Wykład I 10.03.2007

• Definicja psychologii politycznej: interdyscyplinarna dziedzina wiedzy, wyjaśniająca polityczne poznanie, myślenie i zachowania polityczne (Skarżyńska 2002)

• Rodzaje zachowań politycznych:

- konwencjonalne, realizowane przez ludzi przy użyciu instytucji państwa,

• Konwencjonalne zachowania polityczne, np.:

Zachowania wyborcze:

- udział w wyborach,

- decyzja wyborcza;

- inne, np.:

~ zapisywanie się na listy wyborców (USA),

~ sprawdzanie obecności swojego nazwiska na listach wyborców itp.

- niekonwencjonalne: # legalne, # nielegalne.

Podział ten dotyczy zarówno „rządzących”, jak i „rządzonych”

• Podmioty zachowań politycznych studiowanych przez psychologię polityczną:

- elity (głównie „rządzący”, politycy różnych szczebli),

- zwykli obywatele (zwykle „rządzeni”),

- jeszcze inni obywatele (np. ekstremiści polityczni).

Specyfika psychologii politycznej:

Psychologia polityczna nawiązuje (oprócz innych dziedzin psychologii) także do:

- nauk politycznych,

- ekonomii,

- socjologii,

- historii,

- psychiatrii,

- demografii,

- geografii,

- lingwistyki,

- kulturoznawstwa,

- prasoznawstwa i in.

Psychologia polityczna należy do najbardziej eklektycznych, ale i erudycyjnych dziedzin psychologii (czasami można wątpić, czy jest dziedziną psychologii, a nie - po prostu, nauki).

Krótki rys historyczny:

# jako sama siebie świadoma specjalność funkcjonuje od lat sześćdziesiątych,

# po raz pierwszy, zaczęła być wykładana w roku 1970 (obecnie jest wykładana na wszystkich ważniejszych uniwersytetach w Stanach Zjednoczonych; w Polsce na kilku, w tym w SWPS),

# towarzystwo naukowe International Society of Political Psychology powstało w roku 1978 (jego przewodniczącym był Janusz Reykowski),

# czasopismo „Political Psychology” jest wydawane od roku 1980.

Główne aktualne nurty i podejścia w psychologii politycznej:

# Osobowość i kultura a postawy i zachowania polityczne (lata 40. i 50.; pierwotnie przeważały interpretacje psychoanalityczne - np. Adorno i in.; obecnie wiele różnych podejść; psychobiografie);

# Relacje międzygrupowe (lata 50. i 60; pierwotnie badanie animozji między grupami [np. etnicznymi]; Tajfel i Turner; stereotypy i uprzedzenia; powrót do pytania o grupowy i indywidualny poziom uprzedzeń);

# Postawy i zachowania wyborcze (lata 60. i 70.; związki SES i postaw

politycznych z polityczną partycypacją);

# Poznanie społeczne, symboliczne ideologie i podejmowanie decyzji (lata 70. i 80.; inwazja psychologii poznawczej; myślenie polityczne, przetwarzanie informacji, poziom rozwoju poznawczego, podejmowanie decyzji politycznych [np. tzw. model racjonalnego wyborcy]);

# Zjawiska i procesy psychologiczne a zmiany systemu społecznego (lata 80. i 90.; koncentracja na konfliktach i metodach ich rozwiązywania; stosunek do demokracji i zachodzących przemian).

Polska psychologia polityczna - początek: lata 1980-1981 - dawny Zakład (obecnie Instytut) Psychologii PAN; najbardziej znaczący ośrodek: Pracownia Psychologii Politycznej Instytutu Psychologii Polskiej Akademii Nauk.

Podejmowane obecnie problematyki (głównie badawczo) - tematyki i nazwiska pokazano w porządku alfabetycznym:

- Alienacja i podmiotowość polityczna (K.Korzeniowski),

- Autorytaryzm Polaków (J. Koralewicz, K.Korzeniowski, B.Mach)

- Dylematy i sposoby rozumienia demokracji (J.Reykowski i Zespół, K.Korzeniowski)

- Dyskurs polityczny (A.Polkowska, A.Potocka-Hoser),

- Ekstremizm polityczny (U.Jakubowska),

- Konflikt i strategie jego rozwiązywania (A.Golec, J.Reykowski),

- Orientacje społeczne i zaangażowanie publiczne (J.Grzelak),

- Postawy narodowościowe (P.Radkiewicz, K.Skarżyńska),

- Psychologiczne aspekty transformacji systemu (J.Czapiński, K.Korzeniowski,

J.Reykowski),

- Psychologiczne mechanizmy politycznego zaangażowania (K.Skarżyńska),

- Społeczno-polityczna mentalność Polaków (J.Koralewicz i M.Ziółkowski,

K.Korzeniowski, M.Marody, J.Reykowski, K.Skarżyńska),

- Stereotypy i uprzedzenia (M.Jarymowicz, M.Kofta, G.Sędek),

- Style politycznego komunikowania się (U.Jakubowska),

- Zachowania wyborcze (K.Korzeniowski, R.Markowski, J.Raciborski,

K.Skarżyńska),

Akademicka (poznawcza) psychologia społeczna (social psychology) a makropsychologia (societal psychology)

Podstawowe wyznaczniki „psychologii społecznej w dominującej postaci”:

- nomotetyzm - poszukiwanie ogólnych, uniwersalnych (tzn. ahistorycznych) praw rządzących społecznym funkcjonowaniem jednostek (wzorowany na dziewiętnastowiecznych naukach przyrodniczych);

- przekonanie, że naukowiec-badacz jest niezaangażowanym, obiektywnym obserwatorem czy widzem stojącym na-przeciw badanej rzeczywistości;

- uznanie metodologii eksperymentu laboratoryjnego za najbardziej pewne i rzetelne źródło wiedzy o społecznym funkcjonowaniu jednostek.

Makropsychologia - odpowiednik angielskojęzycznego terminu societal psychology

Przykładowe formy zainteresowania makropsychologii:

- wysoka śmiertelność,

- kataklizmy i klęski żywiołowe,

- wybory,

- transformacja systemu społeczno-politycznego.

Makropsychologia - względnie nowy twór w obszarze psychologii; próba opisu i wyjaśniania zjawisk ze skali makro (makrospołecznych, epidemiologicznych, politycznych itp.) w kategoriach psychologicznych i psychospołecznych.

Makropsychologia jest starsza od psychologii społecznej (data urodzin: 1908 - dwa pierwsze teksty mające w tytule „Social psychology”):

# G.Le Bon „Psychologia tłumu” (1895),

# pierwsi psychologowie społeczni (Lewin, Allport, Cantrill, Newcomb, Katz, Sherif), de facto byli makropsychologami: przedmiotu psychologii społecznej upatrywali w procesach interpersonalnych zachodzących w wyraźnie określonym kontekście społecznym (zob. badania nad rasami i dystansem społecznym czy nad narodowymi i etnicznymi stereotypami).

METODOLOGIA PSYCHOLOGII POLITYCZNEJ

Podejścia:

- idiograficzne (zwykle studia przypadku/ów; w tym: psychobiografie);

- nomotetyczne (poszukiwanie uniwersalnych praw; szeroki wachlarz metod).

Dobór próby do badań - próba:

- przypadkowa,

- oparta na ochotnikach,

- celowa,

- losowa.

Metody:

- studium przypadku (w tym psychobiografie; techniki badawcze: metody projekcyjne, wywiady, testy psychologiczne, analizy wytworów, obserwacje);

- quasi-eksperyment (manipulacja eksperymentalna nie jest zależna od badacza; np. badania podłużne w trakcie wyborów);

- eksperyment naturalny (w „naturalnym” środowisku osób badanych, eksperymentator wprowadza zmienną niezależną [manipulację eksperymentalną]);

- eksperyment laboratoryjny (np. badanie szybkości posługiwania się słowami aktywizującymi dobrze utrwalone schematy poznawcze;

- symulacja eksperymentalna - próba odtworzenia w warunkach laboratoryjnych przy użyciu np. komputerów zachodzących w rzeczywistości procesów i zjawisk (Nowak 2000);

- metody lustracji (badanie obiektywności [np. śmietników], sondaż).

Trafność wewnętrzna, a trafność zewnętrzna stosowanych metod.

Wykład II: Myślenie polityczne 24.03.2007

Definicja „robocza”: Myślenie/poznanie (cognition) polityczne - ogół procesów poznawczych (świadomych i nieświadomych) dotyczących obiektów, zjawisk i procesów społeczno-politycznych.

Przykładowe obiekty polityczne:

- osoby zaangażowane w politykę,

- instytucje sprawujące władzę (ustawodawczą, wykonawczą, sądowniczą i tzw. czwarta władza),

- instytucje i organizacje pretendujące do sprawowania władzy (np. partie polityczne, związki zawodowe itp.),

- organizacje starające się wywierać wpływ na władze (stowarzyszenia, „kluby”, organizacje pozarządowe).

Przykładowe zjawiska polityczne:

- wybory,

- ukonstytuowanie się rządu,

- zmiany rządu,

- afery w sferach władzy,

- akcje militarne,

- porozumienia i umowy międzynarodowe.

Przykładowe procesy polityczne:

- kryzysy ekonomiczne, społeczne i polityczne,

- przesilenia rządowe,

- zjawiska z obszaru transformacji systemu (np. zmiana struktury społecznej, czy kulturowej, zmiany zachodzące na tzw. scenie politycznej),

- wdrażanie reform ekonomicznych, społecznych i politycznych.

Do najważniejszych przejawów myślenia politycznego należy tworzenie sądów. Można wyróżnić następujące rodzaje sądów:

- sądy deskryptywne (czysto opisowe; konstatacje) - co się wydarzyło, jak coś jest zbudowane,

- sądy diagnostyczne - odnajdywanie lub nadawanie znaczenia opisom faktów,

- sądy wyjaśniające - udzielające odpowiedzi na pytania: jak to się stało?, dlaczego?, po co?,

- sądy prognostyczne - odpowiadające na pytania: co będzie dalej?, co z tego w przyszłości wyniknie?, do czego to doprowadzi?,

- sądy oceniające - odpowiadające na pytania czy: obiekty, zjawiska i procesy są: dobre-złe, pozytywne-negatywne, korzystne-szkodliwe itp.?

- sądy normatywne - odpowiadające na pytania: jak być powinno?.

Rodzaje wiedzy:

- wiedza deklaratywna (odnosząca się do opisu faktów, procesów i wydarzeń),

- wiedza normatywna (odnosząca się do norm, tego co właściwe, a co nie),

- wiedza proceduralna (odnosząca się do sposobów działania).

Kategoria politycznego wyrafinowania (political sophistication); składowe:

- wiedza polityczna,

- polityczne zainteresowanie (za: Jakubowska 2002).

Myślenie polityczne w różnych warstwach społecznych:

- warstwy wyższe (bardziej wykształcone):

- warstwy niższe (mniej wykształcone):

Czy myślenie polityczne posiada swoją specyfikę? Na czym ona polega?

1) nasycenie afektem,

2) podmiot: „my” (ja-społeczne)

UKRYTE ZAŁOŻENIA NORMATYWNE:

# struktury poznawcze (reprezentacje, pojęcia), które zajmują położenie centralne w systemie poznawczym jednostki,

# struktury poznawcze (reprezentacje, pojęcia), które posiadają znaczny stopień ogólności,

# struktury poznawcze (reprezentacje, pojęcia), z których podmiot nie zdaje sobie sprawy (są nieświadome).

Prywatne teorie rzeczywistości społeczno-politycznej:

1. Z czego świat społeczno-polityczny jest zbudowany? co jest jego tzw. substancją? co jest pierwotne, a co wtórne?,

Odpowiedź na pytanie 1: substancją rzeczywistości społeczno- politycznej mogą być jednostki lub zbiorowości (kategorie: Indywidualizm i Kolektywizm)

2. Jak świat społeczno-polityczny jest zbudowany? jaka jest jego konstrukcja?

Odpowiedź na pytanie 2: rzeczywistość społeczno-polityczna może być zbudowana wertykalnie (hierarchicznie) lub horyzontalnie (równościowo) (kategorie: Autorytaryzm i Prodemokratyczność).

Cztery podstawowe składniki indywidualizmu według S.Lukasa (1973):

- godność człowieka - każda jednostka ludzka pojmowana jest, jako wartość ostateczna (autoteliczna), jako cel sam w sobie,

- autonomia czyli samostanowienie - działania i myśli każdej jednostki ludzkiej winny zależeć od niej samej,

- prywatność - istnienie takiej sfery egzystencji jednostki, gdzie pozostawiona jest ona sobie samej i jest wolna od zewnętrznych nacisków,

- zapewnienie każdej ludzkiej jednostce możliwości samorozwoju czy samorealizacji.

Historyczne źródła i odniesienia:

# Ferdynand Toennies:

- wspólnota - Gemeinschaft

- stowarzyszenie - Gesellschaft

# Emil Durkheim:

- solidarność mechaniczna

- solidarność organiczna

Wartości charakterystyczne dla Indywidualizmu i Kolektywizmu:

Indywidualistyczny system wartości: wszystkie wartości odnoszą się do człowieka, jednostka jest celem samym w sobie i najwyższą wartością; społeczeństwo jest tylko środkiem do osiągnięcia indywidualnych celów; jednostki są sobie równe pod względem etycznym, nikt nie może być traktowany, jako narzędzie osiągania korzyści.

Kolektywistyczny system wartości: wartością nadrzędną jest społeczna harmonia; celem jest zachowanie wspólnej tożsamości grupowej i kultywowanie cech wspólnych; człowiek jest pojmowany jako członek społeczności (narodu, klanu, rodziny itp.).

