz chce iść wypuścić z pokoju Helenę i przebranego za sułtana Ludmira, a Szambelan go wstrzymuje, gdyż z rozmowy wywnioskował, że ten chce wypuścić jego ptaszki;

• wynika z zabawy z konwencją, jakiej dopuścił się Fredro; zderzając dwa światy- miejski, nowoczesny, romantyczny (reprezentowany przez Ludmira i Wiktora) ze światem wiejskim, nieco archaicznym i sarmackim (reprezentowanym przez rodzinę Jowialskich) autor nie poprowadził akcji tak, jak można byłoby się spodziewać: młodzi romantycy nie próbują reformować otoczenia, w którym się znaleźli- przeciwnie!- zostają weń wchłonięci (szczególnie Ludmir);

Komedia małżeńska: polega na prowadzącym do efektu komicznego zestawieniu małżonków- szambelana (lelum polelum) i szambelanowej (dynamiczna; rozsądna);

Pan Jowialski- senior rodu, pasjonat i kolekcjoner wszelkich przysłów, bajek i anegdot; nie jest to jednak skutek zdziwaczenia- bohater zachowuje trzeźwość umysłu i odpowiedni do sytuacji dobiera pasujące przysłowie; w postaci tej Fredro zawarł cechy dawnego humoru szlacheckiego, niezłomności ducha i dystansu do rzeczywistości; jest to tytułowy bohater, gdyż nie bierze udziału w głównych wydarzeniach komediowych, ale jest ich komentatorem;

Ludmir- poeta; pomysłodawca wędrówki po świecie ludu w poszukiwaniu prawdy i zdrowego rozumu pospólstwa, któremu przeciwstawia sztuczną atmosferę salonów; chce wydać wspomnienia zebrane podczas tej podróży i opatrzyć je rycinami autorstwa Wiktora; ludoman- chce porzucić „złote komnaty, w których wszystkie charaktery jednakie” i przenieść się pod strzechy; patrzy na wszystkie wydarzenia, jak na potencjalne rozdziały swojego dzieła; nie ma majątku ani nazwiska- dwóch rzeczy, które warunkują funkcjonowanie w społeczeństwie feudalnym; z czasem zaczyna wsiąkać w atmosferę życia Jowialskich; Okazuje się być synem Szambelanowej z pierwszego małżeństwa, który zaginął, gdy Wisła zalała karczmę, w której była generałowa nocowała z mężem, który wówczas się utopił;

Wiktor- malarz; towarzyszy Ludmirowi, ale nie podziela jego fascynacji ludowością; wyprawa zaowocowała sporą ilością szkiców, ale nie docenia jej; obawia się, czy talent Ludmira jest na tyle wielki, by mógł się rozwinąć w atmosferze domu Jowialskich;

Janusz- ucieleśnienie negatywnego ziemianina, który twierdzi iż „mając ziemię i rozum” nie jest zobowiązany do starania się o rękę Heleny, która mu się należy; Helena poprosiła go o trzy dni zwłoki przed udzieleniem mu odpowiedzi, czy za niego wyjdzie; to on wymyślił zabawę kosztem rzekomo pijanego wędrowca;

Helena- dwudziestoletnia panna, mająca świadomość, że czas iść za mąż, ale nie chce tego robić bez kochania; marzy o prawdziwym romantycznym kochanku;

Śluby panieńskie, czyli Magnetyzm serc (1833 premiera; 1834 pierwszy druk)

Głównym tematem i bohaterem komedii jest miłość. To pewne nowatorstwo wobec tradycji komedii Szekspira i Moliera oraz współczesnych Fredrze utworów zachodnioeuropejskich, w których miłość była zwykle pretekstem lub tłem do omówienia głównego tematu (tak było jeszcze w Panu Jowialskim tegoż).

Trzema najważniejszymi źródłami wpływającymi na ostateczną postać komedii Fredry były: działalność komediowa Pierre'a Marivaux [czyt. mariwo], teoria magnetyzmu serc wysnuta przez wiedeńskiego lekarza Fryderyka Mesmera oraz współczesna twórczość romansowa.

Czerpiąc z dorobku Marivaux, Fredro uczynił miłość, a ściślej mówiąc, moment narodzin miłości i związane z tym perypetie, osnową akcji swojego utworu. Było to zaprzeczenie dwóch powszechnie obowiązujących w literaturze konwencji. Z jednej strony dotyczyło to obrazu „wiecznych kochanków”, których uczucie jest niezmienne. Z drugiej natomiast było odstępstwem od koncepcji miłości rozumianej jako walka z przeciwnościami powodowanymi przez świat zewnętrzny, np. różnice klasowe, skłócone rodziny itd. W przypadku Ślubów panieńskich osią krystalizującą akcję są, zgodnie z konwencją, narodziny miłości. Źródłem konfliktów jest zaś zderzenie się dwóch pokoleń, dwóch koncepcji miłości: Radosta i pani Dobrójskiej, reprezentujących miłość racjonalną oraz Anieli i Klary, będących zwolenniczkami namiętnego uczucia w duchu poetyki ówczesnych romansów. Ponadto konstrukcyjnym elementem Ślubów panieńskich, zaczerpniętym od francuskiego pisarza, jest tzw. „mariwodaż” (występowanie dwóch par kochanków, przy czym każdy udaje, że kocha kogoś innego, niż ma to miejsce w rzeczywistości). Teoria magnetyzmu serc została wykorzystana przez Fredrę w sposób ironiczny. Autor wkłada ją w usta Gucia, wielkomiejskiego uwodziciela, który traktuję ją jako jeden, zapewne z wielu, sposobów na uwiedzenie kochanki.

