IMG699

SOCJOLOGIA LITERATURY 1017~

chanowa. Znaczną rolę w jego umocnieniu i rozbudowaniu odegrał G. Lukacs, autor przełomowej pracy Geschichte und Klassenbewusstsein (1923). Węgierski marksista w licznych studiach (por. zwłaszcza Powieść jako mieszczańska epopeja, 1938, w antologii W kręgu socjologii literatury) nawiązując do estetycznej formuły Hegla przyznaje powieści w społeczeństwie mieszczańskim podobną rolę, jaką odegrał epos w społeczeństwie antycznym. Powieść, zdaniem Lukacsa, jest kroniką prywatnego życia mieszczaństwa w epoce narastającego kapitalizmu i surowej „prozy życia”. Ośrodkiem powieści jest akcja, która kontrastując poczynania bohaterów, wywodzących się z różnych grup społecznych, często o przeciwstawnych interesach, ujawnia najważniejsze sprzeczności panujące w danym społeczeństwie. Postaci epickie albo reprezentują charakterystyczne cechy świadomości i psychologii klasowej, albo też (jak w powieści W. Scotta) są pośrednikami pomiędzy podstawowymi klasami społeczeństwa Powieść jednak nie jest socjologicznym ekwiwalentem klasowej świadomości mieszczaństwa, albowiem przedstawiając ideologię, nie ogranicza się do ideologii. Literatura, a zwłaszcza powieść realistyczna, jest poznawaniem świata społecznego i jego obiektywnym odzwierciedleniem. Powieść realistyczna triumfuje nad ograniczonością klasowego i lokalnego widzenia swojego twórcy, triumfuje „wbrew jego poglądom”. Analizy Lukacsa komplikują prosty Plechano-wowslri mechanizm ekwiwalencji socjologicznej literatury i klasy. Socjologiczność literatury, jeśli uwzględnić przypadek „paradoksu Balzaka”, przejawia się w napięciu pomiędzy obiektywnym poznaniem świata w utworze literackim a subiektywnym (klasowym, ideologicznym) światopoglądem pisarza. Napięcie to nie jest wielkością stałą i zmienia się wraz z przemianami literatury i ewolucją społeczeństwa. Projekt teoretyczny autora Powieści historycznej zawiera także określony ideał literatury, który ucieleśniają najwybitniejsze utwory wielkiego realizmu, powieści Stendhala, Balzaka i Tołstoja. Od Flauberta zaczyna się, zdaniem Lukacsa, zmierzch powieści mieszczańskiej, osłabienie jej realizmu pociąga za sobą ograniczenie jej zdolności obiektywnego poznawania świata społecznego.

Poza marksizmem idee bliskie Lukacsowskiej socjologii literatury, w tym samym mniej więcej czasie, rozwijają K. Mannheim i A. Hauser.

Mannheim (por. zwłaszcza Ideologie und Utopit, 1929; Essays on Sociology and Social Psycho-iogy, 1953) wychodzi z podobnego założenia, iż literatura jest formą świadomości i jak wszelka świadomość jest zrelaty wizowana do „punktu widzenia” grupy, w której żyje i tworzy autor. Lite-Wura jest ponadto, twierdzi badacz, dokumen-*?t| ludzkim, wyrażającym subtelne poruszenia ducha indywidualnego i ducha zbiorowego. Sztuka i literatura wyrażają zespół idei charakterystyczny dla określonej epoki i — jedynie w niej czytelny, historyczny światopogląd. Zadaniem socjologii literatury, która jest tylko fragmentem socjologii wiedzy, jest rozumienie pojedynczego dzieła w ramach historycznego światopoglądu. Rozumienie jest jedynie możliwą metodą socjologii wiedzy, przeciwstawną wyjaśnieniu, dominującemu w naukach przyrodniczych.

Pojęcie ideologii jest również kluczowym terminem socjologii literatury Hausera, uprawianej przez niego w sposób użytkowy, głównie w wersji społecznej historii sztuki. Ma ona u autora Społecznej historii sztuki i literatury (Socialgeschi-chte der Kunst und Literatur, t. 1—2, 1953) wymiar nieco eklektyczny. Z jednej strony .Hauser uznaje unikatowy, niepowtarzalny charakter dzieła sztuki, który najlepiej ocenić może estetyka, z drugiej strony jednak obstaje przy uwarunkowaniu społecznym sztuki i literatury, dając tym samym podstawę rozważaniom socjologicznym. Uwarunkowana jest, twierdzi Hauser, przede wszystkim ideologia, i to podwójnie: ideologia w dziele literackim jest grupowym (lub klasowym) wyrazem poglądów twórcy, ideologia zaś estetyczna historii sztuki zrelatywizowana jest do koteryjnych interesów grupy lub tylko ograniczona perspektywą widzenia „szkoły”. Twórcy zazwyczaj uwikłani są w ideologie swojej epoki pośrednio, zmuszeni wybierać wśród dostępnych konwencji, stylów i elementów potocznego obrazu świata.

Natomiast kontynuatorem socjologicznolitera-ckiej koncepcji Lukacsa jest w latach sześćdziesiątych L. Goldmann. Istotą jego teorii (por. zwłaszcza Pour une sociologie du roman, 1964) jest założenie homologicznej relacji odpowiedniości pomiędzy strukturą myślową, organizującą empiryczną świadomość danej grupy społecznej, a strukturą świata przedstawionego w utworze literackim. Relacja odpowiedniości jest pojęciem historycznym, kształtowanym odmiennie w różnych formacjach społeczno-ekonomicznych. Powieść współczesną określa badacz jako „historię poszukiwania wartości autentycznych w świecie zdegradowanym”. „Forma powieściowa — pisze — zdaje się w efekcie transpozycją na płaszczyznę literatury — życia codziennego w społeczeństwie indywidualistycznym, zrodzonym przez produkcję rynkową”.

W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych można zaobserwować wyraźne zróżnicowanie zainteresowań związkami literatury i społeczeństwa. Sposób analizy i wzorce metodologiczne tych prób wyraźnie wykraczają poza dotychczas dominujące metody marksistowskie. Rozwój socjologii, zwłaszcza funkcjonalizmu, odkrył nowe pola badań socjologicznołiterackich, zmienił panującą