W znacznym uproszczeniu: indywidualistyczny system wartości charakterystyczny jest dla cywilizacji Zachodu i systemów demokratycznych, natomiast kolektywistyczny dla cywilizacji Wschodu i systemów totalitarnych.

Przekonania normatywne właściwe Indywidualizmowi i Kolektywizmowi (za:J.Reykowski):

# Prawomocność władzy

- Indywidualizm: władzę ma prawo posiadać ta osoba, której została ona przyznana w drodze swobodnej decyzji zainteresowanych i uprawnionych jednostek (np. wybory); legitymizacja jest wynikiem spełnienia kryteriów proceduralnych; ocenie podlega sposób sprawowania władzy; zasada ustalania relacji między jednostkami.

- Kolektywizm: władza jest atrybutem grupy (rodziny, klanu, społeczności) i stanowi wyraz jej woli; pochodzi z nadania; podstawa jest przekonanie, że władza jest sprawowana dla dobra społecznej całości, a wiara ta jest ważniejsza niż procedury wyboru organów władzy; zasada interesu zbiorowości.

# Prawa polityczne i prawa człowieka

- Indywidualizm: istnieją podstawowe i niezbywalne prawa przysługujące każdej jednostce (np. wolność, własność osobista); prawa takie mogą podlegać ograniczeniu na zasadzie umowy czy kontraktu zawartych między jednostkami (podstawą takich ograniczeń są zwykle bardziej podstawowe prawa czy interesy jednostek); zasada prymatu praw jednostki.

- Kolektywizm: prawa jednostki są wtórne wobec praw (czy interesów) zbiorowości; zbiorowość (kolektyw, społeczność) jest głównym (jedynym) źródłem praw i sposobów ich egzekwowania; zasada prymatu praw grupy.

# Podział dóbr

- Indywidualizm: każdy ma prawo do tego, co sam potrafi zdobyć; każdy ma dostęp do dóbr na tyle, ile sam ich zgromadził; zasada osiągnięć.

- Kolektywizm: podział dóbr i dostę do nich każdej jednostki uwzględnia dobrostan (interesy) całej zbiorowości; zasada przydziału.

# Odpowiedzialność za członków zbiorowości

- Indywidualizm: każda jednostka odpowiada sama za siebie, a za innych tylko w takim stopniu, w jakim wynika to z uzgodnionego kontraktu; odpowiedzialność za dobro wspólne wynika z przyjętych ról; zbiorowość (zwykle) nie bierze odpowiedzialności za jednostki; zasada indywidualnej odpowiedzialności.

- Kolektywizm: grupa (zbiorowość) jest odpowiedzialna za jednostkę, ale jednostka jest odpowiedzialna za dobro grupy (zbiorowości); nakaz moralny poświęcania się dla innych i dla grupy (zbiorowości); zasada współodpowiedzialności.

Indywidualizm i kolektywizm jako kategorie psychologiczne; interpretacja J.Reykowskiego (1990): systemy założeń deskryptywnych i normatywnych:

# Koncepcja świata społecznego

- Indywidualizm: świat społeczny to zbiór (sic!) odrębnych indywidułów, samodzielnie starających się o znalezienie optymalnych dla siebie form i warunków życia (ważność reguły „doboru naturalnego”).

- Kolektywizm: świat społeczny ujmowany jest jako układ stosunków między „gotowymi”, zadanymi „z góry” społecznymi całościami (np. rodzina , klan, kasta, rasa, naród itp.).

# Koncepcja istoty ludzkiej

- Indywidualizm: tożsamość jednostki (w tym auto-definicja): człowiek definiuje siebie i innych ludzi (jednostki ludzkie) jako wyodrębnione istoty, których tożsamość zasadza się na wyrazistym rozróżnieniu „ja- inni”; poczucie własnej wartości zwykle zależy od osobistych sukcesów.

- Kolektywizm: tożsamość jednostki (w tym auto-definicja): człowiek postrzega się w kategoriach przynależności grupowej; w określaniu samego siebie i innych ludzi dominuje tzw. tożsamość społeczna - granice między kategoriami „ja-my” nie są ostre, natomiast ostre bywają granice między kategoriami „my-oni”; poczucie własnej wartości zależy głównie od ocen członków własnej grupy lub od przypisywanej ważności własnej grupy.

# Koncepcja więzi społecznych

- Indywidualizm: podstawą więzi społecznej są stosunki o charakterze kontraktu (przy założeniu wzajemności interesów); czasami stosunki te oparte są na poszukiwaniu przewagi, wyników rywalizacji.

- Kolektywizm: więź społeczna jest oparta na identyfikacji z grupą, jako całością; pojawiać się może kategoria „duszy grupowej”; członkom grupy (niezależnie od ich miejsca w hierarchii) nieobce bywa samopoświęcenie w imię grupowych wartości, celów, interesów.

# Koncepcja podejmowania społecznej aktywności

- Indywidualizm: podejmowanie i realizacja osobiście ustalonych, czy wybranych celów i programów czynności (odzwierciedlających rolę własnej inicjatywy i własnych wartości, czy interesów).

- Kolektywizm: aktywność jednostek jest podporządkowana priorytetom grupy i ujmowana jest jako jej składnik; wiele (niekiedy większość) działań podejmowanych jest wspólnie; obowiązującą normą jest konformizm.

Empiryczne ujęcie W. Daaba:

Indywidualizm: koncentracja na kompetencjach i sprawnościach zadaniowych,

Kolektywizm: koncentracja na postawach, „cnotach społecznych”.

Uwaga: W.Daab posługuje się bipolarnym wymiarem „indywidualizm-kolektywizm”.

Stosowana metoda pomiaru:

Instrukcja: Przeczytam P. dziesięć par cech, jakie mogą posiadać ludzie. Wszystkie te cechy uznawane są na ogół za dobre. Proszę jednak w każdej parze wskazać tę cechę, która P. zdaniem jest cenniejsza, która sprawia, że mógł(a)by P. ocenić człowieka jako lepszego, bardziej wartościowego.

uczynny - inteligentny

rozsądny - wrażliwy

pomysłowy - sympatyczny

pomocny - ambitny

elegancki - taktowny [pozycja buforowa]

szlachetny - zdolny

inteligentny - pomocny

wyrozumiały - pomysłowy

obrotny - tolerancyjny

troskliwy - ambitny

Uwaga: kursywą zaznaczono cechy mające świadczyć o kolektywizmie.

Rzetelność skali: wartość współczynnika alfa Cronbacha = 0,75.

Wyniki badań realizowanych przy użyciu Skali I-K W.Daaba (lata 90.)

Wyznaczniki statusu ekonomiczno-społecznego (SES) a indywidualizm-kolektywizm (I-K)

Bardziej indywidualistyczne były osoby:

- płci męskiej;

- młode (15-24 r.ż.) oraz w sile wieku (ok. 50. r.ż.),

- bardziej wykształcone (zależność wprost proporcjonalna),

- mające bardziej wykształconych ojców,

- aktywne zawodowo.

Indywidualizm-kolektywizm, a sądy i postawy społeczno-polityczne

# Ocena ekonomicznej sytuacji kraju i własnej sytuacji

Osoby bardziej indywidualistyczne:

- były bardziej optymistyczne w ocenie sytuacji gospodarczej kraju, jak i swojej własnej,

- bardziej optymistycznie oceniały kierunek zmian w naszym kraju,

- bardziej optymistycznie oceniały zmiany własnej sytuacji materialnej,

- deklarowały wyższe aspiracje finansowe.

Indywidualizm-kolektywizm, a sądy i postawy społeczno-polityczne

# Stosunek do demokracji. Osoby bardziej indywidualistyczne:

- częściej deklarowały udział w wyborach,

- częściej traktowały udział w wyborach, jako obywatelski obowiązek,

- częściej deklarowały wiarę, że przez własne decyzje wyborcze mogą mieć istotny wpływ na władzę

- deklarowały silniejsze zainteresowanie polityką („wydarzeniami politycznymi”).

Indywidualizm-kolektywizm, a sądy i postawy społeczno-polityczne

# Poglądy na zjawiska społeczne. Osoby bardziej indywidualistyczne:

- wyżej oceniały własność prywatną (priorytetem powinien być zysk firm prywatnych),

- były bardziej tolerancyjne wobec obcokrajowców, mniejszości narodowych i wyznawców odmiennych poglądów politycznych,

- silniej sprzeciwiały się próbom ograniczania wolności słowa,

- silniej opowiadały się za ograniczeniem opiekuńczych funkcji państwa (np. zapewnianiu przez państwo wykształcenia, pracy, opieki medycznej itp.),

- miały większy dystans do religii.

Wniosek W.Daaba: „Respondenci osiągający wyższe wskaźniki indywidualizmu są zatem bardziej skłonni do uczestnictwa w systemie demokratyczno-parlamentarnym, niż ci, którzy osiągają wysokie wskaźniki kolektywizmu” (Daab, 1993)

Zmienność w czasie indywidualizmu-kolektywizmu w latach przełomu (1988-1993)

WNIOSEK: Nic nie wskazuje, by w początkach transformacji systemu Polacy stawali się bardziej indywidualistyczni.

Indywidualizm i/lub Kolektywizm, czy Indywidualizm vs Kolektywizm (możliwość współistnienia zjawisk, czy bipolarność kategorii)

Mutacje/Odmiany kategorii Indywidualizmu i Kolektywizmu

Prywatne teorie rzeczywistości społeczno-politycznej:

1. Z czego świat społeczno-polityczny jest zbudowany? co jest jego tzw. substancją? co jest pierwotne?, Odpowiedź na pytanie 1: substancją rzeczywistości społeczno- politycznej mogą być jednostki lub zbiorowości (kategorie: Indywidualizm i Kolektywizm)

2. Jak świat społeczno-polityczny jest zbudowany? jaka jest jego konstrukcja?

Odpowiedź na pytanie 2: rzeczywistość społeczno-polityczna może być zbudowana wertykalnie (hierarchicznie) lub horyzontalnie (równościowo) (kategorie: Autorytaryzm i Prodemokratyczność).

AUTORYTARYZM

Rys historyczny:

Szkoła Frankfurcka Erich Fromm „Ucieczka od wolności” [„Escape from freedom”, „Fear of freedom” (1941)] Adorno, T.W., E.Frenkel-Brunswik, D.J. Levinson, R.N.Sanford . (1950). The Authoritarian Personality. New York: Harper and Row Tzw. Kalifornijska Skali F ("F" od słowa faszyzm) mierząca autorytaryzm.

Wymiary badanego zjawiska:

1) konwencjonalizm - sztywne przywiązanie do wartości klasy średniej i znaczna wrażliwość na bieżące naciski zewnętrzne;

2) autorytarne podporządkowanie - opierający się na podporządkowaniu bezkrytyczny stosunek do wyidealizowanego autorytetu własnej grupy;

3) autorytarna agresja - tendencja do wychwytywania oraz potępienia, odrzucenia, karania osób łamiących konwencjonalne wartości;

4) antyintracepcja - niechęć wobec tego, co subiektywne, będące tworem wyobraźni, miękkie; innymi słowy, niechęć do rozumienia stanów psychicznych własnych i innych ludzi;

5) przesądność i stereotypowość - tendencja do przypisywania odpowiedzialności siłom zewnętrznym pozostającym poza kontrolą jednostki, w tym mistycznym, nadprzyrodzonym; skłonność do myślenia w sztywnych kategoriach;

6) wiara w siłę i bycie twardym (toughness) oraz potępianie słabości;

7) destruktywność i cynizm - zgeneralizowana wrogość wobec jednostki ludzkiej i jej deprecjacja;

8) projekcja własnych negatywnych uczuć, przejawiająca się przekonaniem, że świat jest wrogi i niebezpieczny;

9) przypisywanie nadmiernej roli sprawom seksu (Adorno i in. 1950, s. 228).

Uwaga: na poziomie teoretycznym: podejście psychoanalityczne (!) - proces, a nie prosta enumeracja; na poziomie empirycznym: syndrom

B.Altemeyer utrzymuje, że w skład autorytaryzmu (tzw. prawicowego) wchodzą trzy podstawowe komponenty:

- autorytarne podporządkowanie - wysoki poziom podporządkowania autorytetom, które spostrzegane są jako ustanowione i prawomocne w społeczeństwie, w którym żyje jednostka;

- autorytarna agresja - zgeneralizowana agresywność ukierunkowana na różne osoby, spostrzegana jako sankcjonowana przez ustanowione autorytety;

- konwencjonalizm - wysoki poziom obstawania przy społecznych konwencjach, spostrzeganych jako popierane przez społeczeństwo i jego ustanowione autorytety (Altemeyer 1996).

Podejście poznawcze:

J. Koralewicz wyróżnia w autorytaryźmie warstwę normatywno-wartościującą oraz poznawczo-deskryptywną. W pierwszej, osiową cechą autorytaryzmu jest "przekonanie o konieczności podporządkowania się wyidealizowanym autorytetom"; w warstwie drugiej, opisowej - "przekonanie jednostki o braku wpływu na swój los i świat i kontroli nad nimi". Kategorię autorytaryzmu J. Koralewicz stara się przybliżyć przez charakterystykę jej przeciwieństwa. Określa je mianem syndromu demokratycznego czy antyautorytarnego. Jego istotą jest "wizja świata, w której ludzie złączeni są ponadgrupową wspólnotą i więzią" oraz "potrzeba decydowania o własnym losie i przekonanie jednostki o możliwości wpływania na rzeczywistość i swój los" (Koralewicz, Ziółkowski 1990, s.37).

A czemu podejście poznawcze?