I w tym miejscu wyłania nam się trzeci wpływ, potraktowany równie ironicznie, tj. współczesna Fredrze twórczość romansowa. Główną przyczyną złożenia tytułowych Ślubów panieńskich było przekonanie dwóch młodych panien o męskim fałszu. Przekonanie to zostało wyniesione z lektury ckliwych romansów, jak np. Męża Kloryndy życie wiarołomne.

Typy komedii w Ślubach panieńskich:

• Komedia miłości- głównym tematem oraz wątkiem wokół którego została skupiona akcja jest miłość;

• Komedia sytuacji- dominującą rolę odgrywa tu dynamicznie rozwijająca się akcja, bogata w liczne zwroty i zbiegi okoliczności będące głównym źródłem humoru;

• Komedia intrygi- siłą motoryczną rozwoju akcji są intrygi postaci oraz jednocześnie zamaskowane działania innych postaci, które chcą pokrzyżować im plany. W Ślubach panieńskich intrygą taką jest, z jednej strony, tytułowe zobowiązanie, a z drugiej, dwustronna intryga Gucia- wobec Anieli, która go odrzuciła i wobec Klary;

Kompozycja utworu: Utwór Fredry składa się z pięciu aktów, z których możemy wyodrębnić dwie główne części kompozycyjne:

Część pierwsza to prawie całe dwa pierwsze akty, stanowiące, jak określił to Kazimierz Wyka, wstęp lub bardzo rozwiniętą ekspozycję. Dostarcza ona niezwykle cennych dla właściwego odbioru dzieła szczegółów. Na początku utworu Gucio, będący katalizatorem akcji, jest przekonany, że umowa między jego stryjem a panią Dobrójską skazuje go na małżeństwo bez miłości. Przekonanie to jest przyczyną jego zniechęcenia oraz towarzyskich gaf- młodzieniec skrycie marzy bowiem o prawdziwej miłości. Podobnie Aniela i Klara. Zachowanie Gucia jest bezpośrednią przyczyną zawiązania paktu między dwie pannami, utwierdzonymi co do tego, że prawdziwa miłość nie istnieje poza romansami. Mamy tu więc do czynienia z paradoksem: pragnący miłości i głoszący jego apoteozę bohaterowie wyrzekają się jej, w początkowej fazie utworu, właśnie w jej imię.

Część druga rozpoczyna się z chwilą, gdy Gucio przejmuje inicjatywę i zaczyna prowadzić zorientowaną dwustronnie grę, która ma na celu przeciwdziałanie ślubom panieńskim. Wówczas staje się on spiritus movens dalszej akcji komedii.

Koncepcja miłości wg Fredry na podstawie Ślubów panieńskich: miłość to kompromis, nadzy nie tylko uwieść, tzn. być kochanym, ale należy przede wszystkim kochać. Gwarantem szczęścia jest uczucie skierowane na dom i rodzinę, spokojne.

Źródła humoru:

• Komizm sceny: np. kiedy Gucio zasypia podczas rozmowy z panią Dobrójską, zmęczony nocnymi hulankami (występuję stosunkowo rzadko);

• Komizm intelektualny: płynący głównie z zabawnych nieporozumień, utarczek słownych i nieporozumień (przeważa w Ślubach…);

Zemsta (premiera 1834; wydanie 1838)

Tematem tej komedii Fredry jest spór między dwoma współwłaścicielami starego zamku- cześnikiem Raptusiewiczem i rejentem Milczkiem- z wątkiem miłosnym w tle. Genezą owej historii były zapisy sądowe pochodzące z połowy XVII wieku, dotyczące sporu dwóch właścicieli zamku, zakończonego w skutek małżeństwa ich dzieci. Połowę zamku, którego wówczas proces dotyczył, wniosła w posagu żona Fredry- Zofia Skarbkowa.

Historyzm Zemsty:

* Oparcie fabuły utworu na historycznym przekazie. Był to, obok zbierania podań ludowych, najpopularniejszy w romantyzmie sposób poszukiwania inspiracji.

* Zachowanie zgodności z XVII-wiecznym przekazem sądowym jedynie na płaszczyznach topografii i tła konfliktu.

* Uwspółcześnienie problematyki i kreacji bohaterów. Fredro stworzył przegląd trzech pokoleń: cześnika (sarmaty czasów saskich), przesiąkniętego cudzoziemszczyzną Papkina (nawiązującego do europeizacji rzeczpospolitej za czasów stanisławowskich) oraz preromantycznych kochanków (Klary i Wacława); trzech pokoleń, które współistniały obok siebie w czasach współczesnych autorowi.

