Psychologiczne wymiary kultury cz. I

Hipotezy psychologiczne dotyczące kultury polskiej (Boski 2009)

Analizy historycznej można wyprowadzić kilka hipotez psychologicznych odnośnie mentalności ludzi funkcjonujących w warunkach polskiej kultury

1. Humanizm: wrażliwość i dbałość o realizacje z ludźmi traktowanymi jako bliscy, zawieszenie wobec nich rachunku kosztów i zysków.

2. Wysoki status przypisywany kobietom i wartościom relacyjnym traktowanym jako kobiece (opiekuńczość, „bycie ludzkim”). Deficyt silnych postaci męskich jako bohaterów i wzorców kulturowych.

3. Rodzina jako podstawowa grupa tożsamościowa oraz wsparcia w radzeniu sobie z trudnościami

4. Personalizacja życia publicznego, przewijająca się w: 1) dominacji bliskich afektywnie więzi interpersonalnych w stosunku do relacji opartych na regulacjach bezosobowych i kontaktowych oraz 2) przenoszeniu reguł z obszaru pierwszego na drugi.

5. Anty-materializm w życiu codziennym oraz słabe kompetencje w zakresie problematyki ekonomicznej, obecność mechanizmów blokujących jednostkową przedsiębiorczość i bogacenie się.

6. Wysoki potencjał aranżacji i improwizacji zadaniowej przy deficycie orientacji przyszłościowej, Planowania i działania na podstawie obowiązujących regulacji.

7. Kontestacja władzy i porządku prawnego jako obcych, niegodnych zaufania i niesprawiedliwych.

8. Identyfikacja z symboliką kultury narodowej współwystępująca z niskim stopniem utożsamiania się z państwem i instytucjami społeczeństwa obywatelskiego.

Jak funkcjonują te, powszechnie podzielane aksjomaty społeczne

Skala Humanizmu - materializmu [HUM-MAT] (Boski)

• Badania nad HUMANIZMEM - MATERIALIZMEM podjął Paweł BOSKI

• Pozycje skali humanizmu (HUM) dotyczą pozytywnych, prospołecznych ustosunkowań do innych ludzi: od rodziny i przyjaciół poczynając, a na ludziach w ogóle kończąc

• Pozycje skali materializmu (MAT) dotyczą zainteresowań oraz działań mających na celu podwyższenie statusu materialnego, a także wyrażają brak głębszych relacji z ludźmi;

• Skala ogólna HUMAT ma bardzo wysoką rzetelność alfa=0,855, przy korelacjach całej skali z poszczególnymi pozycjami mieszczącymi się w przedziale od r min. =0,295 (bycie uprzejmym) do r. _max=0,624 (okazywanie bezinteresownej pomocy).

WNIOSKI: Boski

1. Humanizm dla Polaków stanowi ważny obszar wartości i celów życiowych. Polacy jednak żyją w kontekście kulturowym, który jest korzystny dla ich realizacji, podczas gdy amerykańska nisza kulturowa nie sprzyja im.

2. Kultura polska jest spolaryzowana na pozytywną część humanistyczną oraz na negatywnie widziany świat materializmu. Pęknięcie to jest źródłem poważnych konfliktów w życiu publicznym (np. politycznym) między światem dobra i zła.

Komentarz z badań porównawczych: w życiu publicznym USA humanizm-materializm nie stanowi żadnej osi dzielącej na obszar akceptacji i odrzucenia Kultura amerykańska jest spójna w zakresie obowiązujących zasad materialistycznych, które nie są przedmiotem ewaluacji.

Jaka jest dynamika zmian aksjomatów w czasie transformacji ustrojowej?

Humanizm v. materializm dynamika w dekadzie transformacji

• Transformacja ostatniego 10 - lecia może być rozpatrywana pod kątem materializacji życia społecznego, jako konsekwencji wprowadzenia gospodarki rynkowej.

• Wskaźniki HUM-MAT z granicznego roku 1989 zostały porównane z analogicznymi pomiarami o siedem do ośmiu lat późniejszymi

Badania HUM/MAT

• Wybór grupy badanej ten był podyktowany dążeniem do zwiększenia orientacji materialistycznej/ falsyfikacji założenia o humanistycznym trzonie kultury polskiej

• Cała próba N=390 rozkłada się na trzy kohorty, o liczebności 100 osób lub powyżej.

• Przedział wiekowy obejmował osoby 20-70 letnie.

• Próba nie była reprezentowana pod względem scholaryzacji, jako że uczestnikami były osoby o wykształceniu nie niższym niż średnie.