• Przynajmniej dwa argumenty:

a) korelacje autorytaryzmu z inteligencją,

b) główny predyktor autorytaryzmu: wykształcenie i wykształcenie ojca.

Stosowane narzędzie badawcze (na próbach reprezentatywnych) i rozmiary autorytaryzmu w trakcie transformacji systemowej

• Pozycje konsekwentnie stosowanej Skali Autorytaryzmu w latach 1990-2002

Najważniejszą rzeczą, której trzeba nauczyć dzieci, jest całkowite posłuszeństwo wobec rodziców;

W tym skomplikowanym świecie jedynym sposobem na to, aby rozeznać się, jak należy postępować, jest zdanie się na specjalistów i doradców;

Każdy dobry kierownik, aby uzyskać uznanie i posłuch, powinien być surowy i wymagający wobec ludzi, którzy mu podlegają;

Jak się dobrze zastanowić, to trzeba przyznać, że istnieją na świecie tylko dwa typy ludzi: silni i słabi.

Nasilenie autorytaryzmu w Polsce na przełomie dekad transformacji (1990-2002)

• Procent Polaków zgadzających się ze stwierdzeniami diagnostycznymi w latach:

1990 - 55,5%

1991 - 61,2%

1993 - 66,0%

1994 - 64,7%

1995 - 65,2%

1997 - 55,4%

2002 - 65,3%

Autorytaryzm w Polsce przed rokiem 1989 i po roku 1989:

# preferencje polityczne: władza, a opozycja;

# przystosowanie do systemu społeczno-politycznego: autorytaryzm, a alienacja polityczna.

Status ekonomiczno-społeczny i położenie demograficzne jednostki, a autorytaryzm

Wyniki analiz wariancji i analiz regresji wielokrotnej

- niższe i mniej korzystne pozycje społeczne,

- rola wykształcenia

Autorytaryzm a oceny cech demokracji i preferowany kształt państwa

Szczególnym rysem autorytaryzmu Polaków jest oczekiwanie, że najlepszym systemem, jest państwo kierowane autokratycznie, ale też opiekuńcze.

Zachowania wyborcze osób autorytarnych:

- udział w wyborach,

- preferencje (decyzje wyborcze).

AUTORYTARYZM a INDYWIDUALIZM-KOLEKTYWIZM - wzajemne relacje

Wstępnie można, by sądzić, że autorytaryzm jest orientacją kolektywistyczną; ale:

H.C.Triandis i M.J.Gelfand (1998) - koncepcja horyzontalnego oraz wertykalnego i indywidualizmu i kolektywizmu

„Czteropolówka”- możliwy jest autorytaryzm zarówno kolektywistyczny, jak i indywidualistyczny

Myślenie polityczne. Lewica-prawica. Demokracja. Reprezentacje poznawcze kategorii

• inteligencja senso-motoryczna (0-2 r.ż.) - ćwiczenie odruchów i manipulacji podtrzymujących lub powtarzających doznania interesujące dziecko; stałość przedmiotu;

• inteligencja przedoperacyjna (2-6 r.ż.) - celowe eksperymentowanie na przedmiotach, coraz bardziej świadome planowanie działań oparte na reprezentacjach przedmiotów; czynności symboliczne wraz z mową, zdolność do zachowania stałości cech (np. barwa, kształt), myślenie transdukcyjne*;

* od przypadku do przypadku, ale jedna, wspólna nić - możność skupienia się na wspólnej właściwości przypadków

• operacje konkretne (6-12 r.ż.) - coraz bardziej odwracalne manipulacje na reprezentacjach konkretnych przedmiotów, decentracja umożliwiająca uwzględnienie wielu własności przedmiotu w tym samym czasie; zdolność do zachowania ilości (np. masa, objętość), myślenie sylogistyczne;

• operacje formalne (12-15 r.ż.) - w pełni odwracalne operacje umysłowe; myślenie abstrakcyjne i hipotetyczno-dedukcyjne, rozumowanie logiczne; logika zdań.

Ważne kategorie:

• Centracja (np. egocentryzm, allocentryzm, socjocentryzm)

• Decentracja sekwencyjna

• Decentracja pełna (koordynacja perspektyw)

Lewica - Prawica. Rys historyczny

• Rewolucja francuska 1789-1794

• Stany Generalne (wiosna 1789)

• Przemianowanie Stanów Generalnych na Zgromadzenie Narodowe (17.06.1789)

• Zniesienie instytucji szlachectwa (19.06.1790)

Czy w obecnym świecie podział na lewicę i prawicę jest prawomocny?

Niektóre wypowiedzi polityków z początku lat 90.:

• A. Michnik,

• B. Geremek;

• popularność kategorii „centro-” (lewica, prawica)

Autoidentyfikacje polityczne na wymiarze lewica - prawica (wyniki badań realizowanych na próbach reprezentatywnych (za: Szawiel 1999)

Pytanie badawcze:

„W polityce często mówi się o lewicy i prawicy. Gdzie umieścił(a)by Pan(i) siebie na skali od 0 do 10, na której 0 oznacza lewicę, a 10 prawicę?” (PGSW 1997)

Odpowiedź była udzielana na graficznej skali

Cytowane projekty badawcze:

• Polski Generalny Sondaż Społeczny (PGSS 92-95)

• badanie Instytutu Socjologii UW (1995 IS)

• Polski Generalny Sondaż Wyborczy (PGSW 97)

Średnie na skali lewica - prawica w latach 1992 - 1997

• Deklaracje respondentów (dorosłych Polaków oscylują wokół wartości powyżej średniej (wartość średnia = 5)

Średnie na skali lewica - prawica w roku 1997 w zależności od czynników statusu ekonomiczno-społecznego (SES)

Grupy zawodowe okazują się mało zróżnicowane:

# najbliżej środka skali plasują się: kierownicy, pracownicy biurowi, pracujący z ludźmi i robotnicy niewykwalifikowani;

# pozostałe grupy zawodowe mają autoidentyfikacje bardziej prawicowe

Można przypuszczać, że istnieje niemalże zależność prostoliniowa między poziomem wykształcenia, a autoidentyfikacją na wymiarze lewica - prawica.

Autoidentyfikacje na skali „lewica - prawica”, a przeszłość

W roku 1995 i 1997:

# silniejsza autoidentyfikacja lewicowa cechowała byłych (sprzed 1990 roku) członków PZPR;

# silniejsza autoidentyfikacja prawicowa cechowała byłych (w latach 1980-1981) członków „Solidarności”

Autoidentyfikacje na skali „lewica - prawica”, a ocena „obecnego ustroju” i tego sprzed 1989 r. (PGSW 97)

Można powiedzieć, że istnieje zależność prostoliniowa między oceną obecnego ustroju, a autoidentyfikacją na wymiarze „lewica - prawica”

Historyczna zmienność pojmowania kategorii „lewica” i „prawica”

• K.Pankowski pokazał jak rozumienie tego „bipolarnego wymiaru” zmieniało się w latach 90:

• lewicowość (1993): 40% - przeszłość, uprzednie rządy, dawny system, komunizm, socjalizm; 16% - elementy programowe;

• prawicowość (1993): 20% - „aktualne /solidarnościowe rządy”; 10% - gospodarka rynkowa; 8% - elementy kulturowe;

• 30% - nie umiało udzielić odpowiedzi;

• afektywne nasycenie odpowiedzi

Psychologiczne podejścia do kategorii „lewica” i „prawica”: początki podejścia kulturowego

• Autor - Paweł Boski - oparł swoje metody dotyczące pojmowania podstawowych dylematów, czy antynomii w obszarze poglądów wyrażanych w tzw. społecznym dyskursie

Przykładowe przedstawiane dylematy (skala z wymuszonym wyborem):

Celem państwa powinno być:

• Sprzyjanie interesom prywatnego biznesu,

• Ochrona godziwego poziomu życia rodzin gorzej sytuowanych.

Nasze życie publiczne:

• Powinno respektować i odzwierciedlać naukę Kościoła; Polska jest i będzie państwem katolickim,

• Powinno być zdecydowanie świeckie; religię należy ograniczyć do murów kościołów.

Polskie tradycje:

• Musimy wyjść z zaścianka tradycji, (…) i dołączyć do nowoczesnej Europy,

• Nie mogą być zniszczone przez import zachodniej nowoczesności; Polska musi zostać Polską.

Granice Polski:

• Nie są bezpieczne, ani dobrze strzeżone. Należy dbać o naszą siłę obronną i nowe sojusze,

• Trzeba otwierać się dla współpracy ekonomicznej, żeby lączył, a nie robiły z nas zamkniętej twierdzy

• Kościół ma do odegrania ważną rolę w życiu publicznym,

• Nasze życie publiczne powinno być zdecydowanie świeckie.

Bezrobocie jest:

• Plagą społeczną i nieszczęściem dla jednostki,

• Sprawą naturalną w zdrowej gospodarce.

Trzeba odbudować:

• Suwerenne państwo - rządzone przez Polaków dla Polaków,

• Państwo demokratyczne - gwarantujące wszystkim obywatelom równe prawa.

Wymiary lewicy - prawicy zaobserwowane przez P.Boskiego:

Wyniki licznych analiz statystycznych prowadzonych na wielu próbach wskazują na istnienie dwóch ortogonalnych wymiarów odnoszących się do kategorii „lewica”, „prawica”:

• SOCJALISTYCZNE PAŃSTWO OPIEKUŃCZE vs. LIBERALNY KAPITALIZM;

• EUROPEJSKI LAICYZM vs. RELIGIJNA NARODOWOŚĆ

DEMOKRACJA

demos - lud (gr.) + kratos - władza (gr.)

Lud - słowa pokrewne:

# „wielu”, „biedni” (Arystoteles);

# ekklesia - zgromadzenie ludowe, (óchlos - motłoch);

# populus (łac. średniowieczna) - lud; „suwerenność ludu”;

# popolo (wł.), people (ang.), peuple (fr.),

# „polikracja” - podzielna „wielość” złożona z odrębnych jednostek.

Giovanni Sartrori „Teoria demokracji” (jako władza „ludu”)

DEMOKRACJA: to i opis, i postulat: trudno oddzielić: to czym demokracja jest, od tego czym powinna być

Interpretacje „ludu” (według G.Sartoriego):

# lud w znaczeniu dosłownie wszyscy,

# lud w znaczeniu nieokreślona duża część, bardzo wielu,

# lud w znaczeniu klasy niższe,

# lud jako nierozdzielny byt, jako organiczna całość,

# lud jako większa część wyrażona poprzez zasadę absolutnej większości,

# lud jako większa część wyrażona poprzez zasadę ograniczonej większości.

Demokracja według R.A.Dahla to: Poli - archia

Uwaga: poli: od gr. polys = liczny; pierwszy człon wyrazów złożonych, oznaczający: wiele

arch(ia): od gr. archi, arche = początek; w wyrazach złożonych: główny, naczelny, najważniejszy

Porównajmy: Mono - archia An - archia

Demokracja jako przedmiot zainteresowania psychologii

Punkt wyjścia: normatywne ujęcie demokracji (zob. Reykowski 1993):

# system politycznych instytucji (np. instytucje przedstawicielskie; pluralizm polityczny; trzy (cztery) władze - ustawodawcza, wykonawcza, sądownicza, (wolna prasa));

# stosunki społeczne (system wartości, praw i swobód obywatelskich: równość wobec prawa, wolność od ingerencji (państwa) w życie i działalność obywateli, wolności: własności, przemieszczania się, słowa, zgromadzeń, podmiotowość polityczna).

Uwaga: Szczególny paradoks demokracji: RÓWNOŚĆ a WOLNOŚĆ

Antynomie ładu demokratycznego (za: J.Reykowski 1993):

• REPREZENTANT WYBORCÓW - REPREZENTANT NARODU

• AUTONOMIA - POSŁUSZEŃSTWO

• KONFLIKT - KONSENSUS

• PRAWO - SUMIENIE

• WIĘKSZOŚĆ - MNIEJSZOŚĆ

Uwaga: Wszystkie stanowiska są prawomocne (mają swoje uzasadnienia w prawie i etyce)

Koordynacja rozbieżnych perspektyw:

• BRAK POJĘCIA DEMOKRACJI

• MYŚLENIE (EGO)CENTRYCZNE

• MYŚLENIE OPERACYJNE (odwracalność pojęć politycznych)

• MYŚLENIE SYSTEMOWE

KONKLUZJE:

• „ - realizacja normatywnych wymogów ładu demokratycznego, jest dla umysłu ludzkiego trudnym zadaniem, ponieważ staje on (umysł - K.K.) przed koniecznością koordynowania rozbieżnych perspektyw;

• - zdolność do koordynacji może osiągać różne poziomy zaawansowania, przy czym w wielu przypadkach okazuje się, że jest ona (owa zdolność - K.K.) rozwinięta niewystarczająco” (Reykowski 1993).

O rozumieniu demokracji przez Polaków w latach transformacji systemu społeczno-politycznego. Badania starsze i nowsze

„Potoczne wyobrażenia o demokracji” (red. J.Reykowski (1995)

„Dla zrozumienia postaw wobec demokracji i zachowań wobec niej trzeba by wiedzieć, jak pojęcie to jest reprezentowane w umysłach tzw. zwykłych ludzi, ponieważ ostatecznie od nich zależą losy demokracji.”

Reykowski i in. (1995): metoda badania

• Osoby badane: z Łodzi i z Warszawy; w wieku 31-65 lat;

• Próba dobrana celowo (N=160):

a) 40% robotników (zakładów prywatnych i państwowych)

b) 60% inteligentów (radnych, nauczycieli, pracowników banków).

• Metoda: (profesjonalny) wywiad kwestionariuszowy.