Zemsta jako przykład kontynuacji i modernizacji teatru oświeceniowego:

* Charakterystyczna postać sarmaty. Oświeceniowy dramat często wprowadzał tego typu postacie upraszczając je do roli gwałtownego, zacofanego pieniacza. Fredro wzbogacił tę postać karząc jej sprostać sytuacjom, które w żaden sposób nie przystawały do stereotypowego obrazu „szlachcica kontuszowego”. Przykładem takiego rozszerzenia osobowościowego jest scena, w której Raptusiewicz przyjmuje rolę intryganta, pisząc list do Wacława.

* Popularna postać obłudno- chciwego palestranta szlacheckiego. Rejent Milczek to dorobkiewicz, który w skutek wieloletniej praktyki w środowiskach sądowniczych ma zmysł intryganta. To obłudnik, który z jednej strony nieustannie powołuje się na wolę nieba, będąc często sprawcą danej sytuacji, a z drugiej zaś jest zwolennikiem wymierzania sprawiedliwości na własną rękę. Ten typ komediowy został również rozszerzony o charakterystyczny, szlacheckie honor- Milczek jest gotów stanąć do pojedynku z cześnikiem, choć wie, że ten nad nim góruje.

* Motyw kochanków. W komedii oświeceniowej byli to bohaterowie bierni, nie biorący udziału w głównych wydarzeniach i intrydze. W Zemście jest inaczej. Wacław podejmuje walkę o szczęście swoje i ukochanej postępując wbrew rozsądkowi. Po tym jak ukochana odrzuca propozycję wspólnej ucieczki, przedostaje się do jej domu i zaczyna działać. Klara również nie przypomina biernych oświeceniowych heter. Podejmuje ryzyko ukrywając kochanka. Miłość jednak jej nie zaślepiła (co najlepiej świadczy o pograniczu tej bohaterki między wzorcami dwóch epok).

* Motyw starego sługi: Dyndalskiego. Motyw popularny, obecny min. w Panu Tadeuszu.

Konstrukcja akcji w Zemście: jest oparta na antagonizmie głównych postaci komediowych; Komizm Zemsty: komedia charakterów; komedia intrygi; komizm sytuacyjny: np. Cześnik piszący list do Wacława; spisywanie zeznań przez Milczka; propozycja Papkina, by Cześnik wysłuchał jego `ody do pokoju' podczas gdy ten każe mu ruszyć do `walki o mur'; Komizm językowy: Cześnikowe `mocium panie'; Rejentowe `niech się dzieje wola nieba, z nią się zawsze zgadzać trzeba'; styl wypowiedzi Papkina;

Norwid (1821 - 1883) 1840- debiut; 1842-1852- podróże po Europie; 1853- 1854- Ameryka;

Norwid to pisarz należący do tzw. drugiego pokolenia romantyków, którego młodość przypadła na czasy po powstaniu listopadowym. Doświadczeniem pokoleniowym tej generacji były popowstańcze represje oraz cmentarna atmosfera społeczna opłakująca klęskę zrywu niepodległościowego.

Debiutujący w 1840 roku poeta był z jednej strony spadkobiercą wielkiej już tradycji romantycznej, z drugiej natomiast- jej gorliwym krytykiem. Norwid, podobnie jak poeci pierwszego pokolenia romantyków, buntował się przeciwko dławiącym indywidualizm oraz nakazującym naśladowanie wieszczów tendencji literackich i światopoglądowych. Możemy tu mówić zatem o pewnym paradoksie: Norwid buntuje się przeciwko buntownikom. Bunt ten ma częstokroć charakter otwartej polemiki. Przywołując w swoich dziełach główne założenia światopoglądowe romantyzmu poddaje je krytycznej refleksji. Światopogląd poety uzależniony jest w dużej mierze od wielkiego oponenta. Alina Witkowska proponuje takie rozstrzygnięcie kwestii relacji Norwid- romantyzm: jest to dialog, w którym padają różne odpowiedzi na podobnie postawione pytania. Marta Piwińska, pisząc o miłości romantycznej, zaznacza, że światopogląd romantyków to raczej konstrukcja polemiczna, niż program nowego światopoglądu czy nowej moralności. Rozważania Norwida mają z kolei charakter podwójny: z jednej strony krytyczno- polemiczny, a z drugiej konstruktywny, zorientowany według własnych rozwiązań dotyczących szczególnie nurtujących poetę kwestii: historii, dobra, szczęścia jednostki, relacji między jednostką a społeczeństwem oraz sztuki.

Historiozofia. W relacjach miedzy człowiekiem a historią Norwid kwestionował podporządkowanie indywidualizmu racjom nadrzędnym, co według niego prowadziło do traktowania człowieka jako instrumentu. Szczególnie mocno nie zgadzał się z romantyczną zasadą poświęcenia dla narodu, a zwłaszcza w wersji mesjanistycznej. Uważał, że romantyzm dokonał niebezpiecznego przesunięcia w pojęciach czynu i sensu działania, utożsamiając je niemal wyłącznie z walką zbrojną lub męczeństwem. Według Norwida było to pogwałceniem prawa do życia i wolnego wyboru jednostki. W kwestii rozwoju świata i dziejów Norwid przeciwstawiał romantycznemu buntowi cichą pracę, rewolucji, czynienie dobra.

Dobro. Czynienie dobra staje się w dziełach Norwida ośrodkiem etycznego ładu i wraz z miłością do człowieka stanowi opozycję wobec zemsty i nienawiści. Czynienie dobra miało być nie tylko podstawą moralności indywidualnej, ale również ważnym elementem życia ogółu, społeczeństwa.