• Badani x lst 1996/1997 pochodzili ze środowiska jednej z warszawskich szkół wyższych biznesu: byli to studenci oraz ich znajomi z pokolenia rodziców, prowadzący własne firmy.

Wyniki:

• Humanizm występuje niezmiennie po stronie własnego ja oraz pozytywnego obrazu polskiej kultury.

• Natomiast materializm jest przypisywany negatywnemu prototypowi polskiej rzeczywistości.

• Ponadto okazuje się, że jedyna obserwowalna zmiana w ciągu niespełna dekady dotyczy pogłębienia się materializacji negatywnego prototypu Polaka

• Wyrażony kontrast, jaki zaznacza się między pozytywnym a negatywnym prototypem Polaka na skali HUMAT, świadczy o tym, że mamy do czynienia z centralnym wymiarem naszej kultury.

Idea uziemienia polskiej duszy (Czapiński 1996)

• Proces narastania materializmu ten jest zauważalny, ale zostaje napiętnowany jako aksjologiczne nie do przyjęcia.

• Materializacja dotyczy odrzuconego kształtu życia, podczas gdy własne ja i ideał kulturowy pozostają w obrębie wartości humanistycznych.

• Oczywiście mówimy tu - o deklaracjach ludzi, z całym inwentarzem ich auto-prezentacyjnych zniekształceń.

• W tym jednak kontekście wyniki jeszcze bardziej upoważniają do wyrażania tezy, że

• W Polsce nie doszło do kulturowego przyzwolenia na bogacenie się,

• Na pozytywną kateksję wartości materialistycznych kosztem bliskich kontaktów miedzy ludźmi i prospołecznej wrażliwości.

• Paradoksalne, w środowisku roszczącym sobie ambicję bycia wylęgarnią młodego pokolenia polskiego biznesu ludzi biznesu i przedsiębiorczej mentalności są negatywnymi bohaterami kulturowymi

Rodzina jako podstawowa grupa tożsamościowa oraz wsparcia w radzeniu sobie z trudnościami.

Czy model rodziny wielopokoleniowej nadal wywiera wpływ?

1. Rodzina trzypokoleniowa. Dziadkowie wobec swych wnuków.

• Szczególna rola wspierająco - wychowawcza dziadków wobec swych dorosłych dzieci oraz wnuków jest uderzającym rysem polskiej rodziny zwłaszcza w porównaniu ze Skandynawią.

Rola dziadków w relacji do wnuków Anna Filus (2005 - 2006)

• Zagadnienie roli dziadków w relacji do wnuków podjęła w swych badaniach międzykulturowych w Chinach, Grecji i w Polsce Anna Filus (2005-2006). Z trzech klas zmiennych:

• - znaczenie wnucząt we własnym życiu seniorów,

• - zaangażowanie w czynności opiekuńczo-rozwojowe wobec wnuków oraz

• - odczuwane emocje w kontaktach z nimi.

• WYNIKI

• Polscy dziadkowie mieli najwyższy poziom dodatniego bilansu emocjonalnego, chińscy zaś - najniższy.

Bilans emocji pozytywnych wśród polskich dziadków z Siedlec i z Warszawy był istotnie wyższy w porównaniu z dziadkami z Krety i Kantonu,

• co potwierdza hipotezę o szczególnie silnych więziach łączących w Polsce osoby starsze z dziećmi swych dzieci.

Humanizm: wrażliwość i dbałość o relacje z ludźmi traktowanymi jako bliscy, zawieszenie wobec nich rachunku kosztów i zysków.

Czy pojmowanie przyjaźni przez Polaków jest tożsame z pojmowaniem jej przez np. Amerykanów?

Przyjaźń u Amerykanów

Kitayama i Markus (2000)

• Kryteria przyjaźni w kulturze, zwłaszcza amerykańskiej, są znacznie słabsze. Wydaje się, że

• bycie friendly jest tam ważniejsze niż making friends.

• Przyjaciele są od różnych funkcji i w nieodległym horyzoncie czasowym; np. busiess friend; friend to play golf with itp.

• przyjaźń związana jest z dobrym spędzniem czasu razem (to have good time)

• Przyjaźń bez wchodzenia w intymność, na straży której stoi prywatność i zasada nieobciążania innych własnymi problemami.

Przyjaźń u Polaków

Niebrzydowski i Ptaszyński (1989)

• W kulturze polskiej przyjaźń jest mocno zakorzeniona; znacznie wcześniej niż ,,braterstwo broni w okopach” stanowiła pożądany typ relacji między ,,bracią szlachecką”.