Skala D (demokracji) (Reykowski 1995)

Składała się z 54 określeń charakteryzujących sposób organizacji życia społecznego:

# 18 określeń miało charakteryzować różne aspekty demokracji (tzw. markery dotyczące: instytucji lub wartości);

# 27 określeń miało opisywać inne formy władzy - niespecyficzne dla demokracji, lub z nią sprzeczne (np. władza: autorytarna, realizująca cele narodowe, ideologiczna, działająca na rzecz gospodarki wolnorynkowej, władza opiekuńcza;

# 9 określeń (pozytywnych i negatywnych) niespecyficznych dla żadnej określonej formy władzy (za: Reykowski 1995, s.55).

zadania osób badanych

Zastosowano metodę sortowania:

Każda osoba badana miała przed sobą 54 określenia zapisane na kartonikach.

Wpierw wybierała te, które „dobrze opisują państwo demokratyczne”; następnie wybierała z nich opisujące „cechy konieczne, bez których nie ma demokracji”; a potem (z reszty puli) „cechy (…) ważne dla demokracji”; reszta zostawała.

W ten sposób powstawały cztery zbiory kartoników z zapisanymi na nich cechami; oceniając przypisywaną ważność cech stosowano skalę <0;3>.

Uzyskano cztery czynniki:

• Sprawne państwo opiekuńcze

• Demokratyczne stosunki (wartości)

• Demokratyczne instytucje

• Państwo „ideologiczne”

Uwaga: terminologia zastosowana przez J.Reykowskiego

Czynnik I - Sprawne państwo opiekuńcze (17,3 % wariancji)

• ochrona interesów robotników

• ochrona emerytów i rencistów

• opieka lekarska dla wszystkich

• rozwiązanie problemu mieszkań

Czynnik II - Demokratyczne stosunki (wartości) (10,8 % wariancji)

• większość liczy się z mniejszością

• Żydzi i Ukraińcy - polscy obywatele - te same prawa jak Polacy

• politycy, którzy wygrali, liczą się z przegranymi

• ci, którzy mają przewagę nie mogą narzucać swego zdania

Czynnik III - Demokratyczne instytucje (6,5 % wariancji)

• wolne wybory

• rozwój wolnego rynku

• państwo konsekwentnie przestrzega prawa

• niezależne sądy

Czynnik IV - Państwo „ideologiczne” (4,2 % wariancji)

• młodzież wychowywana w duchu religijnym

• panują wartości chrześcijańskie

• pielęgnuje się tradycje Solidarności

• oparcie na tradycjach narodowych

Wszystkie czynniki: „demokracja jako:”

• sprawne państwo opiekuńcze,

• demokratyczne stosunki (wartości),

• demokratyczne instytucje,

• państwo ideologiczne (!!!!),

wyjaśniały 39 % wariancji rozumienia demokracji (metoda: Varimax)

Wszystkie czynniki: „demokracja jako:”

• sprawne państwo opiekuńcze,

• demokratyczne stosunki (wartości),

• demokratyczne instytucje,

• państwo ideologiczne (!!!!),

wyjaśniały 39 % wariancji rozumienia demokracji (metoda: Varimax)

Główne konkluzje pierwszego badania (Reykowski i in. 1995)

• „…ludzie różnią się co do subiektywnego znaczenia jakie przypisują demokracji…”

• „…wolność polityczna jest pożądaną cechą systemu przede wszystkim dla tych, którzy mają poczucie, iż w takich warunkach są w stanie „panować nad sytuacją”; ci, którzy nie mają takiego poczucia oczekują od systemu czego innego - opiekuńczości.”

• „Druga forma [„państwo opiekuńcze” - K.K.] polega na ujmowaniu demokracji, jako systemu mającego gwarantować podstawowe prawa i godne warunki życia wszystkim członkom społeczeństwa.”

Nieco zmodyfikowana replikacja badania

Projekt badawczy: „Psychologiczne przesłanki powodzenia transformacji systemowej. Początek drugiej dekady” (grant KBN 2 H01F 053 22)

Metoda badawcza projektu:

Osoby badane: 1522-osobowa próba reprezentatywna

Procedura: wywiad ankieterski realizowany metodą CAPI

Realizacja: Pracownia Badań Społecznych

Przewidywane sposoby rozumienia demokracji:

• Demokracja (rozumiana) jako państwo demokratyczne

• Demokracja (rozumiana) jako państwo opiekuńcze

• Demokracja (rozumiana) jako państwo narodowo-wyznaniowe

Demokracja jako: państwo demokratyczne (pozycje skali):

• Każdy może publicznie wyrażać własne przekonania.

• Większość liczy się z prawami mniejszości.

• Wszyscy obywatele mają takie same prawa wyborcze.

• Istnieje wiele partii politycznych o różnych programach.

Demokracja jako: państwo opiekuńcze (pozycje skali):

• Państwo zapewnia wszystkim godziwe warunki życia.

• Państwo gwarantuje wykształcenie wszystkim tym, którzy chcą je zdobyć.

• Wszyscy mogą bezpłatnie korzystać z opieki lekarskiej.

• Państwo wspomaga ludzi biednych i mniej zarabiających.

Demokracja jako: państwo narodowo-wyznaniowe (pozycje skali):

• W wychowywaniu młodzieży przestrzega się przykazań religijnych.

• Pielęgnuje się polskie tradycje katolickie.

• Dla wszystkich Polaków naród jest wartością nadrzędną.

• Polska jest naprawdę niepodległa.

Analizowane zmienne psychologiczne:

Zmienne wyjaśniane - Sposoby rozumienia demokracji:

• demokracja (rozumiana) jako państwo demokratyczne

• demokracja (rozumiana) jako państwo opiekuńcze

• demokracja (rozumiana) jako państwo narodowo-wyznaniowe, oraz

• „poprawne” rozumienie demokracji.

Zmienne (potencjalnie) wyjaśniające:

• Barometr nastrojów społeczno-politycznych

• Frustracje (obecna, była, antycypowana)

• Depresja

• Anomia społeczna

• Paranoja polityczna

• Alienacja polityczna

• Autorytaryzm

• Akceptacja demokracji

• Postawy narodowościowe:

-dumy narodowe,

-nacjonalizm,

-ksenofobia,

• Antysemityzm

Wyniki analizy czynnikowej - według Polaków demokracja to:

Trzy czynniki:

# państwo populistyczne (socjalne i niedemokratyczne)

# państwo wyznaniowe (antysocjalne)

# państwo narodowe (ponad wszystko)

(w sumie wyjaśniają 49 % wariancji [metoda: Oblimin])

Czynnik I ( 23 %) - demokracja to: państwo populistyczne

• Wszyscy mogą bezpłatnie korzystać z opieki lekarskiej (0,56)

• Państwo wspomaga ludzi biednych i mniej zarabiających (0,54)

• Państwo zapewnia wszystkim godziwe warunki życia (0,43)

• Każdy może publicznie wyrażać własne przekonania (-0,55)

• Wszyscy obywatele mają takie same prawa wyborcze (-0,74)

• Istnieje wiele partii politycznych o różnych programach (-0,78)

Czynnik II (15 %) - demokracja to: państwo wyznaniowe (antysocjalne)

• W wychowaniu młodzieży przestrzega się przykazań religijnych (0,82)

• Pielęgnuje się polskie tradycje katolickie (0,78)

• Państwo wspomaga ludzi biednych i mniej zarabiających (-0,40)

Czynnik III (11 %) - demokracja to: państwo narodowe (ponad wszystko)

• Polska jest naprawdę niepodległa (0,69)

• Dla wszystkich Polaków naród jest wartością nadrzędną (0,59)

• Państwo gwarantuje wykształcenie wszystkim tym, którzy chcą je zdobyć (- 0,40)

• Większość liczy się z prawami mniejszości (-0,46)

Rozumienie demokracji jako państwa populistycznego jest silniejsze wśród osób:

• mniej wykształconych (F[3;1520]=11,20, p<0,000),

• starszych (r=0,08, p<0,002),

• niepracujących zawodowo (F[3;1520]=14,22, p<0,000),

• zajmujących niższe pozycje zawodowe (F[1;1451]=26,57, p<0,000),

• mieszkających w mniejszych i średnich miejscowościach (F[5;1520]=10,86, p<0,000),

• bardziej religijnych (deklaratywnie) (F[3;1520]=5,69, p<0,01).

Rozumienie demokracji jako państwa wyznaniowego jest silniejsze wśród osób:

• płci żeńskiej (F[1;1520]=8,43, p<0,005),

• mniej wykształconych (F[3;1520]=18,31, p<0,000),

• starszych (r=0,13, p<0,000),

• niepracujących zawodowo (F[3;1520]=20,17, p<0,000),

• zajmujących niższe pozycje zawodowe (F[1;1451]=27,57, p<0,000),

• osiągających niższe dochody (F[1;1058]=9,76, p<0,002),

• mieszkających w mniejszych miejscowościach (F[5;1520]=7,41, p<0,000),

• bardziej religijnych (deklaratywnie) (F[3;1520]=30,08, p<0,000),

• częściej uczestniczących w praktykach religijnych (F[1;1520]=71,18, p<0,000).

Rozumienie demokracji jako państwa narodowego jest silniejsze wśród osób:

• starszych (r=0,06; p<0,02),

• mieszkających w średnich i mniejszych miejscowościach (F[5;1520]=3,23; p<0,007),

• mieszkających w niegdysiejszych zaborach niemieckim i rosyjskim (F[2;1520]=3,80; p<0,02)

„Poprawne” rozumienie demokracji jest silniejsze wśród osób:

• płci męskiej (F[1;1520]=4,23; p<0,04,

• młodszych (r= -0,10; p<0,000),

• bardziej wykształconych (F[3;1520]=20,46; p<0,000),

• pracujących zawodowo (F[1;1520]=22,33; p<0,000),

• zajmujących wyższe pozycje zawodowe (F[1;1451]=57,58; p<0,000),

• osiągających wyższe dochody (F[1;1058]=7,67; p<0,006),

• mieszkających w większych miejscowościach (F [5;1520]=20,01; p<0,000),

• mniej religijnych (deklaratywnie) (F[3;1520]=15,08; p<0,000),

• rzadziej uczestniczących w praktykach religijnych (F[1;1520]=20,55; p<0,000).

Psychologiczne korelaty rozumienia demokracji jako państwa populistycznego:

• znaczny autorytaryzm (r= 0,21; p<0,000),

• znaczna paranoja polityczna (r= 0,12; p<0,000),

• znaczna anomia społeczna (r= 0,08; p<0,003),

• znaczna alienacja polityczna (r= 0,06; p<0,02),

• znaczna ksenofobia (r= 0,06; p<0,02),

• znaczna duma narodowa z polityki (r= 0,08; p<0,001),

• znaczny nacjonalizm (r= 0,14; p<0,000).

Psychologiczne korelaty rozumienia demokracji jako państwa wyznaniowego:

• znaczny antysemityzm (r= 0,11; p<0,000),

• znaczny autorytaryzm (r= 0,30; p<0,000),

• znaczna paranoja polityczna (r= 0,17; p<0,000),

• znaczna anomia społeczna (r= 0,14; p<0,000),

• znaczna alienacja polityczna (r= 0,15; p<0,000),

• znaczna depresja (r= 0,17; p<0,000),

• niska ocena demokracji (r= -0,11; p<0,000),

• niskie notowania na „barometrze” (r= -0,08; p<0,003),

• znaczna ksenofobia (r= 0,16 p<0,000),

• znaczna duma narodowa z historii (r= 0,09; p<0,000),

• znaczny nacjonalizm (r= 0,17; p<0,000)

Psychologiczne korelaty rozumienia demokracji jako państwa narodowego:

• znaczny autorytaryzm (r= 0,06; p<0,04),

• znaczny nacjonalizm (r= 0,10; p<0,000)

Psychologiczne korelaty „poprawnego” rozumienia demokracji:

• niski autorytaryzm (r= -0,31; p<0,000),

• niska paranoja polityczna (r= -0,15; p<0,000),

• niska anomia społeczna (r= -0,11; p<0,000),

• niska alienacja polityczna (r= -0,10; p<0,000),

• niska depresja (r= -0,08; p<0,002),

• niska ksenofobia (r= -0,11; p<0,000),

• niska duma z polityki (r= -0,10; p<0,000),

• niski nacjonalizm (r= -0,20; p<0,000).

Państwo populistyczne - predyktory (wyniki analizy regresji wielokrotnej)

• autorytaryzm: β = 0,22;

• paranoja: β = 0,11;

• depresja: β = - 0,10 R2 = 0,09

Państwo wyznaniowe - predykatory (wyniki analizy regresji wielokrotnej)

• autorytaryzm: β = 0,14;

• religijność: β = 0,09 R2 = 0,12

Państwo narodowe - predykatory (wyniki analizy regresji wielokrotnej)

• ksenofobia: β = 0,08;

• wiek: β = 0,08 R2 = 0,03

„Poprawne” rozumienie demokracji - predyktory (wyniki analizy regresji wielokrotnej)

• autorytaryzm: β = - 0,27

• depresja: β = 0,09

• antysemityzm: β = 0,07 R2 = 0,15

Wykład V: Myślenie polityczne. Utrata i poszukiwanie społeczno-politycznego sensu; od anomii do paranoi. Rzecz o spiskowej teorii dziejów

Anomia społeczna i społeczno-polityczna

E.Durkheim:

• „ludzie przestają wiedzieć, co jest możliwe, a co niemożliwe; co sprawiedliwe, a co niesprawiedliwe; jakie rewindykacje i nadzieje są uprawnione, jakie zaś idą zbyt daleko...”;

• „jednostka pozbawiona moralnego oparcia w grupie przestaje być zdolna do normalnego życia, a społeczeństwo niezdolne do sprawowania nad jednostką moralnej opieki i kontroli staje u progu rozkładu”;

• „działalności jednostek zaczyna brakować regulacji, co jest dla nich źródłem cierpienia” (Durkheim, 1964).

