IMG�83

106 MIROSŁAW STRZYŻEWSKI

uznaję, że można mimo wszystko „odróżnić życie od fantasmagorii, które produkujemy (i które umysł romantyczny produkował) spotykając się z życiem”¹. Trudno pomylić obrazowanie poetyckie Słowackiego czy Byrona (każących swoim bohaterom zdobywać szczyty alpejskie - Kordian, Manfred - bez prawdziwego narażania się na śmierć, nie mówiąc już o zadziwiających sposobach przenoszenia się w czasie i przestrzeni) z realnym zgonem człowieka odającego życie za sprawy braterstwa, honoru i ojczyzny. Dla mnie są to sprawy oczywiste, za którymi nie stoi tylko czysta wyobraźnia poetycka, ale fizyczny — jeśli można tak powiedzieć -wybór określonych wartości, w imię których warto żyć i za które należy umierać. Tak więc odróżnienie poetyckich fantasmagorii, choćby były one echem jakiegoś wydarzenia realnego, od rzeczywistych przygód życia i świadomie przyjętych zasad postępowania, jest jak najbardziej możliwe bez konieczności zbędnego w tym przypadku estetyzowania w duchu epoki.

A jednak nie sposób mówić o przeciwstawnych sobie „życiu i twórczości” romantycznych poetów i pisarzy - tak silne są u nich związki świata realnego, przeżytego i odczutego ze światem wykreowanym, choć struktura literacka i obrazowość danego utworu może być nawet bardzo odległa od rzeczywistej zdarze-niowości. Świat empiryczny i fantazmatyczny stanowi jedność. Często nie ma między tymi obszarami jakościowej różnicy, istnieje tylko różnica substancjalna. Przykłady można mnożyć. Seweryn Goszczyński w różnych okresach życia wielokrotnie utożsamia swój los z ideami, którym służy. Maurycy Mochnacki świadomie kształtuje własną biografię w ten sposób, by zabsolutyzowane pragnienie ujrzenia niepodległej Polski stało się jego i jemu współczesnych udziałem. Sprzeniewierzanie się zasadom moralnym, poszukiwanie coraz to nowych rozwiązań politycznych. czynne dążenie do wyznaczonego celu — wszystkie działania podporządkowane są u niego nadrzędnej idei wolności ojczyzny. Podobnie koleje losu mało znanego publicysty i krytyka Michała Podczaszyńskiego (1800-1835) stanowią znakomity przykład bez mała modelowej biografii polskiego romantyka-intelek-tualisty. Znajdujemy w niej niemal wszystkie niezbędne elementy: pochodzenie szlacheckie, uniwersyteckie nauki, próby literackie, podróże europejskie u boku bogatych dam, wreszcie i tułaczą niedolę, życie na emigracji oraz przedwczesną śmierć w ubóstwie i zapomnieniu. Michał Podczaszyński świadomie przyjmował postawę niezależnego, romantycznego humanisty zafascynowanego ideami epoki, od której był całkowicie zależny. Przy tym jego biografia różni się od losów Mickiewicza, Słowackiego czy Krasińskiego w wielu aspektach i jest - jeśli można tak powiedzieć - „bardziej romantyczna” od życiorysów naszych największych poetów: stąd jego życiorys służyć może jako niemal kliniczna egzemplifikacja losu polskiego romantyka². Za każdym razem świat idei i literatury oraz życie realne stanowią całość nierozdziełną.