• Jedna z pozycji skali humanizmu - ,,cenię sobie i dbam o długoletnie przyjaźnie” cieszy się ona bardzo wysoką akceptacją badanych, świadcząc o utrzymującym się wysokim statusie przyjaźni zarówno w życiu osobistym, jak i w opisie polskiej kultury.

• Przyjaźń u Polaków oznacz intymne partycypowanie w życiu innego człowieka, dzielenie z nim spraw najważniejszych: wspólne przeżywanie radości, wsparcie w trudnościach oraz możność liczenia na pomoc i poświęcenie w imię tego związku.

• Dla relacji ,,prawdziwej przyjaźni” poprzeczka zawieszona jest w naszej kulturze wysoko.

Jakie inne wymiary kultury wpływają na zachowanie Polaków?

Humanizm a inne wymiary kultury

• Boski z inspiracji Greenwalda (1982), który wprowadził rozróżnienie dwóch postaci deindywidalizacji: roztopienie się w uniformizmie versus alienacji w anonimowym tłumie.

• I inspiracji związanej z dyskusją o etycznych aspektach indywidualizmu (Trandis, 1990): absolutyzowanie praw jednostki poza tymi, które są wyznaczane prze aktualne a często zmienne interesy.

4 typy wartości

Humanizm - podmiotowość zorientowana na cele pro-społeczne.

Indywidualizm - podmiotowość zorientowana na osiąganie celów osobistych (podwyższanie własnej oceny i hedonizm)

Kolektywizm - orientacja na celów społeczności przez uprzedmiotowione masy lub totalitarne partie

Alienacja (marginalizacja) uprzedmiotowione osoby są wyzute z więzi społecznych.

	Ja podmiotowe	Ja przedmiotowe
Obiekty społeczne (poza ja)	Humanizm - podmiotowość zorientowana na cele prospołeczne	Kolektywizm - orientacja na celów społeczności przez uprzedmiotowione masy lub totalitarne partie (roztopienie się w uniformizmie)
Ja	Indywidualizm - podmiotowość zorientowana na osiąganie celów osobistych (podwyższanie własnej oceny	Alienacja (marginezacja)- uprzedmiotowienie osoby są wyzute z więzi społecznych (roztapianie się w anonimowym tłumie)
Obiekty społeczne (poza ja)	humanizm Społeczeństwo polskie	kolektywizm stalinizm ZSSR Maoistowskie Chiny Obecna Korea Północna
ja	indywidualizm Kultura zachodu	alienacja bezdomni i bezrobotni na ulicach metropolii USA

Badania:

• Skale humanizmu, indywidualizmu…

• Badani byli mieszkańcy Warszawy: robotnicy z zakładów prywatnych i państwowych, nauczyciele, pracownicy banków, radni.

Wyniki:

Humanizm: najwyższy u nauczycieli i radnych, najniższy wśród pracowników banków i pracowników firm prywatnych

Kolektywizm: przeważa u robotników

Indywidualizm: pracownicy banków uzyskują najwyższy wynik w tej skali

Jakie konflikty aksjomatów społecznych pojawiły się w związku z wejściem do Unii Europejskiej?

Czterowymiarowy profil kultury polskiej (Boski, 1999 - 2001)

• Pytanie badawcze dotyczyło związku między deklarowanymi indywidualnie i dla kraju wartościami euro - entuzjazmem vs. Euro - sceptycyzmem w sprawie akcesji do EU.

• Wartości były badane za pomocą KwiSK.

• Przedstawione dane empiryczne uzyskano w ramach projektu badawczego nt. Ojczyzna a Europa: Psychologiczne studia nad tożsamością narodową i integracją europejską.

• Badanie było przeprowadzone w latach 1999 - 2001 w 10 województwach na próbie kwotowej i objęło 1093 osoby.

• Uczestnicy należeli do czterech kategorii społecznych: rolnicy indywidualni, robotnicy, przedsiębiorcy oraz inteligencja; w trzech przedziałach wiekowych: 20-29, 35-45 i 55-65 lat.