R.K.Merton:

• uwagę swoją koncentrował „na społecznych rezultatach silnego nacisku na sukces finansowy jako cel w społeczeństwie, które nie dostosowało swej struktury do konsekwencji owego nacisku”;

• anomię definiuje jako: „załamanie zdarzające się w strukturze kulturowej, występujące zwłaszcza wtedy, kiedy istnieje silna rozbieżność pomiędzy normami i celami kulturowymi, a społecznie ustrukturowanymi możliwościami działania członków grupy zgodnie z tymi normami".

R.M.MacIver:

• „anomia oznacza stan świadomości człowieka wykorzenionego moralnie, człowieka, który zamiast norm posiada już tylko chaotyczne popędy, który został pozbawiony poczucia ciągłości, wspólnoty, zobowiązania. Człowiek anomiczny stał się sterylny duchowo, reaguje wyłącznie na samego siebie, przed nikim nie jest odpowiedzialny”;

• „nieobecność wartości, które mogłyby nadać życiu jakiś cel lub kierunek, utrata wewnętrznych i nabytych (socialized) wartości, niepewność beznadziejnie zdezorientowanego”.

T.Parsons: „Najzwięźlej chyba można anomię określić jako stan polegający na tym, że znaczna liczba jednostek odczuwa znaczny brak zintegrowania z trwałymi wzorami instytucjonalnymi, niezbędnego dla jej własnej równowagi i sprawnego funkcjonowania systemu społecznego.”

• stwierdza: „Wzrost anomii może być konsekwencją każdej niemal zmiany sytuacji społecznej, która podważa ustalone uprzednio definicje sytuacji, utrwalone formy życia lub symbole" (ibidem; s. 158).

D.Riesman: „ja używam tego zwrotu (anomia - K.K.) w nieco innym znaczeniu: przymiotnik „anomiczny” odpowiada przymiotnikowi "nieprzystosowany". Tego ostatniego unikam ze względu na jego ujemne konotacje” (Riesman, 1996; s. 316)

zastrzeżenie Riesmana: „W przypadku niektórych kultur ceniłbym wyżej nieprzystosowanych, „anomicznych”, niż przystosowanych” (ibidem; s. 318)

L.Srole: wyróżnił pięć komponentów anomii (każdemu z nich odpowiada jedna pozycja ułożonej przezeń skali pomiarowej - tzw. Skali Anomii Srole'a).

Są to:

- przekonanie o obojętności przywódców społecznych wobec potrzeb jednostki;

- przekonanie, że niewiele da się osiągnąć w społeczeństwie, którego funkcjonowanie postrzegane jest jako niemożliwe do przewidzenia i chaotyczne;

- przekonanie, iż utrzymanie już zrealizowanych celów życiowych jest niemożliwe;

- poczucie bezsensu życia;

- przekonanie, że człowiek nie może liczyć na społeczne i psychologiczne wsparcie od swoich przyjaciół (Srole, 1956).

• Proponuję mówić o anomii jako stanie i/lub poczuciu utraty wewnętrznego sensu, jako o stanie dezorientacji, zagubienia i wykorzenienia.

• Anomiczna jest taka osoba, która nie wie, w co można wierzyć, nie wie, czy i na kim można polegać, czuje się w świecie zagubiona i w nim zdezorientowana, nie rozumie, co się wokół niej dzieje, jakimi regułami świat jest rządzony i żadne wyraźne i długofalowe cele jej nie przyświecają.

Anomia zgeneralizowana (społeczna), a Anomia „parcjalna” (np. polityczna)

Źródła anomii:

• Zmiana społeczna (okres przed zmianą i po zmianie społecznej), a Historia (zapis mnicha Fco de Santa Maria).

• Czynniki społeczno-ekonomiczno-demograficzne (wyniki analiz wariancji i analiz regresji wielokrotnej).

• Czynniki psychologiczne (wyniki badań McClosky'ego i Schaara).

Wyniki badań McClosky'ego i Schaara

Według nich anomia stanowi efekt wadliwego procesu socjalizacji. Anomia powstawać miałaby wtedy, gdy dostęp jednostki do norm, wartości czy wzorców kulturowych jest utrudniony.

Czynnikami utrudniającymi zaś mogą być właściwości osobowości i intelektu: np. wysoki poziom niepokoju, słabe ego, niski poziom rozwoju poznawczego itp.

Myślenie osób bardziej anomicznych:

- okazało się mniej spójne i w niższym stopniu logiczne;

- ich funkcjonowanie poznawcze charakteryzował wyższy poziom zamkniętości poznawczej, mniejsza tolerancja wieloznaczności, preferowanie jasnych, prostych i uporządkowanych sytuacji, obsesyjność i sztywność; świat był dla nich niezrozumiały, skomplikowany i denerwujący;

- miały trudności z koncentracją uwagi i podejmowaniem decyzji. Zdradzały skłonność do zamartwiania się; przejawiały także podwyższony poziom lęku.

Osoby bardziej anomiczne przejawiały także:- uogólnione poczucie nieadekwatności własnej osoby i pogardę dla samego siebie (self-contempt),

- silniejsze poczucie winy, brak wiary w siebie, niezadowolenie z życia, pesymizm w oglądzie świata, silniejsze poczucie frustracji i osamotnienia;

-spostrzeganie rzeczywistość w kategoriach zagrożenia, a przy więcej wrogości i potępienia wobec ludzkich słabości.

Przekonania i postawy osób bardziej anomicznych: - znaczny ekstremizm; poglądy bądź zdecydowanie prawicowe, bądź też zdecydowanie lewicowe;

- totalitaryzm - gotowość do poświęcenia wartości ludzkich w imię politycznych celów ;

- przekonania faszystowskie (McClosky, Schaar, 1965).

Anomia społeczna i społeczno-polityczna w Polsce

Źródła/korelaty anomii: Czynniki psychologiczne:

• Niedobór psychologicznego dobrostanu: nastroje depresyjne, negatywna ocena jakości życia, spostrzeganie pogorszenia jakości życia w porównaniu z uprzednimi laty.

• Krytycyzm wobec świata polityki, niski poziom politycznego wyrafinowania (mniejsza wiedza polityczna i mniejsze zainteresowanie polityką).

• Polityczna alienacja (bezradność i wyobcowanie).

• Wiara w spiskową teorię dziejów (polityczna paranoja).

• Wyrazistość postaw społeczno-politycznych:

- autorytaryzm,

- konserwatyzm,

- skrajność opinii (ekstremizm),

- niechęć wobec systemu demokratycznego,

- deklarowanie poglądów lewicowych.

Anomia - stosowane pozycje w ankietach (lata 90. i rok 2002).

• Coraz trudniej dopatrzyć się jakiegoś sensu w otaczającym nas świecie

• Jedyne czego można być obecnie pewnym, to tego, że niczego nie można być pewnym

• Przy istnieniu tak wielu różnych idei, teorii i światopoglądów często już nie wiadomo, w co wierzyć

• W obecnych czasach właściwie nie wiadomo, czy jeszcze można na kimś polegać

• We współczesnym świecie wszystko jest względne, nie obowiązują żadne niezmienne normy, zasady, czy wartości

• Alfa Cronbacha = <0.65; 0.76>

Średnie procentów respondentów zgadzających się i niezgadzających (oraz twierdzących "trudno powiedzieć") z pytaniami diagnostycznymi dla anomii w latach '90 w r. 2002

Proszę powiedzieć, Zdecydo- Raczej/Zdecy- Trudno

w jakim stopniu wanie/Raczej dowanie się powiedzieć

zgadza się Pan(i) się zgadzam nie zgadzam

lub nie zgadza

z następującymi

opiniami?

• 1993 63.47 24.8 11.7

• 1994 66.67 24.43 8.83

• 1995 67.33 27.33 5.33

• 1996 63.0 26.0 11.67

• 1997 55.95 29.11 14.5

• 2002 67.2 32.8

Anomiczna mentalność

Anomia społeczna i społeczno-polityczna

Rozmiary i zmienność anomii politycznej w Polsce lat transformacji (różnice między latami 80. a 90.); stosowana miara:

• „Nigdy nie można być pewnym czy pociągnięcia władz politycznych są słuszne i właściwe”,

• „Obecnie nie sposób rozsądzić kto jest wrogiem, a kto sprzymierzeńcem Polski”,

• „Zwykle/Często nie można rozsądzić/być pewnym, czy sytuacja polityczna w Polsce polepsza się, czy pogarsza"

Konsekwencje anomii:

• anomia jest stanem braku (ewentualnie utraty) sensu czy orientacji w społecznym świecie; zwykle jest to stan awersyjny.

Można go inaczej, metaforycznie nazwać „głodem” czy „łaknieniem” sensu, czy znaczenia,

• mechanizmy atrybucyjne (atrybucje zewnętrzne - to „oni”, bo przecież nie „ja”),

• jak zaspokajamy silny głód czy łaknienie? - najprostszymi sposobami (i sposobami, i daniami).

Spiskowe teorie dziejów:

• Wielka Encyklopedia Powszechna PWN: spisek to: "porozumienie kilku osób (z reguły co najmniej trzech) zawarte w celu dokonania określonego przestępstwa" (t. 10, s. 705).

• D.Pipes: spisek to: "związek lub stowarzyszenie dwóch lub więcej osób zorganizowany w celu popełnienia wspólnie jakiegoś czynu przestępczego lub zakazanego prawem" (Pipes, 1998, s.39).

Czym są, teorie spiskowe?

• D.Pipes proponuje określenia: „Teorie spiskowe - lęk przed nie istniejącymi spiskami...” (Pipes, 1998, s. 15);

• dalej: "Teoria spiskowa jest obawą przed spiskiem, którego nie ma." (ibidem, s. 40).

• Natychmiast pojawia się pytanie: a jak można być pewnym, że spisku na pewno nie ma?"

Teorie spiskowe w perspektywie historycznej:

• G.Moscovici - wiek XX,

• D.Pipes - Oświecenie,

• K.Korzeniowski - dużo wcześniej - od momentu zaistnienia dyskursu:

• dominikanie Instoris i Sprenger: wiekopomne dzieło „Młot na czarownice” („Maleus Maceficarum)(1489; bisko trzedzieści wydań);

• zagłada zakonu Templariuszy: (1019 -) 1307;

• w III wieku naszej ery Orygenes, autor tezy, że to „Żydzi zamordowali Chrystusa”;

• biblijny Haman (prekursor bezinteresownego antysemityzmu).

Spiskowe teorie dziejów

D.Pipes:

• "Teorie te zawierają zazwyczaj trzy podstawowe elementy: potężną, złą i zakonspirowaną organizację aspirującą do ogólnoświatowej hegemonii; nieświadomych wykonawców i agentów, którzy poddają cały świat wpływom rzeczonej grupy do tego stopnia, że jest ona zaledwie o krok od osiągnięcia sukcesu; i wreszcie dzielną, ale osaczoną ze wszystkich stron grupkę, która pilnie potrzebuje twojej pomocy, by zapobiec katastrofie" (Pipes, 1998, s. 41).

• Rene Girard autor książki "Kozioł ofiarny„ przekonuje, że spiskowa teoria pojawia się przede wszystkim w momentach klęsk, kryzysów, przełomów, epokowych przemian (Girard, 1982).

Dwa podejścia na gruncie psychologii do tzw. spiskowej teorii dziejów:

# koncentrujące się na identyfikacji konkretnej grupy knującej spiski (np. koncepcja wiary w teorie spiskowe Goertzela, czy stereotyp duszy grupowej Kofty, Sędka (1999),

# koncentrujące się na uogólnionym przekonaniu, że głównym, jeżeli nie jedynym mechanizmem rządzącym polityką są knute w tajemnicy spiski (paranoja polityczna) (Robis, Post 1999, Korzeniowski 2002).

Koncepcja stereotypu duszy grupowej M.Kofty i G.Sędka

Cechy przypisywane grupie obcej:

- Obsesyjne dążenie do władzy.

- Aktywność spiskowa.

- Wysoki stopień egoizmu grupowego i solidarności grupowej.

- Wreszcie, jej członków spostrzega się jako subordynowanych wykonawców woli grupy.

Operacjonalizacja stereotypu duszy grupowej

Podejście koncentrowało się na uzyskiwaniu informacji czy badani spostrzegają różne narodowości czy grupy etniczne jako:

(i) posiadające znaczny (nadmierny wpływ) na to dzieje się w Polsce,

(ii) dążące do panowania nad światem,

(iii) dążące do uzyskania decydującego wpływu w międzynarodowych instytucjach finansowych, (iv) czyniące to w sposób niejawny.

Kategoria paranoi politycznej

„W poglądach paranoika na historię godne odnotowania jest nie to, że wierzy on w istnienie i znaczenie spisków - w końcu zdarzają się i mogą mieć znaczenie - ale, że uznaje spisek za siłę napędową historii oraz podstawową zasadę organizującą świat wszelkiej polityki” (Robin, Post 1999, s.53).

