Obraz6

396 U. Romantyczne głębie i przat,^ I I

Ksenia się zbliża z mniejszą coraz trwogą,

Oko Nebaby patrzy już mniej srogo;

Już łono z łonem, już z łicami lica,

Już się i warga z wargą napotyka...

Pocałowała Nebabę diabli ca...

(III, 975-979)

Demoniczny pocałunek „diabelskiej swachy” to pieczęćB położona na losie Nebaby. Demonizm miłości, wyłącznie pa* II nujący w czarnym romantyzmie¹, święci swój rzadki w lite- j raturze polskiej triumf.

Na ile Ksenia jest demoniczna, na tyle Kasia z Kościeliska I jest idylliczna.

Janosz przedstawia bandzie zbójeckiej historię swej wieł-ll kiej i jedynej miłości do Kasi. Trudno się oprzeć chęci zacytojfl wania tak idealnie wypełnionego stereotypami toposu idylli! pasterskiej:

Odtąd trzódki nasze Razem do koszar, razem szły na paszę.

Ona śpiewaczka, jam gracz niepośledni;

Co zaśpiewała, jam wygrał na flecie.

Długo, ach, długo żyli my tak w świecie,

Jakby my w świecie żyli tylko sami.²

Kasia jednak dojrzała złe widmo mnicha, zapowiadają* nieszczęście, została porwana przez dziwożony i sama prze* mieniona w dziwoźonę. Janosz z bólu odchodził od zmysłów a z nieszczęścia miłosnego (nie z żądzy zemsty klasowej, bądź konieczności rabunku, bądź fantazji młodzieńczej, jak to nąj częściej bywało) został zbójcą, bo sądził, że w ten sposób łatwiej i szybciej położy głowę. Taki sentymentalny rozbójnik, owszem, jest dość zadziwiąjąęy dla swoich kompanów („Lefl towarzysze skarg tych nie słyszeli. A, choć słyszeli, to nie ra zumieli”³⁹), ale Goszczyński naznacza go w ten sposób pięy

Kozacy i górale

nem niezwykłości i przygotowuje do poświęcenia. Bo to be-dne poświęcenie z miłości do Kasi.

Rebelia i miłość demoniczna, poświęcenie i miłość idylliczna, to tkwiło nąjgłębiej w aurze artystycznej obu poematów. Podobnie jest ze śmiercią bohaterów. Nebaba umiera na palu („mowny pomnik barbarzyńskiej kary”) złączony w śmierci te swą demoniczną kochanką. Miłość jest jak śmierć, miłość jest śmiercią.³ W Kościelisku panuje również miłość na śmierć, dążenie do złączenia się w śmierci. Ale jakże inaczej to przebiega! Kasia-dziwożona wtajemnicza Janosza w śmierć, w śmierć „za drugich”. Zbójowanie wtedy zostanie mu przebaczone. Janosz nawet nie wie o tym, że umarł. Tak, tłumaczy mu Kasia, bo śmierć nąjlżejsza jest temu, „kto swoje życie kładzie za życie drugich”. „O, jakiż ja szczęśliwy, moja Ka-gu!”*⁴ - to tużpośmiertne słowa Janosza. Szczęśliwy w miłości, szczęśliwy w śmierci. Śmierć Nebaby jest groźna, okrutna, bolesna, on wie, że umiera. Śmierć Janosza - lekka, radosna, niepostrzeżona. „Śmierć jego taka lekka, bo ginie dla swojej ojczyzny”⁵, dopowiada jeszcze Goszczyński na wypadek, gdyby ktoś miał jakieś wątpliwości. Nie mamy ich. Między tymi dwiema postaciami rozciąga się cały obszar zmienionego stosunku romantyka do folkloru i do ludu.

Zatrzymąjmy się obecnie nad rytuałem ognia, odgrywającym tak istotną rolę i w Zamku kaniowskim, i w Sobótce. Zadziwiająca jest zresztą obfitość „płomienia” i „ognia”⁶ w utworach Goszczyńskiego. Warto byłoby zbadać ich pole stylistycz-

1

   Por. M. Praż, Zmysły, śmierć i diabeł w literaturze romantyM nej. Preeł. K. Zaboklicki, Warszawa 1974, rozdział IV: Piękna bczUlosM pani.

³³ S. Goszczyński, Dzieła zbiorowe, t. II, s. 109-110.

2

   Tamże, s. 113.

3

   Por. M. Praż, Zmysły, śmierć i diabeł..., cytowany rozdział.

4

   S. Goszczyński, Dzieła zbiorowe, t. II, s. 395.

5

   Tamże.

6

   Tb nie to samo. Por. G. Bachelard, Płomień świecy. Przeł. J. Rogo-Bblu, Gdańsk 1996, oraz G. Bachelard, La psychanalyse du feu, Paris ■-'»'U książka została kompetentnie streszczona przez W. Augustyna, ^r*itona Bachelarda psychoanaliza ognia, „Znak" 1971, z. 199). Bache-W wyznąje: „Pisząc o świecy, pragniemy osiągnąć rozkosz duchową.

wyobrazić piekło, należy praktycznie skłaniać się ku zemście. W lu-dręczonych koszmarami istnieje kompleks płomieni piekielnych, nie chcemy zasilać pośrednio czy bezpośrednio” („Pbeąja" 1969, • 58). Fbr. również: J. P. Bayard, Lefeu, Paris 1958 (CoUection „Sym-