Jednostka- społeczeństwo. Problematyka ta przybiera u Norwida kształt chrześcijańskiego personalizmu. Norwid rozumie słowo `człowiek' jako indywiduum, należące jednocześnie do chrześcijańskiej wspólnoty wierzących. Jednostka zatem należy do zbiorowości, ma wobec niej obowiązki, wspólne podstawy moralne i tradycję, jednak w świecie Norwida zostaje zanegowany kult racji zbiorowej, dysponującej życiem jednostek (inaczej niż dzieje się w narodzie).

Sztuka. Norwid dostrzegał przepaść między artystą, a odbiorcą jego dzieła. Przerażała go ona. Artysta trudny, krytyczny, tworzący sztukę ambitna nie znajdował w potencjalnym odbiorcy (szlachcicu polskim) wsparcia. W związku z tym w Polsce nie mógł wykształcić się zawód artysty. Odbiorca szlachecki dawał pole rozwoju dla kultury popularnej, którą reprezentowała dla Norwida proza krajowa. Społeczeństwo nie uczestniczyło w produkcji prawdziwej sztuki, nie miało wytworzonej potrzeby estetycznej (nikła liczna drukarń, konieczność wydawania prawdziwych dzieł na własny koszt). Norwid traktował to poniekąd jako brak patriotyzmu. Romantyczny obowiązek walki za ojczyznę zastępował w swojej filozofii obowiązkiem wspierania twórców prawdziwej sztuki, którzy mogą przyczynić się do rozwoju społeczeństwa. Najlepszym zobrazowaniem relacji społeczeństwo- sztuka jest wiersz „Idącej kupić talerz Pani M.”.

Promethidion. Rzecz w dwóch aktach z epilogiem. (1851).

Tytuł nawiązuje do mitu prometejskiego z przekazu Ajschylosa, który przedstawia Prometeusza jako protoplastę rzemiosła i sztuk wśród ludzi. Jest to wykład programotwórczy, dotyczący takiego ukształtowania społeczeństwa, w którym dystrybucja wartości podzielona byłaby między dobro, piękno i pracę.

Forma utworu nawiązuje do formy greckiego dialogu, a szczególności do Biesiady Platona.

Podobieństwa:

• Sytuacja dialogowa. Spotkanie towarzyskie, uwarunkowane odmiennością kulturową oraz różnicą poglądów. Są to mężczyźni zróżnicowani pod względem pochodzenia społecznego, którzy prowadzą ożywioną rozmowę. Jednak głównymi mówiącymi są tu Bogumił i Wiesław, którzy, podobnie jak Sokrates w Biesiadzie, dominują nad pozostałymi.

• Imiona rozmówców jako tytuły dialogów. Z tą różnicą, że u Platona są to główni partnerzy stale obecnego Sokratesa, a u Norwida to zaś protagoniści myślowi konkretnej rozmowy.

• Podporządkowanie każdego dialogu jednemu, głównemu tematowi. Bogumił to docieranie do istoty sztuki, Wiesław natomiast to rozważania nad jej relacją do dobra i prawdy.

Różnice:

• Relacje autor- bohater. Platon, jako autor, solidaryzuje się z Sokratesem. W Promethidionie rolę Sokratesa pełnią Bogumił i Wiesław jako osoby wypowiadające się w imieniu autora.

• Rola narratora. W dziele Norwida dialog nie odgrywa roli pierwszoplanowej. Gospodarzem obydwu tekstów jest narrator. Podobnie u Platona, z tym, że na nieporównanie mniejszą skale. Tymczasem w dialogach Norwida narrator komentuje, ocenia, relacjonuje, wiąże poszczególne wypowiedzi, uogólnia je przygotowując grunt na wystąpienie głównego bohatera. W Bogumile ponadto otwiera i zamyka utwór.

Głównym tematem dzieła jest sztuka, a konkretnie próba ustalenia czym ona jest oraz czym może być dla człowieka. Bogumiła rozpoczyna ożywiona dyskusja, którą dopiero na końcu rozstrzyga monolog tytułowego bohatera. W Wiesławie z kolei jako pierwszy zabiera głos właśnie protagonista, wobec poglądów którego zgłaszają sprzeciw inni uczestniczy rozmowy, przez co uwypuklają wypowiedź początkową, wskazującą bliskie pokrewieństwo sztuki i prawdy, poezji i sumienia.

Bogumił: (skupienie na formie, próba ustalenia, czym jest piękno) Bogumił znaczy miły, bliski Bogu.

I: muzyka ma być skoczna, wtedy jest porywająca i chwyta za serce;

Bogumił: żeby ocenić sztukę należy dociec właściwego zamysłu autora oraz upewnić się, czy jest to szczere;

Konstanty: sztuka to wszystko naśladowanie, a więc nie ma co się tam szczerości dopatrywać, to piękne, co się każdemu podoba;

Maurycy: piękne nie jest to co się podoba, ale to co jest dobre, co w jakiś sposób ulepsza; Hrabia: piękno tkwi w harmonii: `gdzie porządnie- pięknie'

Bogumił:

• Piękno jest odbiciem Boga. W koncepcji tej, Bóg staje się artystą, natomiast człowiek sztukmistrzem, który stara się na swoją skalę i w miarę swoich możliwości kontynuować dzieło Boże. Dlatego też za równo jest artystą ten, kto tworzy, jak również ten, kto jest tej sztuki odbiorcą.