Paranoja (za: Encyklopedycznym słownikiem psychiatrii)

Termin ten wywodzi się z języka greckiego: para - to "mimo, obok, poza czymś, wbrew", zaś noos - to "sens, myśl, istota, rozum". Dalej możemy przeczytać, że paranoja to psychoza przewlekła, cechująca się usystematyzowanymi urojeniami, które mogą się pogłębiać, bez jednakowoż osłabienia intelektu i bez zmian osobowości;

"Za charakterystyczne w tej psychozie uchodzą tzw. urojenia interpretacji (tj. urojenia wynikające z bezkrytycznie fałszywej oceny prawidłowych spostrzeżeń) oraz urojenia ksobne (tj. dopatrywanie się urojonych związków pomiędzy zjawiskami zewnętrznymi i działaniem innych ludzi a własną osobą). Częste są również urojenia prześladowcze, rozwijające się najczęściej w związku z przeszkodami, jakie natrafia chory w swej działalności i realizowaniu swych chorobliwych koncepcji.

Uderza przy tym logika oraz uporządkowanie sekwencji w rozwijaniu założeń urojeniowych oraz brak rozkojarzenia w myśleniu. (...) Osobowość bywa na ogół mało zmieniona i zdolność do pracy bywa często zachowana" (op.cit., ss. 294-295). Jedna z postaci paranoi wyróżnionych przez autorów "Słownika" nosi miano "prześladowcza" (persecutoria). Urojenia prześladowcze zdają się w tej psychozie dominować czy występować najczęściej.

Pojęcia pokrewne:

• Schizofrenia paranoidalna (urojeniowa)

• Osobowość paranoidalna

• Stan paranoidalny

• Reakcja paranoidalna

• Paranoja polityczna

• Paranoja polityków

Skrócona wersja Skali Paranoi Politycznej:

- To nie rząd nami rządzi; ci, co naprawdę nami sterują, nie są w ogóle znani;

- Ci, którzy twierdzą, że istnieją na świecie potężne ukryte siły spiskujące przeciwko Polsce, mają wiele racji;

- Obecny chaos polityczno-organizacyjny jest spowodowany celowym działaniem;

- Wszystkie wydarzenia polityczne są wynikiem tajnych działań i ustaleń, o których szary obywatel nie ma zielonego pojęcia;

- Nigdy nie poznamy tych, którzy tak naprawdę sprawowali, sprawują i będą sprawować władzę nad nami;

- W polityce tak naprawdę, nic nigdy nie dzieje się jawnie;

- Wszystkie kluczowe polityczne decyzje podejmowane są w ukryciu.

W badaniu ogólnopolskim wartość alfa Cronbacha wyniosła 0,83

Wartości uzyskane w innych badaniach (realizowanych w SWPS):

- (Antoniuk 2002): alfa Cronbacha = 0,65;

- (Baczyńska 2002): alfa Cronbacha = 0,83;

- (Lautsch 2002): alfa Cronbacha = 0,70;

- (Osiecka 2002): alfa Cronbacha = 0,77;

- (Winiarski 2002): alfa Cronbacha = 0,65;

- (Bednarczyk 2003): alfa Cronbacha = 0,68;

- (Motyka 2003): alfa Cronbacha = 0,82;

- (Tomaszewski 2003): alfa Cronbacha = 0,83;

- (Kaczor 2004): alfa Cronbacha = <0,74; 0,81>

- (Nowalski 2004): alfa Cronbacha = 0,78;

- (Tomaszewska 2004): alfa Cronbacha = 0,82.

Istnieje też (pełna) Skala Paranoi Politycznej składająca się z czternastu pozycji (alfa Cronbacha = 0,77). Możliwe jest utworzenie innych skróconych wersji.

Paranoja polityczna - charakterystyka zjawiska

Czynnikowa struktura paranoi politycznej:

Analizy czynnikowe wskazują, że paranoja polityczna jest zjawiskiem jednowymiarowym.

Pierwsza składowa wyjaśnia 49,61% wariancji

Paranoja polityczna a stereotyp duszy grupowej (SDG):

- silniejszej paranoi politycznej towarzyszy silniejszy SDG (korelacje z różnymi wskaźnikami SDG mieszczą się w przedziale <0,23;0,35>);

- związki te są niezależne od tzw. dystansu społecznego (Winiarski 2003)

Paranoja polityczna a paranoja prawdziwa i inne formy psychopatologicznych zaburzeń osobowości (badanych przy użyciu MMPI)

Paranoja polityczna nie okazała się związana z paranoją prawdziwą

Paranoja polityczna w zasadzie nie okazała się związana innymi psychopatologicznymi zaburzeniami osobowości (jak np. depresja, hipochondria, histeria, schizofrenia, odchylenia psychopatyczne); wyjątkiem jest hipomania (łagodna mania: r=0,25), oraz Skala K (dyssymulacja: r=-0,21) (Lautsch 2002).

Paranoja polityczna, a inne formy myślenia paranoicznego:

Stwierdzono dwa rodzaje paranoicznego myślenia:

- paranoja-instytucje (p.polityczna, p.-”kościół”, p.-”praca”),

- paranoja-natura (p.”przyroda”,p.-”zdrowie”) (Bednarczyk 2003)

Zmienność w czasie paranoi politycznej

Podstawowe pozycje stosowane w badaniach ogólnopolskich w latach transformacji:

- To nie rząd nami rządzi; ci, co naprawdę nami sterują, nie są w ogóle znani.

- Ci, którzy twierdzą, że istnieją na świecie potężne ukryte siły spiskujące przeciwko Polsce, mają wiele racji.

Skumulowane procenty Polaków zgadzających się ze stwierdzeniami diagnostycznymi dla paranoi politycznej:

1996 - 30 procent,

1997 - 27 procent,

1999 - 41 procent,

2002 - 45 procent.

Społeczne uwarunkowania paranoi politycznej

Analiza wariancji pokazała, że bardziej paranoiczne są osoby:

- starsze (F[1;1520]=18,49 ; p<0.000),

- mniej wykształcone (F[3;1520]=44,83; p<0.000),

- zajmujące niższe pozycje społeczno-zawodowe (F[1;1451]=79,28; p<0.000),

- osiągające niższe dochody (per capita) (F[1;1058]=29,99; p<0.000),

- mające mniej wykształconych ojców (F[2;1520]=29,85; p<0.000),

- mieszkające w mniejszych miejscowościach (F[1;1520]=31,21; p<0.000),

- wierzące i głęboko wierzące (F[3;1520]=12,46; p<0.000),

- częściej uczestniczące w praktykach religijnych (F[7;1520]=4,67; p<0.000).

Wyniki analizy regresji wielokrotnej (metoda Enter):

Zmienne wprowadzone:

- płeć,

- wiek,

- wykształcenie,

- pozycja społeczno-zawodowa,

- dochody (per capita),

- wykształcenie ojca,

- wielkość miejsca zamieszkania,

- (deklarowana) religijność.

Rozwiązanie - zmienne wyjaśniające:

- wykształcenie (beta=-0,14; p<0,000)

- dochód (per capita) (beta= -0,08; p<0,02) R2=0,08

Psychologiczne korelaty paranoi politycznej

Osoby myślące o polityce w sposób paranoiczny:

- gorzej oceniały sytuację i perspektywy państwa (r=0,37; p<0,000),

- czuły się bardziej sfrustrowane (r=0,14; p<0,000),

- przeżywały nastroje depresyjne (r=0,35; p<0,000),

- były bardziej anomiczne (r=0,53; p<0,000),

- były silniej politycznie wyalienowane (r=0,65; p<0,000),

- były bardziej autorytarne (r=0,40; p<0,000),

- żywiły silniejsze przekonania antysemickie (r=0,37; p<0,000),

- były bardziej ksenofobiczne (r=0,32; p<0,000).

Wyniki analizy regresji wielokrotnej (metoda Enter)

Okazało się, że spośród ośmiu (powyżej) wyróżnionych zmiennych psychologicznych wprost i bezpośrednio paranoję polityczną wyjaśniają:

- alienacja polityczna (beta=0,44; p<0,000),

- anomia społeczna (beta=0,12; p<0,000),

- autorytaryzm (beta=0,14, p<0,000),

- antysemityzm (beta=0,17, p<0,000). R2=0,51

Wnioski i podsumowanie

Paranoja polityczna jest zjawiskiem psychologicznie specyficznym:

- może, ale nie musi być przedmiotem zainteresowania psychiatrii - trudno ją zaliczyć do przejawów psychopatologicznych zaburzeń osobowości,

- może, ale nie musi być przedmiotem zainteresowania socjologii - nader słabo jest wyjaśniana zmiennymi społeczno-ekonomiczno-demograficznymi,

- paranoję polityczną najlepiej wyjaśniają zmienne psychologiczne.

Wydaje się, że potwierdzona została uprzednio przedstawiona „dwutorowa” psychologiczna interpretacja paranoi politycznej (zob. Korzeniowski 2002).

Po pierwsze, jawić się ona może jako forma adaptacji do stanu bezradności oraz postradania czy braku sensu i zakorzenienia w rzeczywistości społeczno-politycznej (rola alienacji i anomii).

Po drugie, może ona stanowić formę ekspresji szczególnego rodzaju mentalności czy orientacji, a mianowicie światopoglądu poznawczo zamkniętego i wrogiego wobec „obcych” (rola autorytaryzmu i antysemityzmu).

Wykład VI: Myślenie polityczne.

Czy myślenie polityczne posiada swoją specyfikę?:

- nasycenie afektem;

- szczególny (choć nie wyjątkowy) podmiot myślenia („ja” kolektywne: „my”)

AUTORYTARYZM a INDYWIDUALIZM-KOLEKTYWIZM - wzajemne relacje

Wstępnie można by sądzić, że autorytaryzm jest orientacją kolektywistyczną; ale:

H.C.Triandis i M.J.Gelfand (1998) - koncepcja horyzontalnego i wertykalnego indywidualizmu i kolektywizmu

„Czteropolówka”

Według Polaków (w roku 2002, a i potem) demokracja to:

Trzy czynniki:

# państwo populistyczne (socjalne i niedemokratyczne)

# państwo wyznaniowe (i antysocjalne)

# państwo narodowe (ponad wszystko)

Komentarze dotyczące polityki:

„Informacje z zakresu polityki są trudniej dostępne niż informacje o innych dziedzinach. Co więcej tylko niewielu ludzi ma okazję praktycznego rozwiązywania problemów politycznych, a także zapoznawania się szczegółowo z przebiegiem politycznych procesów. Wynika stąd, że proces opanowywania tej sfery życia, tzn. rozwój politycznego myślenia, może przebiegać z dużym opóźnieniem i wcale nie jest pewne, czy w tym zakresie większość ludzi osiąga wyższe stadia rozwojowe” (Reykowski 1996; lekka parafraza).

Dodajmy: rzeczywistość polityczna jest niezwykle złożona („nieco” bardziej niż fizyczna)

Model racjonalnego wyborcy (Downs 1957):

• Jednostka weźmie udział w wyborach, jeżeli oczekiwany zysk (PK - iloczyn: korzyści*prawdopodobieństwo wpływu jednostki na wynik wyborów) będzie większy od poniesionych kosztów (C):

PK - C > 0

• Formuła zmodyfikowana:

PK + O - C > 0,

gdzie O - obywatelski obowiązek (civic duty)

Czynniki ograniczające racjonalność myślenia politycznego

• zaangażowanie „ja” (i indywidualnego, i kolektywnego),

• zamkniętość poznawcza (i zjawiska pokrewne: brak tolerancji wieloznaczności, poznawczy konserwatyzm i in.),

• centracje (por. zjawisko fałszywego konsensusu),

• schematy i stereotypy,

• afekt.

Koncepcja D.O.Searsa „symbolicznych ideologii” (symbolic politics)

• Znaczący wpływ na ocenę obiektów politycznych mają stałe predyspozycje (attitudinal predispositions). Najsilniejsze z nich to „predyspozycje symboliczne”.

• Predyspozycje symboliczne są silnymi postawami nabytymi zwykle we wczesnym życiu na drodze warunkowania klasycznego.

• Predyspozycje symboliczne pozostają względnie trwałe w życiu dorosłym.

• Symboliczne znaczenie przedmiotu postawy powinno wpływać na oceny przedmiotu postawy.

• Poszczególne symbole zawarte w przedmiocie postawy decydują o tym, która predyspozycja jest zaktywizowana (evoked). W zależności od zmian symbolicznego znaczenia, zależy aktywizacja poszczególnych predyspozycji.

• Aktywizacja danej predyspozycji zależy od semantycznego podobieństwa między symbolicznym znaczeniem szczególnego obiektu postawy, a daną predyspozycją.

• Proces, dzięki któremu, symbole aktywizują predyspozycje jest automatyczny i afektywny.

Wykład VII: Aktywność i bierność polityczna

Zachowania wyborcze: decyzje, możliwości i paradoksy

• Możliwości: czy głosować i na kogo głosować:

(i) wiadomo na kogo głosować (pytanie „czy” jest bezpodstawne),

(ii) „nie głosuję” (podejmowanie decyzji wyborczej jest bezprzedmiotowe),

(iii) wiem na kogo głosować, ale „nie jestem w stanie” oddać głosu,

(iv) gotowość uczestniczenia w wyborach bez podjęcia decyzji wyborczej.

Dlaczego i jak głosujemy; przykładowe modele zachowań wyborczych

• Model racjonalnego wyborcy: PK - C > 0

• Identyfikacja z partią (spolaryzowana, lojalna, negatywna, apatyczna)

• Głosowanie tematyczne (issue voting)

Czym kierujemy się głosując na polityka? (za Kinder, Fiske 1986)

• identyfikacja partyjna

• ideologia (-izmy)

• opinie o polityce

• dotychczasowe dokonania

• identyfikacja grupowa (klasowa)

• wygląd zewnętrzny

Wyjaśnienia udziału w wyborach vs absencji wyborczej oraz decyzji wyborczych

• Potencjalnie wyjaśniające zmienne psychospołeczne:

- niespecyficzne

- specyficzne:

~ nieukierunkowane

~ ukierunkowane

Potencjalne wyjaśnienia udziału w wyborach vs absencji wyborczej oraz decyzji wyborczych:

• Zmienne społeczno-ekonomiczno-demograficzne:

- płeć,

- wiek,

- wykształcenie,

- pozycja społeczno-zawodowa,

- identyfikacja „klasowa”,

- dochód (też: per capita),

- przynależność do dobrowolnych stowarzyszeń,

- wielkość miejscowości zamieszkania,

- religijność itp.