*

Przyglądając się biogramom znanych pisarzy romantyków należy bez wątpienia uwzględnić występujące między nimi różnice natury socjologicznej (pochodzenie, wykształcenie i stosunek do rzeczywistości), intelektualnej (sfera wyobraźni), etycznej (zmieniające się w czasie zespoły wartości) i psychologicznej (kwestia tzw. osobowości twórczej). Unikając nadmiernie szczegółowych charakterystyk można stwierdzić, że dają się wyróżnić swoiste cechy modelowe biografii romantycznej, tej autentycznej [sic!], nie literackiej, a więc oddzielonej od legendy i niewykreowanej przez samego autora, jego przyjaciół, członków rodziny lub późniejszych egzegetów czy apologetów. Z tego też powodu wszelkie literackie i autobiograficzne teksty autora muszą być rozpatrywane krytycznie i wyzyskiwane z dużą ostrożnością. Trudno zgodzić się z konstatacją Danuty Sosnowskiej, która uznaje jako „równorzędne” wszelkie dokumenty, w tym poezję, dla rozpoznania biografii duchowej pisarza". Jeśli pragniemy oddzielić mitologię biograficzną od rzeczywistego biegu życia, nasze postępowanie badawcze musi cechować rewizja zastanych sądów, obiegowych opinii i dystans wobec literackich źródeł. Mam przynajmniej nadzieję, że w naszych zmaganiach z życiem romantyków daje się jeszcze odróżnić sferę rzeczywistości od wizerunków wykreowanych, całkowicie bądź częściowo zmito-logizowanych, podporządkowanych jakiejś z góry przyjętej tezie lub zasadzie porządkującej. Trzeba tylko odświeżyć stary dyskurs filologiczny i przywrócić fundamentalne rozróżnienie między źródłem dokumentalnym a jego interpretacją ', przybierającą jakże często na gruncie naszej historiografii literackiej i popularnego pisarstwa biograficznego formę opowieści psychogenetycznej tudzież portretu osobowości twórczej^{3 4 5}, choć kategorie biografii albo egzystencji są znacznie bardziej pojemne i skomplikowane.

Biografistyka jako obszar dokumentacji naukowej w świetnych realizacjach, choćby wielotomowego Kalendarium życia i twórczości Adama Mickiewicza pod red. m.in. Marii Demałowicz, i biografistyka na usługach historii literatury, pomocna w rozumieniu wielu faktów literackich, są już chyba pogodzone co do swoich

1

' JM. Rymkiewicz głos wdyskusji Sernica i nieskończoność, w: Nasze pojedynki o romantyzm, pod red D. Siwickiej i M. Bieńczyka, Warszawa 1995, s. 92.

2

^,fl Zob M Strzyżewski. Michał Podczaszyński. Zapomniany romantyk, Toruń 1999.

3

   D. Sosnowska w biografii Seweryna Goszczyńskiego pisze: „Jego teksty literackie, wypowiedzi cytowane przez świadków, korespondencję, zapiski autobiograficzne, dziennik - uznałam za równorzędne ślady przygód duchowych i przemian świadomości, nie wdając się w kwestie stylizacji utworu, nic-tożsnmości podmiotu literackiego i autora, czy faktu, że teksty literackie rzadko są prostym odbiciem życiu” (Sewervn Goszczyński. Biografia duchowa, Wrocław 2000, s. 9). Książka D. Sosnowskiej stała się dla mnie inspiracją w wielu podejmowanych tu kwestiach.

4

   Znakomicie czyni to badacz młodszego pokolenia Jerzy Borowczyk w dziele: Rekonstrukcja procesu filomatów i filaretów 1823-1824. Historia śledztwa przeciw uczestnikom konspiracji studenckich i młodzieżowych w Wilnie oraz »e Wileńskim Okręgu Naukowym, Poznań 2003.

5

   Przegląd metodologii badań biograficznych dają artykuły: H. Markiewicza, Między plotką a mitem Życie i osoba pisarza w polskich badaniach literackich, w tegoż: Świadomość literatury. Rozprawy i szkice. Kraków 1985, s. 5 -42, oraz Z. Łapińskiego, Biografia pisarza w dziełach i poza dziełami, w: Sporne i bezsporne problemy współczesnej wiedzy o literaturze, pod red. W. Boleckiego i R. Nycza. Warszawa 2002, s. 126-138.