• Piękno sztuki rodzi się podczas wcielania miłości. W zależności od tego, ile miłości się poznało, albo w Bogu, albo w człowieku, tyle piękna jest się w stanie stworzyć.

• Wcielanie miłości wymaga wysiłku, stąd wniosek, że sztuka ściśle łączy się z pracą, wysiłkiem. Praca uzmysławia sztukę (można powiedzieć, że praca to przekład intersemiotyczny wizji autora (a więc boskiej cząstki oraz miłości) na dzieło fizyczne). Norwid obrazuje to na przykładzie rzeźby, gdyż ona najbardziej łączy sztukę z ciężką pracą.

Wiesław: (skupienie na treści, próba ustalenia czym jest dobro) Wiesław znaczy: słynący z wiedzy, mądrości.

• Sztuka powinna posiadać ścisły związek z dobrem, ujmowanym poprzez rzeczywistość sumienia.

• Antonimem słów dobro, prawda, a wiec pośrednio również piękno i sztuka, jest czar.

Rola sztuki w życiu człowieka:

• Sztuka odgrywa rolę za równo w sferze duchowej i fizycznej człowieka (Norwid wiązał jej działanie z konkretną ludzką pracą);

• Sztuka, poprzez piękno, które ujawnia, łagodzi wysiłek, pomaga w pracy, uszlachetnia ją i podnosi na wyższy poziom ludzkie prace i dni;

• W sferze duchowej, sztuka przybliża człowieka do bytu wyższego, staje się pośredniczką dwóch światów- boskiego i ludzkiego.

Sztuka a naród:

• Sztuka, oczywiście sztuka wysoka, może pełnić odpowiedzialne funkcje społeczne. Sztuka narodowa staje się warunkiem koniecznym dla prawdziwej wolności i niezależności narodu. Przykładem wcielenia sztuki narodowej stała się dla Norwida twórczość Chopina.

• Norwid bolał nad brakiem oryginalności polskiej sztuki (szczególnie w rzeźbie, malarstwie i architekturze). Brak tej oryginalności nie wiązała się tylko z pojedynczym twórcą, ale również z narodem. „Tworzę więc jestem”- oto program Norwida za równo indywidualny, jak też narodowy.

Czarne kwiaty (1857)

I część (początek):

• Problem współczesnej literatury polega na tym, że mało który czytelnik potrafi rozpoznać, kiedy pisarz stara się uniknąć stylu przez uszanowanie dla rzeczy opisywanej a z siebie samej zupełnej i zajmującej (pisarz wówczas pokazuje, jak nisko stąpać potrafi), a kiedy zaś, przeciwnie, nie dopracowawszy formy zaniedbuje styl (nie mogąc wznieść się wyżej); Owocuje to tym, że pisarze powielają utarte już formy i motywy.

• Prawdziwe wyzwanie pojawia się przed pisarzem wówczas, gdy musi zmierzyć się z materią, która nie ma utartej formy. W sytuacjach takich często nie dochodzi do publikacji ze względu na strach pisarzy przed opinią krytyków, którzy usiłują narzucić autorom dwa utarte szablony, tak jakby byli oni malarzami pokojowymi. Pierwszym szablonem jest książkowy klasycyzm, który nie jest w stanie objąć łączności między dziełem, a żywotem. Drugim są czasowe formuły dziennikarskie, które nie są w stanie oddać przyczyn tego, co zostało w utworze przedstawione.

• Wszystko to owocuje oderwaniem wydawanych dzieł od problemów współczesności.

II część (wspomnienia dotyczące spotkań z wybitnymi osobami)

• Stefan Witwicki. (poeta i publicysta) Do pierwszego opisanego spotkania doszło w Rzymie, mniej więcej w czasie wizyty Norwida w katakumbach pierwo-chrześcijańskich. Później Norwid odwiedził go w mieszkaniu, mniej więcej na tydzień przed jego śmiercią na ospę. Był świadkiem jego obłędu, np. pytał o nazwę wskazywanych kwiatów, których tak naprawdę nie był w pokoju.
  Norwid stwierdza, że ilekroć wspomina swoje ostatnie rozmowy z ludźmi, którzy odeszli, nie wie jak pominąć niektóre fragmenty, dlatego, jak sam stwierdza `zamienia swoje pióro dagerotyp' by jak najdokładniej oddać autentyczność tych wspomnień.

• Fryderyk Chopin. Do spotkania doszło „później- później” w Paryżu. W pięknym, mieszkaniu Chopina. Norwid wspomina wspólne wyjazdy i spacery z kompozytorem. Po dłuższej rozłące, poeta ponownie złożył wizytę Chopinowi, który przyjął go z sympatii, choć wszystkich gości kazał odprawiać. Podczas krótkiej rozmowy Norwid zwrócił uwagę z jednej strony na piękno kompozytora, z drugiej na jego pogarszający się stan zdrowia (rozmowa była po wielokroć przerywana kaszlem kompozytora). Przy pożegnaniu doszło to groteskowego nieporozumienia. Chopin oświadczył, że wynosi się, co Norwid odczytał jako zapowiedź jego śmierci. Rychło zaczął zaprzeczać. Okazało się jednak, że chodzi o zmianę mieszkania, w którym kompozytor faktycznie umarł.
  Szczególnie istotny jest opis fortepianu w mieszkaniu Chopina, który symbolizuje jego muzykę.