• Psychologiczne zmienne niespecyficzne:

- poczucie frustracji (obecnej, byłej, antycypowanej),

- anomia społeczna (zgeneralizowana),

- depresja,

- poczucie skuteczności,

- deklarowana religijność, itp.

• Psychologiczne czynniki specyficzne nieukierunkowane:

- krytycyzm społeczno-polityczny (barometr),

- spostrzegana anomia polityczna,

- alienacja polityczna (bezradność i wyobcowanie),

- paranoja polityczna,

- ekstremizm politycznych opinii, itp.

• Psychologiczne czynniki specyficzne ukierunkowane:

- wiedza polityczna,

- zainteresowanie polityką,

- identyfikacje społeczno-polityczne,

- orientacje społeczno-polityczne: autorytaryzm, egalitaryzm, izolacjonizm itp.

Systematyczne niegłosowanie (zjawisko non-voter)

• W relacjonowanych badaniach podstawą budowy wskaźnika był brak udziału w wyborach w latach 1989, 1990, 1991, 1993, … (wskaźnik oparty jest na deklaracjach respondentów).

• Systematycznie niegłosujących bywa 8-9%

• Systematycznie głosujących bywa ok. 40%

Społeczne predyktory systematycznego niegłosowania

• rodzaj roli zawodowej i zakres uczestnictwa w świecie instytucji formalnych

• niższa pozycja społeczna

• nieprzynależenie do dobrowolnych stowarzyszeń

• niski poziom stabilizacji sytuacji życiowej

• płeć (kobiety)

Psychologiczne predyktory systematycznego niegłosowania - czynniki niespecyficzne

• frustracja

• nastroje depresyjne

• anomia społeczna

• poczucie niezaradności

Ogólnie: deficyty psychologicznego dobrostanu

Psychologiczne predyktory systematycznego niegłosowania - czynniki specyficzne

• krytycyzm społeczno-polityczny

• alienacja polityczna

• anomia polityczna

• Uwaga: z systematycznym niegłosowaniem nie okazują się związane: ani indywidualizm-kolektywizm, ani autorytaryzm

Psychologiczne profile elektoratów partii politycznych (rok 1997)

• Kategoria „psychologicznego profilu”

• Metoda analizy danych

• Wyborcy Unii Pracy:

- mały krytycyzm

- mała polityczna paranoja

- małe wyobcowanie polityczne

- mały autorytaryzm

- mała religijność

- (raczej) lewicowość

- znaczna wiedza polityczna

- znaczny antyklerykalizm

• Wyborcy Narodowo-Chrześcijańsko-Demokratycznego Bloku dla Polski:

- silna deprywacja

- znaczny autorytaryzm

- znaczny konserwatyzm

- znaczna prawicowość

- znaczna religijność

- niski antyklerykalizm

• Wyborcy Krajowego Porozumienia Emerytów i Rencistów RP:

- nastroje depresyjne

- nikłe zainteresowanie polityką

• Wyborcy Unii Wolności:

- optymizm

- niska deprywacja

- niski krytycyzm

- niska polityczna paranoja

- znaczne zainteresowanie polityką

- znaczna wiedza polityczna

- mała polityczna alienacja

- mały autorytaryzm

- mały konserwatyzm

- prawicowość

- mała religijność

- większy antyklerykalizm

• Wyborcy Akcji Wyborczej „Solidarność”:

- silny autorytaryzm

- silny konserwatyzm

- silna alienacja polityczna

- silna polityczna paranoja

- znaczna religijność

- znikomy antyklerykalizm

- prawicowość

- nieznaczne zainteresowanie polityką

• Wyborcy Sojuszu Lewicy Demokratycznej:

- optymizm

- mały krytycyzm

- słabe nastroje depresyjne

- znaczne zainteresowanie polityką

- znaczna wiedza polityczna

- niska paranoja polityczna

- niska alienacja polityczna

- mały autorytaryzm

- mały konserwatyzm

- lewicowość

- mała religijność

- znaczny antyklerykalizm

• Wyborcy Polskiego Stronnictwa Ludowego:

- znaczny krytycyzm

- silna paranoja polityczna

- silna alienacja polityczna

- znaczny autorytaryzm

- znaczny konserwatyzm

- małe zainteresowanie polityką

- „centrum” (na skali lewica-prawica)

- silniejsze nastroje depresyjne

• Wyborcy Unii Prawicy Rzeczypospolitej:

- słaba deprywacja

- słabe nastroje depresyjne

- znaczne zainteresowanie polityką

- znaczna wiedza polityczna

- prawicowość (zdecydowana)

- mniejsza religijność

- znaczny antyklerykalizm

• Wyborcy Ruchu Odbudowy Polski:

- znaczny krytycyzm

- silna alienacja polityczna

- znaczny konserwatyzm

- silna paranoja polityczna

- prawicowość

- mały antyklerykalizm

- znaczna religijność

• Wyborcy Krajowej Partii Emerytów i Rencistów:

- krytycyzm

- silna deprywacja

- silne nastroje depresyjne

- silna paranoja polityczna

- nikłe zainteresowanie polityką

- niska wiedza polityczna

- prawicowość

- znaczny autorytaryzm

- większa religijność

Próba podsumowania i sformułowania wniosków:

• O decyzjach politycznych zdają się decydować różne czynniki psychologiczne (i niespecyficzne i specyficzne)

• O głosowaniu na najbardziej wyraziste ugrupowania polityczne decydują przede wszystkim czynniki specyficzne

• Analizy regresji pokazały, że głosowanie na różne (nawet wyraziste) ugrupowania polityczne w bardzo różnym stopniu zależy od zmiennych psychologicznych (np. SLD: R2=0,46, AWS: R2=0,35, ale PSL: R2=0,03); rola artykulacji stanowisk programowych/ideologicznych vs „zakorzenienie” w strukturze społecznej

• Układ sceny politycznej często nie odpowiada układowi psychologicznych podobieństw między elektoratami partii (1997: politycznie: AWS+UW vs SLD+PSL; psychologicznie: SLD+UW vs AWS+ROP+PSL)

• Rok 2002

• Analizy regresji pokazały, że decyzje wyborcze Polaków w pierwszym rzędzie wyjaśniane są przez czynniki dla polityki specyficzne, szczególnie zaś „specyficzne ukierunkowane”; rola czynników niespecyficznych jest szczątkowa. Może to sugerować rosnącą rolę głosowania tematycznego w Polsce.

Bierność polityczna i alienacja polityczna

„Alienacja należy do najczęściej używanych i nadużywanych (misused) pojęć naszych czasów” (Robinson, Shaver 1998)

Alienacja społeczno-polityczna

• Alienacja jako kategoria Marksowska

- alienacja według Karola Marksa,

- rola Gyorgy'ego Lukacsa,

- psychoanalityczny postmarksizm (dzieło Ericha Fromma).

• „Socjologiczne” pojmowanie alienacji:

- tzw. koncepcja Melvina Seemana:

~ bezsilność (powerlessness)

~ bezsens (meaninglessness),

~ anomia (normlessness),

~ izolacja społeczna (social isolation),

~ samowyobcowanie (self-estrangement).

- inne koncepcje (G.Nettlera, D.Deana, E.L.Strueninga i A.H.Richardsona oraz inne)

- krytyki koncepcji alienacji „socjologii empirycznie zorientowanej”.

• Proponowana koncepcja poczucia alienacji (- podmiotowości)

~ poczucie bezsilności - skuteczności

~ poczucie bezsensu - sensu

~ poczucie anomii - eunomii

~ poczucie wyobcowania - identyfikacji.

• Alienacja zgeneralizowana i alienacje „parcjalne” (w tym: alienacja polityczna)

Pomiar alienacji politycznej

Skala Alienacji Politycznej - przykładowe pozycje:

• bezsilność: # Ludzie tacy, jak ja, nie mają żadnego wpływu na to, co robi rząd.

• bezsens: # Polityka jest tak skomplikowana i pogmatwana, że nie można się połapać, o co w niej chodzi.

• anomia: # Obecnie nie sposób rozsądzić, kto w aktualnej sytuacji politycznej jest sprzymierzeńcem, a kto wrogiem Polski.

• wyobcowanie: # W naszym obecnym systemie społeczno-politycznym czuję się coraz bardziej obco i nieswojo.

Rzetelność Skali Alienacji Politycznej (SAP)

• Stosowane przez lata narzędzie badawcze okazywało się rzetelne. W badaniach realizowanych w latach 1993-1995 wartość współczynnika alfa Cronbacha wahała się między 0,82 (próba reprezentatywna) a 0,94 (próba celowa).

• W badaniu przeprowadzonym (na próbie reprezentatywnej) w roku 2002 rzetelność Skali Alienacji Politycznej także okazała wysoce zadowalająca (alfa Cronbacha = 0,85).

• Istnieje też tzw. skrócona wersja SAP składająca się z pozycji diagnostycznych dla bezsilności i wyobcowania; korelacja między dwiema wersjami skali waha się między 0,90 (próba reprezentatywna), a 0,95 (próba celowa).

Alienacja polityczna w Polsce lat transformacji. Uwarunkowania i korelaty

• W latach 90. silniej politycznie wyalienowane były osoby:

- płci żeńskiej

- mniej wykształcone

- mające mniej wykształconych ojców

- zajmujące niższe pozycje zawodowe

- o niższych dochodach

- nie pełniące funkcji kierowniczych

Alienacja polityczna w Polsce lat transformacji. Zmiany i rozmiary zjawiska

• Procenty Polaków zgadzających się ze stwierdzeniem: „Ludzie tacy, jak ja, nie mają (żadnego) wpływu na to, co robi rząd”

1989 - 84,9%

1990 - 70,0%

1991 - 75,0%

1992 - 82,9%

1993 - 92,6%

1994 - 92,7%

1997 - 82,5%

2002 - 89,2%

Alienacja polityczna w latach 80. i 90.

• Czynniki SES

• Jednorodność (wymiar anomii politycznej)

• Związki z autorytaryzmem

• Aksjologiczna orientacja ewaluatywna

Alienacja polityczna w Polsce lat transformacji. Pożądany kształt państwa

• Osoby politycznie wyalienowane odrzucają system liberalno-kapitalistyczny i opowiadają się za socjalistycznym państwem opiekuńczym.

• Nie stwierdzono związków alienacji politycznej z drugim (ideologicznym) wymiarem lewicowości-prawicowości.

• Osoby politycznie wyalienowane zdecydowanie negatywnie oceniają instytucjonalny porządek państwa

Alienacja polityczna w Polsce lat transformacji. Preferencje i zachowania wyborcze

Ogólnie: osoby wyalienowane:

- rzadziej uczestniczą w wyborach,

- głosują na zasadzie wyrażania protestu (protest voting)

- głosują na ugrupowania lewicowe i/lub populistyczne

Bezsilność i wyobcowanie a udział w wyborach

Alienacja polityczna w Polsce lat transformacji. Apatia czy bunt?

• Kontestacja

• Nastawienia anty-establishmentowe

• Tendencje populistyczne

• Prawdopodobne pokładanie zaufania w pozakonstytucyjnych metodach wywierania politycznego wpływu

Wykład VIII: Niekonwencjonalne zachowania polityczne (Rewolucja). Psychologiczne aspekty transformacji systemowej

Rewolucja i zaangażowanie rewolucyjne

na podstawie: Pacewicz, P. (1983). Pomiędzy myślą a rzeczywistością. Rewolucja społeczna jako zjawisko psychologiczne. Wrocław: Ossolineum

Rewolucja - definicja sprawozdawcza

Każda zasadnicza, jakościowa zmiana w jakimś obszarze rzeczywistości i przeciwstawiana jest zmianie ilościowej, czy ewolucyjnej, która przebiega w ramach nie zmienionych podstaw porządku właściwego dla danego obszaru

Por. w matematyce - funkcje liniowe i dyskretne, czy teoria katastrof

Rewolucja - rozwinięcie definicji sprawozdawczej

• Zmiana zachodząca w sferze personalno-politycznej, systemowo-politycznej, społecznej, kulturowej czy świadomościowej, albo w w kilku sferach jednocześnie;

• Zmiana ma charakter nagły, rozległy, jakościowy, stanowi naruszenie „ciągłości rozwoju”;

• Zmiana narusza legalność panowania politycznego, ma postać „oddolną” (większość vs mniejszość); łączy się z gwałtownym rozszerzeniem uczestnictwa politycznego;

• Zmiana dokonuje się przy udziale siły i/lub przemocy;

• Zmiana łączy się z ideologią stanowiącą potępienie starego porządku oraz „obietnicę” budowy nowego, lepszego ładu społecznego (np. wolność, równość, braterstwo, sprawiedliwość).

Dynamika rewolucji społecznej według C.Brintona

za: Pacewicz 1983, ss. 80-81:

* przewrót, grupa umiarkowana, „miesiąc miodowy”;

* rząd umiarkowanych pod ostrzałem konserwatystów i

ekstremistów (kryzys i sytuacja dwuwładzy);

* organizowanie się ekstremistów - ideologia ascezy, posłuszeństwa, dyktatury rewolucyjnej;

* drugi przewrót - u władzy ekstremiści, radykalne decyzje, rozbudowana biurokracja;

*faza terroru, apatia mas, upadek ekstremistów, stopniowy powrót dawnego porządku społecznego.

