dzieje jezyka85

czymś zmiennym wówczas, gdy przyglądamy mu się nie jako zjawisku „samemu w sobie”, ale w konfrontacji z procesem rozwoju literackiego, na tle jedynie sensownym, a mianowicie na tle historii literatury.

W tym miejscu należy wypowiedzieć drugie podstawowe stwierdzenie naszych wywodów, będące uzupełnieniem pierwszego: gatunek literacki, struktura o charakterze dynamicznym, mimo teoretycznych pozorów stabilności jest zjawiskiem ulegającym nieustannym zmianom; zmiany te polegają na wariacyj-ności zasad formujących zależnie od tematyki, problematyki, funkcji artystycznych i ideowych, okresu historycznego i podporządkowanych im prądów, kierunków i szkół.

Z tego stwierdzenia wynika zasadnicza dyrektywa historycznego, a więc dynamicznego badania gatunków literackich, a więc badania nie apriorycznego, lecz aposteriorycznego ¹. W tym właśnie sensie nie można np. mówić o „teorii powieści”, lecz o „historii powieści w teoretycznym aspekcie”.

Teoria literatury przeto, nie tracąc bynajmniej swej autono-miczności, staje się ważnym aspektem historii literatury, ta zaś, również o pełnych zasadach autonomicznych, jest doniosłym i nieodzownym aspektem teorii literatury. W obrębie tych dyscyplin rozważane gatunki literackie odznaczają się dialektyczną właściwością: są stałe w kryteriach opisowych epoki i równocześnie zmienne w kryteriach interpretacyjnych historycznego procesu rozwojowego.

Poniższa rozprawa, napisana w czasie wojny, została opublikowana w książce Z teorii literatury. Cztery rozprawy (Łódź 1947).

Przedruk ze skrótami, szczególnie w częściach dotyczących historii genologii, według pierwodruku.

GENEZA I ROZWÓJ RODZAJÓW LITERACKICH

1947

[...] zagadnieniem powstawania i rozwoju rodzajów literackich pragnęliśmy się tutaj zająć. Oczywiście nie sposób mówić o tym bez poruszenia sprawy trwałości rodzajów literackich, ich powtarzania się w konkretach literackich i ich w nich zaniku. Jednym słowem bez obracania się w sferze tzw. życia rodzaju literackiego, na które składa się powstanie, czyli ujawnienie się rodzaju w konkrecie, trwanie, czyli powtarzalność w konkretach, częstotliwość, zamieranie, czyli zanik ujawnień w konkretach. Pominąwszy wagę tego zagadnienia dla niego samego i dla wyjaśnienia istoty rodzaju literackiego, jest ona zasadnicza dla rejestracji i klasyfikacji rodzajów literackich. Może się bowiem nasunąć pytanie, czy np. w jednym rzędzie należy zestawiać rodzaje żywe i martwe, w jakiej mierze klasyfikacja i rejestracja ma być ważną dla pewnego momentu. Dalej, w jakiej mierze zestawiać można obok siebie rodzaje o różnych fazach rozwoju.

47

1

Autor proponuje w badaniach genologicznych wychodzić od realizacji gatunków w praktyce pisarskiej (a posteriori (łac.) — z następstwa), a nie od wierności regułom gatunkowym (a priori (łac.) — z założenia).