• Juliusz Słowacki. Do wizyty doszło przed śmiercią Chopina (btw. Słowacki umarł wcześniej niż kompozytor). Norwid wspomina swoje dwa ostatnie spotkania z poetą. Do trzeciego nie doszło, gdyż Norwid, ostrzeżony przez ucznia Słowackiego, nie chciał niepokoić pisarza, który przeczuwał już własną śmierć. Gdy innego dnia Norwid chciał zajść, Słowacki już nie żył. Norwid opisuję piękne oblicze umarłego, przypominające posąg. Wspomina o jego pogrzebie oraz tym, co uczynił z pamiątką po zmarłym- pejzażu z Egiptu (rozdarł na dwie części: prawą zachował, a lewą oddał osobie z kraju przybywającej).

• Tajemnicza nieznajoma. Norwid spotkał ją na statku miedzy Europą a Ameryką. Wskazał mu tę kobietę, prawdopodobnie Irlandkę, znajomy Izraelita. Kobieta nagle zmarła w nocy, a w miejscu jej zgonu rozłożono czarną flagę, która zrobiła na poeci szczególne wrażenie.
  To wspomnienie zakończone jest nawiązaniem do wstępu. Poeta zastanawia się, czy jest sens, aby opisywać to zdarzenie. Ma bowiem świadomość, że na czytelniku większe wrażenie zrobi całkowicie zmyślony romans niż ta, prawdziwa historia.

• Adam Mickiewicz. Do spotkania doszło już w Europie, po powrocie Norwida, na krótko przed wyjazdem Mickiewicza na wschód z bibliotekarstwem i przed śmiercią żony Mickiewicza. Do spotkania doszło pewnej niedzieli, w gmachu biblioteki Arsenału. Norwid udał się tam, by złożyć Mickiewiczowi swe uszanowanie; jak doniesiono Cyprianowi, wieszcz wspominał go po wyjeździe do Ameryki i ta przyjemność była przyczyną wizyty. Mickiewicz przywitał go serdecznie. Był ubrany skromnie, dość zaściankowo. Pokój był mały, ogrzewany piecykiem, na ścianach wisiały obraz przestawiające świętych i archanioła Gabriela.
  Do drugiego spotkania doszło około 2 tygodnie po śmierci małżonki. Rozmowa trwała nieporównanie krócej, około półtorej godziny. Panowie rozstali się na ulicy. Mickiewicz pożegnał się po francusku, co zdziwiło Norwida. Było to ich ostatnie spotkanie.

• Delaroche. Malarz pokazał Norwidowi w swoim atelier najnowszy obraz, przedstawiający mękę Pańską. Norwid zauważył, że jeden ten obraz jest rzeczą niepełną i że warto byłoby pogłębić tę tematykę. Malarz zgodził się, zapowiadając dwa kolejne, tak by powstała z nich trylogia. Plany te przerwała śmierć Delaroche'a.

Czarne kwiaty kończą się nawiązaniem do wstępu. Norwid podtrzymuje, że są to utwory wiernie oddające wygląd opisywanych wydarzeń. Ma świadomość, że tworzy coś nowego, mając nadzieję, że takich utworów będzie w przyszłości więcej. Potrzebę stworzenia „Czarnych kwiatów” argumentuje stwierdzeniem, że są na świecie romanse, tragedie i powieści nieliterackie i niepisane, o których się literatom ówczesnym nie śniło. Nie wiem jednak, czy przełom jakiego dokonuje wydając „Czarne kwiaty” ma sens i czy już na niego pora.

Bransoletka. Legenda XIX wieku (1858);

Nowela, której tematyką jest krytyka społeczeństwa, będącego w ruinie. Słowo `legenda' występujące w tytule oznaczało w XIX wieku mniej więcej to samo, co przypowieść. W kontekście dedykacji możemy mówić zatem o literackiej paraboli. Jak sam Norwid zaznacza w dedykacji, dotyczy ona rzeczy powszechnych, stale obecnych i nie nowych. Autor wyraża nadzieję, że owy tekst otworzy oczy społeczeństwu.

• Nadawanie imion świętych, którzy teoretycznie mają być patronami, a tak naprawdę wynikają z innych czynników: Barbara urodziła się w dzień świętej Barbary, jej imię z bierzmowania- Edgarda- przyjęła ze względu na narzeczonego, o imieniu Edgard; używane powszechnie przez nią imię Eulalia, to imię bohaterki popularnego romansu;

• Wydawanie wyjątkowo hucznych balów ze względu na zbliżający się post, zamiast przygotowania duchowego do tego czasu `sakramentu pokuty'; Wzmianka o tym, że czas postu to okres, kiedy się nie tańczy, kaznodzieje mówią w kościołach; Motyw Edgarda, który z gniewu postanawia mnichem zostać;

• Opis pochodu księdza z ostatnim namaszczeniem do umierającego: wypłowiała purpura baldachimu, mało ludzi, którzy szli za księdzem („jakoby tam był pochód króla wygnanego”);