Metoda badania

Wartości kultury polskiej	Wartości Kultury Unii Eropejskiej
Tak	Przyjąć jedne i drugie	Przyjąć UE a odrzucić polskie
Nie	Przyjąć polskie a odrzucić UE	Odrzucić jedno i drugie

Wartości kultury	Ocena - przyjąć	Ocena - odrzucić	Ocena - neutralna
Kultura polska	Zachować eksportować bronić	Modyfikować odrzucić	Niepewność ambiwalencja obojętność
Kultura obca	Importować adoptować szanować	Odrzucić zwalczać

Tendencja do gruntownego ,,przemeblowania” polskiej rzeczywistości kulturowej przejawia się zwłaszcza, gdy przyjrzymy się bardziej precyzyjnym podziałom w ramach interakcji opisowych i oceniających aspektów wartości. Trzema najbardziej pojemnymi kategoriami okazują się:

• {wartości Europejskie x przyjąć}=17,10%

• {wartości Polskie x zachować}=11,83%

• {wartości Polskie x odrzucić}=9,90%

Inaczej

wśród cech przypisanych UE zdecydowanie przeważają godne przyswojenia cnoty,

wśród dziedzictwa kultury polskiej zaś cnoty i wady występują w zbliżonych proporcjach.

Jakie treści kryją się za tak nacechowanymi wartościami i praktykami kulturowymi?

Polskie Cnoty (zachować lub przyjąć) %

- Pielęgnowanie pamięci o tych, którzy odeszli, a także o ważnych historycznych wydarzeniach i bohaterach z przeszłości 61%

- Silna rodzina: wszyscy (starsi, dorośli i dzieci) znajdują tu oparcie, pomagają sobie i przyczyniają się w miarę sił do wspólnego dobra 42%

- Patriotyzm - troska i zaangażowanie w sprawy, od których zależy pomyślność ojczyzny 42%.

- Kurtuazja, szczególny szacunek wyrażany przez mężczyzn wobec kobiet 39%.

- Starzejący się dziadkowie spędzają późne lata swego życia, mieszkając z dorosłymi dziećmi i wnukami 39%

- Utrzymywanie i pielęgnowanie długoletnich, serdecznych przyjaźni 39%.

- Fantazja, romantyzm, kierowanie się racjami serca, człowiek nie jest bezduszną, zaprogramowaną maszyną.

Polskie wady (odrzucić) %

- Gorące spieranie się. Kłótnie w sporach w sprawach politycznych z których na ogół niewiele wynika) 68%

- Niechęć i nieufność wobec tych którzy odniosą jakiś większy sukces - ,, Dlaczego to on(a), jakim sposobem? 60%

- Troska o to, jak związać koniec z końcem i jakoś przeżyć od pierwszego do pierwszego 53%

- Dążenie do postawienia na swoim, niechęć do ugody i spotkania się w pół drogi (,,co mi tu taki jeden z drugim będzie opowiadał'') 49%.

- Radzenie sobie sprytem i kombinowanie jak się da (szukając luk prawnych), aby ,,wyjść na swoje” 46%.

- Przeświadczenie, że ,,jakoś to będzie”, mimo iż na razie wszystko w proszku i nie zanosi się na pomyślny finał 43%.

- Żyje się raz i z gestem ! ,,Jak zabawa to zabawa, picie, jedzenie, hulanki, swawola 42%.

Wady Unii Europejskiej (odrzucić) %

- Kontakty z ludźmi to biznes, a nie sentymenty, załatw szybko konkretne interesy i leć dalej, czas to pieniądz! 30%

- Wartość człowieka mierzy się tym, ile wart jest jego majątek i wszelkie zasoby finasowe 28%.

- Pogoń za nowoczesnym i szybko zmieniającym się światem; nie nadążysz = przegrywasz 25%

- Przekonanie, że to za co człowiek się weźmie, powinno przeliczyć się na konkretny materialny zysk do jego kieszeni 23%

Cnoty U.E (zachować lub przyjąć) %

- Dzieci i młodzież uczone samodzielności w życiu, podejmowania i zarabiania na własne wydatki 57%

- Poważny stosunek do pracy, solidne wywiązywanie się ze swoich obowiązków zawodowych 56%.

- Punktualność co do minuty i słowność jako zasady odpowiedzialności i szacunku wobec innych ludzi 54%.

- Życie w harmonii z przyrodą, dbałość zachowanie czystego i zdrowego środowiska naturalnego 49%.

- Tolerancja wobec odmiennych form obyczajowości i seksu - tu nikt nie ma prawa narzucać zasad 48%.

- Uśmiech, trzymanie nerwów na wodzy, nieokazywanie zniecierpliwienia, nawet jeśli się je odczuwa 41%.

- Świeckość życia publicznego, kościół i religia dotycząca prywatnej sfery życia swych wyznawców 40%.