Regulująca definicja rewolucji P.Pacewicza

• Ogół wydarzeń następujących w wyniku dążenia do wprowadzenia zasadniczych zmian w systemie społecznym; realizacja tego dążenia ma zmienny stopień gwałtowności, ale przynajmniej w pewnej fazie jest bardzo gwałtowne (faza „wybuchu”);

• Podmiotem dążeń są grupy społeczne (masy, czy większość społeczeństwa);

• Ważnym, a niekiedy podstawowym elementem wydarzeń są zachowania zbiorowe (udział tłumu), często też występują elementy przemocy, czy walki;

• Przeciw dążeniom rewolucyjnym (z różnym nasileniem) występują obrońcy starego porządku, którzy dążą do obrony lub odzyskania możliwości wpływu.

Problemy terminologiczne, teoretyczne i faktograficzne

• Rewolucja a ewolucja (jakość i ilość)

• Co to jest „gwałtowna zmiana”?

• Kiedy rewolucja się zaczyna, a kiedy można ją uznać za zakończoną?

• Rewolucja a transformacja

• Historyczny kontekst poprawności myślenia o przemianach rewolucyjnych

Psychologiczna geneza rewolucji społecznej

• Czteroczynnikowa psychologiczna koncepcja powstania rewolucji:

- spadek poczucia zaspokojenia potrzeb,

- uaktywnienie „wielkich” czy ”podstawowych” wartości,

- spadek prawomocności porządku społeczno-politycznego,

- wzrost poczucia politycznej efektywności.

Enumeracja, a nie proces

Niezaspokojenie potrzeb, a rewolucja: przegląd stanowisk

• stanowisko marksistowskie: pogorszenie sytuacji prowadzi do protestu,

• de Tocqueville: ”Francuzom ich położenie wydawało się tym nieznośniejsze, im bardziej się poprawiało” (poprawa sytuacji pociąga za sobą wzrost oczekiwań),

• J.C.Davies: istotnego znaczenia nie ma ani obiektywny poziom zaspokojenia potrzeb, ani poziom relatywny, ale dynamika zmian relacji poziomu obiektywnego i oczekiwanego.

Czyje potrzeby spostrzegane są w czasie rewolucji?

• Przejście od „ja” do „my”

• Właściwe dla rewolucji jest przejście od indywidualnego do zbiorowego podmiotu potrzeb i od działania na rzecz własnych interesów, jako jednostki, do działania na rzecz interesów własnych spostrzeganych jako element zbiorowości (grupy społecznej), oraz do spostrzegania i realizowania interesów instytucji, czy organizacji rewolucyjnych.

Istotne potrzeby

• potrzeba własnej wartości/osobistej godności (metapotrzeba [?]);

• metapotrzeba wolności;

• metapotrzeba sprawiedliwości.

Zmiany w systemie potrzeb w okresie rewolucji

• zwiększa się liczba potrzeb i rosną oczekiwania dotyczące ich zaspokojenia;

• zwiększa się stopień abstrakcyjności deklarowanych potrzeb: od potrzeb konkretnych do metapotrzeb;

• rozszerza się podmiot deklarowanych i realizowanych potrzeb z podmiotu jednostkowego na grupowy.

Wartości podstawowe

• są określane jako dobre lub złe w sposób nie wymagający uzasadnienia (oczywistość oceny moralnej; autoteliczność);

• są „opisem” obiektów abstrakcyjnych, czy „bytów idealnych”, są osadzone w abstrakcyjnym czasie „mitycznym”;

• bywają odnoszone do działań ludzi lub do własności systemów społecznych, bywając, albo źródło ich legitymizacji, albo potępienia.

Formy reprezentacji wartości podstawowych

• Symbole - „dają do myślenia”, sensem jawnym odsyłają do „sensu ukrytego” (P.Ricoeur 1975);

• Utopie (eskapistyczne oraz heroiczne) (Szacki 1980);

• Ideologie - systemy przedstawień (obrazów, mitów, idej) obdarzonych egzystencją historyczną z dominacją funkcji praktyczno-społecznej nad funkcją teoretyczną (poznawczą) (Althuser 1978);

(za: Pacewicz ibidem)

Spadek prawomocności porządku społeczno-politycznego

• Poczucie sprawiedliwości systemu

• Prawomocność systemu władzy (M.Weber):

- panowanie legalne - na mocy ustanowienia (biurokracja),

- panowanie tradycyjne - na mocy wiary w świętość istniejących od dawna porządków (władza patriarchalna),

- panowanie charyzmatyczne - na mocy uczuciowego oddania osobie pana oraz uznania dla jego niezwykłych talentów (władza proroków, bohaterów, demagogów)

Mechanizmy procesu delegitymizacji

• Procesy socjalizacyjne: sprzyjające osłabieniu roli tradycyjnego autorytetu i/lub otwartości poznawczej, tolerancji niepewności i wieloznaczności

• Treściowa niezgodność spostrzeganych własności systemu społeczno-politycznego z osobistymi wartościami, celami, czy oczekiwaniami

Poczucie wpływu na rzeczywistość społeczno-polityczną

• Poczucie umiejscowienia kontroli a aktywność społeczna

• Poczucia bezradności, bezsilności, alienacji

• Apatia i depresja, czy anarchistyczny bunt i rewolucyjne zaangażowanie); czynniki dopełniające: atrybucje: „ja” vs „system” oraz poczucie izolacji vs solidarności

Psychologiczne aspekty transformacji systemowej

• Transformacja i zmiana - poziomy:

- makro

- mezo

- mikro

• Transformacja systemu, zmiana mentalności

„Czterowymiarowy psychologiczny model powodzenia transformacji systemowej”

Zakłada się w nim, że powodzenie transformacji może zależeć od czterech grup czynników psychologicznych:

• pozytywnych afektywnych ustosunkowań wobec zachodzących przemian („nastrój”),

• (poczucia) rozumienia bieżących zjawisk społeczno-politycznych,

• (poczucia) uczestnictwa i identyfikacji, oraz

• zgodności między kierunkiem transformacji systemu,

a osobistymi orientacjami ewaluatywnymi obywateli.

Wyniki badań prowadzonych na reprezentatywnych próbach dorosłych Polaków wskazują, że: w pierwszej dekadzie transformacji (do roku 1997 oraz w roku 2002) kryteria te nie były spełnione na dwa sposoby:

Po pierwsze: czynniki będące przeciwieństwem zakładanych kryteriów miały znaczne natężenie.

Po drugie: nasilenie tych czynników przyrastało w latach dziewięćdziesiątych, aż do roku 2002.

Zaobserwowano: ad) „nastrój” zdecydowanie niskie oceny sytuacji funkcjonowania systemu społeczno-politycznego oraz własnej sytuacji życiowej;

Zaobserwowano: ad) „rozumienie” wzrost (poczucia) anomii społecznej oraz paranoi politycznej (mowa jest o procentach osób zgadzających się z pozycjami diagnostycznymi dla omawianych zmiennych),

Zaobserwowano: ad) „uczestnictwo i identyfikacja” wzrost (poczucia) bezsilności i wyobcowania - alienacji politycznej (mowa jest o procentach osób zgadzających się z pozycjami diagnostycznymi dla omawianych zmiennych),

Zaobserwowano: ad) „zgodność celów i wartości” wzrost autorytaryzmu i brak wzrostu indywidualizmu (mowa jest o procentach osób zgadzających się z pozycjami diagnostycznymi dla omawianych zmiennych)

Te tendencje (procentowe wartości) utrzymywały się w roku 2002:

nie zaobserwowano znaczących spadków nasilenia omawianych zjawisk (a czasami wręcz przeciwnie).

Wyniki badania przeprowadzonego jesienią roku 2002 na ponad 1500-osobowej reprezentatywnej próbie pokazują, że Polacy nie rozumieją demokracji jako systemu stricte demokratycznego.

Polacy demokrację są skłonni rozumieć jako:

• państwo populistyczne (opiekuńcze i niedemokratyczne)

• państwo wyznaniowe (i antysocjalne)

• państwo narodowe (ponad wszystko)

Czynniki wyjaśniały 49 % wariancji (metoda: Oblimin)

• Wszystkie wymieniane wyżej czynniki były dobrymi predyktorami mniej „poprawnego rozumienia demokracji”;

• Najsilniejszym był autorytaryzm.

Czy zaobserwowane zjawiska mogą stanowić zagrożenie dla procesu demokratyzacji?

(ideologiczna ich wymowa nie zdaje się sprzyjać demokratyzacji, a jak wyglądają fakty?)

Stwierdzono, że wysokiemu natężeniu większości przedstawianych zjawisk towarzyszyły:

# mniej „poprawne” rozumienie demokracji,

# większa absencja wyborcza (milczące odmawianie legitymizacji systemowi demokratycznemu),

# oddawanie głosów na ugrupowania populistyczne czy „faszyzujące”:

(i) narodowo-katolickie,

(ii) proponujące drastyczne rozwiązania wobec

przeciwników politycznych,

(iii) kwestionujące reguły funkcjonowania systemu demokratycznego,

(iv) proponujące tzw. strategie Janosika,

# gotowość do wywierania politycznego wpływu przy użyciu metod pozakonstytucyjnych.

Odwołanie się do potocznego zdrowego rozsądku pozwalało sądzić, że transformacja polskiego systemu społeczno-politycznego oraz zmiany mentalności społeczno-politycznej Polaków dokonywały się niewspółmiernie:

- społeczno-polityczny system Polski się „demokratyzował”, a

- mentalność społeczno-polityczna Polaków wydawała się „antydemokratyzować”.

Tego rodzaju „z lotu ptaka” obserwowana niewspółmierność, nieprzystawalność między sferą „makro” (system), a sferą „mikro” (mentalność) może być wyjaśniana na przynajmniej cztery sposoby:

po pierwsze: sfera „makro” (system) i sfera „mikro” (mentalność) nie mają ze sobą nic wspólnego - rządzą się własnymi, autonomicznymi wobec siebie regułami;

po drugie: to jeszcze nie jest czas na śledzenie współmierności - mentalność zmienia się wolniej, a może inaczej (nie liniowo, a może dyskretnie, skokowo, np. międzypokoleniowo - casus Mojżesza i pokolenia wychodźców z ziemi egipskiej),

po trzecie: dla powodzenia transformacji systemu nie ma znaczenia mentalność całego społeczeństwa - znaczenie ma mentalność elit (wiemy, że w trakcie transformacji pojawiły się grupy „wygranych” i „przegranych”, różniących się przede wszystkim statusem ekonomiczno-społecznym),

po czwarte: w Polsce nie dokonuje się żadna demokratyzacja (choć transformacja, owszem, zachodzi) - Polska jest „republiką bananową”, skorumpowana tzw. klasa polityczna wykonuje ruchy pozorne/pozorowane, krajem rządzą różne ukryte ugrupowania, np.:

(i) mafie i „baroni” („kapitalizm polityczny”),

(ii) „klasa zakulisowa” (termin - KTT),

(iii) „grupa trzymająca władzę” (termin - L.Rywin)

O adaptacji mentalności do transformacji systemu:

# Te dwa procesy rzeczywiście potrafią być niewspółmierne (przynajmniej w niezbyt długim okresie) - por. syndrom grupowego myślenia,

# Mentalność jest nader trudno modyfikowalna (szczególnie jeżeli za jej trzon uznać tzw. ukryte założenia normatywne - termin: J.Reykowski),

# Osoby o wyższym SES łatwiej stają się „lisami”, czy „wygranymi” - dla nich transformacja to demokratyzacja, wolność [osobista, polityczna i ekonomiczna], świat szans i możliwości;

# Osoby o niższym SES łatwiej stają się „jeżami”, czy „przegranymi” - dla nich transformacja to chaos i bałagan, anarchia [społeczna, polityczna i ekonomiczna], świat zagrożeń i niemożności; rola zasobów psychicznych i materialnych

# Sama transformacja nie jest procesem jednorodnym, jednokierunkowym, jednopoziomowym; istnieją płaszczyzny:

(i) postulatywno-normatywna i realna,

(ii) obserwowalna i „zakulisowa”,

(iii) społeczna, polityczna i ekonomiczna,

i inne.

# Ich nurty nie muszą być i nie są równoległe.

O adaptacji czego do czego (ciąg dalszy)? A może wspak?

Czy system (sfera „makro”) adaptuje się do kształtu mentalności (sfera „mikro”)?

• Ustawodawstwo kształtowane przez gusty populistyczne (punitywność prawa);

• Scena polityczna odzwierciedlająca żywotność tzw. folkloru politycznego (może już nieco ucywilizowanego);

• Niski poziom legitymizacji organów państwa (w warunkach niskiej frekwencji wyborczej);

• Polityka zagraniczna schlebiająca mocarstwowym ambicjom (Polska takim mocarstwem, jak Hiszpania);

• Tolerancja sądownictwa dla narodowych przywar zorganizowanych (np. nacjonalizmu i ksenofobii);

• Tolerancja sądownictwa wobec przemocy w rodzinie;

• Nierówne traktowanie przez sądy roli mężczyzny i kobiety (np. w sprawach rozwodowych);

• Wyznaniowy charakter państwa („krzyże” [nawet w Sejmie], religia w szkołach państwowych, klerykalna otoczka obchodów świąt państwowych);

• Tymczasowość stanowionego prawa (podatki, biopaliwa)

• I wiele innych przykładów.

56

---