• Opis życia proletariatu: ciężka praca, mieszkanie przypominające piwnicę itd.;

• Obecne w społeczeństwie oszustwo i podstępność (znalezioną bransoletkę prawdopodobnie wykupił poeta, by pokrzyżować plany ślubne Edgarda);

• Materializm (bransoletka- jako atrybut świętej; wydanie się Eulalii za bankiera);

Wspomniany kilkukrotnie światłocień w malarstwie, to metafora ironii, maskującej krytykę i dydaktyzm jednocześnie. Norwid twierdził bowiem, że w czasach kiedy większość wielkich wartości uległa desakralizacji, należy mówić o współczesności z ironicznym nawiasem, by nie doszło do rozminięcia między formą dzieła a duchem epoki. Z drugiej strony owy światłocień to symbol obłudy społeczeństwa, które oficjalnie hołduje chrześcijańskim obyczajom, choć nie mają już one zbyt wiele wspólnego ze szczerością. O tym, że owy światłocień jest opozycją do szczerości może świadczyć kontekst z liryku Moja piosnka II, gdzie pomiot mówiący mówi: Do tych, co mają tak za tak, nie za nie, bez światłocienia… tęskno mi, Panie.

Vade- mecum (1866) - w zeszycie

Pierścień Wielkiej Damy. Ex-machina Durejko. (1872)

Nowy gatunek dramatyczny, który Norwid próbuje zdefiniować we wstępie. Proponuje dwie nazwy: biała tragedia i komedia wysoka. Za tą pierwszą (tragedia biała) ma przemawiać fakt, że Norwid nie zastosował w dziele motywu rozlewu krwi, co jest charakterystyczne dla tragedii antycznej. Komedia wysoka ma z kolei nawiązywać do typu humoru zastosowanego w dziele. Pisarz bowiem nie stosuje typowych dla komedii chwytów humorystycznych, ale posługuję się ironią oraz ośmiesza w sposób dyskretny schemat komedii salonowej. Trudno jednoznacznie wskazać, która nazwa gatunkowa byłaby odpowiedniejsza, gdyż w utworze obecne są za równo elementy komedii i tragedii. Niewątpliwa jest natomiast tematyka dzieła: krytyka społeczeństwa dziewiętnastowiecznego poprzez wskazanie jego głównych przywar i ułomności.

Społeczeństwo: arystokracja (hrabina, Magdalena, Szeliga), mieszczaństwo (Durejkowie), proletariat (Salome, lokaje), Mak-Yks (daleki powinowaty hrabiny, ponadto poeta, ale jednocześnie nędzarz- arystokrata duchowy). Salon hrabiny jest mikrokosmosem, w którym spotykają się przedstawiciele różnych klas społecznych.

Ex-machina: w dziele Norwida podtytuł oznacza, że to Durejko jest duchem sprawczym wydarzeń, jakie rozgrywają się w dramacie, mimo, że nie ma do tego duchowych predyspozycji. Sędzia to przykład ograniczonego mieszczanina, materialisty. Mimo to, ze względu na swoją dynamiczność, dominuje nad przedstawicielami innych klas, nawet nad hrabiną, która nie tylko przyjmuje rodzinę Durejków w swoim salonie, ale liczy się z ich opinią, o czym świadczy podtrzymywana również przed nimi gra. Jego wpływ widać na przykładach:

• Eksmisji Mak-Yksa (pcha go w jeszcze większą nędzę, przez co sprawia, że bohater zaczyna mieć myśli samobójcze)

• Posądzeniu poety o kradzież i nakazanie przeszukania go (demaskuje jego autentyczny stan: nędza (schowany chleb) i myśli samobójcze (rewolwer z jedną kulą);

Mak-Yks mieszka na poddaszu, co jest charakterystyczne dla ówczesnej biedoty, a jednocześnie jest symbolem jego wysokości duchowej. W jego kreacji widać zastosowanie wzorców Franciszkańskich, mimo że sam przymiera głodem, dzieli się chlebem z ptakami, ze swoimi `braćmi mniejszymi'. Poza tym nie chce iść na łaskawy chleb do księżnej, zgadza się na wstawiennictwo za synem Salome, ale dla siebie nie prosi o nic.

Elementy komedii:

• Narodzenie się uczucia (w oparciu o technikę [mariwodażu]: dwie pary łączone na przemian względem swojej pozycji społecznej, przy czym każdy udaje, że nie kocha tego, kogo kocha naprawdę);

• Komedia małżeńska (na przykładzie Durejkostwa);

• Obecność rekwizytu, mającego swój udział w zawiązaniu akcji (pierścień);

• Konwencja salonowa (odgrywanie ról przez uczestników, zwłaszcza przez hrabinę). Mara udaje, że jako młodej wdowie zależy jej tylko na przymiotach ducha, wspiera akcja charytatywne, które w ogóle jej nie interesują, pozornie pomaga innym, traktuje ich na równi z sobą. Tak naprawdę jest próżna (nie odpycha Szeligi jednoznacznie, gdyż jego zaloty łechcą jej próżność) i pogardza niżej urodzonymi (mówi: to nie są ludzie);

Demaskacja: Dochodzi do niej poprzez Durejkę, który nakazuje przeszukać Mak-Yksa. Okazuje się, że poeta, przebywający na tym samym przyjęciu co bogaci goście, cierpi nędzę. Zdemaskowana zostaje przede wszystkim hrabina- podczas, gdy dba o swój wizerunek działaczki charytatywnej okazuje się, że jej kuzyn cierpi nędzę.