- Ideały świata biznesu: ludzi przedsiębiorczych, praktycznych, którzy sami robią duże pieniądze i stwarzają pracę innych 39%.

- Gwarancje, prawne i realne (!), wolności ekonomicznej i politycznej dla każdego obywatela 38%.

- Częste poznawanie i obracanie się wśród nowych znajomych, obcokrajowców, łatwość kontaktów 38%.

- Poszanowanie i przestrzeganie ustanowionego prawa z żelazną konsekwencją 38%.

- Ambicja, stałe podnoszenie wiedzy fachowej i kwalifikacji zawodowych 37%.

- Optymizm i okazywana na zewnątrz wiara we własne siły, życie - piękne, a ja wspaniała

- Elegancja, dobry gust i smak w wyglądzie zewnętrznym oraz stylu życia 37%.

Podsumowanie:

(+) Polskie wartości godne utrzymywania, czyli tradycja narodowa, związane są z bliskimi związkami miedzy ludźmi, zarówno na poziomie rodziny, przyjaciół, relacji między płciami, jak i w ramach wspólnoty narodowej, wśród osób żyjących i z zachowaniem pamięci o pokoleniach, które odeszły.

(-) Dezaprobata stylu życia, określonego również w kategoriach relacji interpersonalnych: braku harmonii, współpracy i dyscypliny społecznej.

(+) Pozytywne nacechowane wartości unijno - europejskie dotyczą cnót szerszego społeczeństwa obywatelskiego: samodzielności i odpowiedzialności jednostek w realizacji swych zadań i zobowiązań, a także przez pluralizm obyczajowy wraz z otwartością i tolerancję na odmienność, bez wchodzenia w intensywne związki interpersonalne.

(-) Wady, niecnoty dotyczą ,,materializacji” życia społecznego.

Głębokie wymiary życia społecznego Polaków

Kolejny etap przeprowadzonych analiz był przejściem od powierzchniowego ujęcia świata wartości na poziomie kategorii opisowych do wyodrębnienia ich wymiarów krytych. Służyła temu analiza czynnikowa, w wyniku której wyodrębniono cztery wyraźne wymiary.

Sarmatyzm

• formacja kulturowa w Polsce XVII i XVIII w., charakteryzująca się tradycjonalizmem, konserwatyzmem i niechęcią do przejawów kultury obcej

• właściwa siedemnastowiecznej szlachcie polskiej rubaszność, jędrność, krewkośc, prostoduszność

Głębokie wymiary życia społecznego

Humanizm kolejne potwierdzenie trzonowego wymiaru polskiej mentalności - pokrywa on sferę bliskich, prospołecznie zorientowanych relacji międzyludzkich oraz obszar zainteresowań humanistycznych (kulturą wyższą).

Liberalizm jest wersją indywidualizmu, z akcentem położonym na wolność z życiu osobistym oraz brak ingerencji tradycji (natury religijnej) w życie społeczne.

Materializm jest w tym przypadku - ze względu na odmienną metodykę pomiaru - odrębnym wymiarem, stanowiąc połączenie celów bogacenia się z instrumentalnym zaangażowaniem w pracę i takim że traktowaniem ludzi.

Sarmatyzm skupia te właściwości polskiej kultury i mentalności, które wcześniej zostały określone mianem wad, a mają długą historię w postaci braku dyscypliny społecznej i anarchicznego hedonizmu.

Podsumowanie:

• Cztery wymiary wartości bardzo znacząco różnią się poziomem akceptacji,

• Średni poziom humanizmu niewiele odbiega od maksimum podczas gdy sarmatyzm sytuuje się po stronie wad, liberalizm i materializm zajmują pozycję pośrednie. Średnia max=3.0

(+) humanizm, liberalizm, materializm, sarmatyzm (-)

2.85 2.16 2.03 1.67

• Zróżnicowanie między kategoriami społecznymi zaznacza się najwyraźniej na wymiarze liberalizmu, gdzie rolnicy uzyskują istotnie niższe wyniki od pozostałych a przedsiębiorcy prywatni najbardziej mu hołdują.

• Godna uwagi jest również różnica w materializmie między inteligencją (niższy poziom) a przedsiębiorcami (wyższy)

• Należy jednak podkreślić, że społeczno-demograficzne uwarunkowania preferencji aksjologicznych są stosunkowo niewielkie, a

• gradacja od humanizmu do sarmatyzmu, z liberalizmem i materializmem pośrodku, jest zjawiskiem powszechnym we wszystkich czterech kategoriach społeczno-zawodowych.

---