Zakończenie: Nie do końca wiadomo, jak je odczytywać. Z jednej strony są w tekście wzmianki, które mogłyby sugerować, że hrabina przeszła przemianę pod wpływem wydarzeń, jakie rozegrały się na jej przyjęciu. Dowodzić tego mógłby również schemat komedii użyty w dramacie, dla którego charakterystyczny jest ciąg fabularny polegający na drodze poprzez kolejne przeszkody ku szczęśliwemu zakończeniu.

Więcej jednak znaków w tekście sugeruje, że małżeństwo z Mak-Yksem to kolejna rola, którą wymusiła na hrabinie sytuacja i nadszarpnięta reputacja. Wskazywać na to mógłby owy pierścień- z jednej strony symbol oddania ręki narzeczonemu, z drugiej sugestia, że `pierścień to zero', jak określił fajerwerk w kształcie brylantu, sztukmistrz; dowodziłoby to, że małżeństwo jest nic niewarte, bo nieszczere. Za takim pesymistycznym zakończeniem przemawia również konwencja tragedii białej, w której tragedia miała dokonać się poza sceną, jako konsekwencja zdarzeń scenicznych.

Ad leones! (1883) (łac. `lwom!')

Głównym tematem noweli jest problem relacji sztuka, a komercja. Norwid próbuje przedstawić pozycję sztuki wysokiej w realiach kapitalistycznego świata. Nowelę można odczytywać na dwóch płaszczyznach: dosłownej i parabolicznej, co wiąże się ściśle z charakterystyczną dla Norwida ironią, stosowaną dla uniknięcia za równo satyry i moralitetu.

• Płaszczyzna dosłowna: Rzeźbiarz zaprasza swoich przyjaciół inteligentów do pracowni, by zaprezentować im swoje najnowsze dzieło, będące już w zaawansowanej fazie ukończenia. Rzeźba ma przedstawiać pierwszych chrześcijan (obie postaci trzymają krzyże) rzuconych lwom (będących wówczas jeszcze nieobrobionym blokiem skalnym) na pożarcie. Aby rzeźba mogła spotkać się z uznaniem zamożnego amerykańskiego redaktora, który być może stanie się jej nabywcą, przyjaciele doradzają artyście by odszedł od tak ortodoksyjnej tematyki, gdyż nie wiadomo, jakiego wyznania jest potencjalny nabywca. Ponadto ze względu na znaczną liczbę kościołów w Stanach, rzeźba taka może niezbyt dobrze wyglądać w ogrodzie. Radzą to zmienić, zgadzając się, że nie tyle ważne jest tu męczeństwo chrześcijan, co dramatyczność sceny. Krzyż zostaje zastąpiony kluczem. Redaktor Amerykański czuje się zadowolony, w niewymodelowanym jeszcze lwie, widzi kufer, stwierdzając za razem, że rzeźba przestawia KAPITALIZACJĘ. Mężczyzna zdobywca, kobieta oszczędność (symbolizuje to klucz i kufer). Zwieńczeniem interesu jest podpisanie umowy.

• Płaszczyzna paraboliczna: Dotyczy problemu sztuki w ogóle. Rzeźba, będąca u Norwida najczęstszym symbolem sztuki (gdyż najlepiej obrazuje połączenie piękna, dobra i pracy), zostaje rzucona na pożarcie lwu, którym jest kapitalizm. W świecie pieniądza nie ma miejsca na wolność twórczą. Wszystko, co się poczyna z dziewiczego natchnienia myśli, musi tu być sprzedane za 6 dolarów! (30 srebrników).

Milczenie (1882)

Prozatorski traktat lingwistyczno- filozoficzny, w którym Norwid prowadzi rozważania nad znaczeniem milczenia w kontekście gramatycznym, teoretycznoliterackim, artystycznym oraz filozoficznym.

• Ujęcie gramatyczne. Przemilczenie to żywotna, choć nieobecna w gramatykach, część mowy. Daje się wyczytać w zdaniu poprzedzającym oraz jest wynikowym powodem zdania następnego. Przykład: „Jakże się dzisiaj miewasz, przyjacielu?” Przemilczenie przykładowe: „Dawno Cię nie widziałem, dlatego o to pytam”.

• Ujęcie teoretycznoliterackie. Milczenie, ponieważ jest elementem mowy, jest również elementem sztuki, dramatu. Przemilczenie staje się, według Norwida, równorzędnym elementem sceny, obok dialogu i monologu.

• Ujęcie artystyczne. Parabola jest poniekąd przemilczeniem. Jej funkcją nie jest dowodzenie, co można osiągnąć za pomocą słów, ale unaocznienie jakiegoś problemu poprzez niedopowiedzenie.

• Ujęcie filozoficzne. Relacje między przemilczeniem, a jego wygłosem nie następują tylko w mowie i sztuce, ale również w historii kultury. To co było przemilczeniem ogółu jednej epoki, staje się wygłosem dla kolejnej.

---