Ocena wiarygodnosci zeznan swiadkow w procesie karnym 24

Proces forinoiotwia sif zeznań świadków

: Drugą grupę przyczyn określić można jako wypływające z namiętności i emocji. Zeznania oszczercze, fałszywe doniesienia, to często owoce nienawiści żywionej przez świadka do konkretnej osoby lub środowiska, z którym utożsamia sprawcę zdarzenia. Skłonny jest wtedy fałszywymi zeznaniami wyrównywać porachunki, dokonywać swoistej zemsty rękami wymiaru sprawiedliwości, często nie licząc się z tym, czy ukarany zostanie faktyczny sprawca zdarzenia czy też osoba, której jedyną „winą" jest np. przynależność do określonej grupy społecznej czy subkultury. Uczucia pozytywne, jak np. miłość, są także częstą przyczyną zeznań kłamliwych. Ustawodawca, uznając uczucia wiążące osoby najbliższe, przyznał im prawo do odmowy składania zeznań, ale odmowa taka nie zawsze jest wstanie pomóc oskarżonemu. Osoby najbliższe składają fałszywe zeznania najczęściej prokunijące alibi dla oskarżonego.²³* Zdarza się także, że świadków przed składaniem zeznań odwiedzają podejrzani, pokrzywdzeni czy ich rodziny, starając się wzbudzić współczucie dla siebie. „Grając" na emocjach wpływają na treść zeznań świadków, przekonując ich, że drobne niedomówienia czy przemilczenia, a nawet nieprawdziwe informacje wplecione w treść zeznań, są dla nich tak bardzo istotne, a świadkowi nie sprawią wielkiej różnicy. Tak wywołany czynnik emocjonalny będzie rzutował w istotny sposób na prawdziwość zeznań.

; Emocje mogą być także związane z przynależnością do określonej grupy, wspólnoty, np. zawodowej i fałszywie pojętej solidarności. U świadka może wystąpić skłonność do przemilczania zaobserwowanych faktów lub interpretowania ich pod wpływem sugestii płynącej z nastawień emocjonalnych. Ujawniają się one w stwierdzeniach, że nie chciał komuś zaszkodzić, szkoda mu kogoś, bo dzisiaj on jest w trudnej sytuacji, a może jutro ja będę potrzebował pomocy, więc trzeba się wspierać. Fałsz w zeznaniach może występować wtedy zarówno na korzyść oskarżonego, jak i pokrzywdzonego, w zależności do którego z uczestników postępowania świadek* odczuwa silniejsze emocje.²³⁵ Co ciekawe, badania prowadzone wśród praktyków wymiaru sprawiedliwości — sędziów, prokura-

²³⁴ Patrz np. T. Tomaszewski. Alibi. Problematyka kn/mmalistyczna, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1993, s. 159 i n.

²³⁶T. Woźniak, Psychologu, cz. IV..., op. cii., s. 90-91.

Prol)tcm szczcraiei i mcszczrrosto to zcitwiioch

torów i adwokatów — wykazały, że właśnie emocje, w tym współczucie, litość, sympatia, uleganie prośbom lub presji zainteresowanych wynikiem sprawy, są ich zdaniem najczęstszą przyczyną fałszywych zeznań.¹¹⁶

Trzecia grupa sygnalizowanych przyczyn fałszywych zeznań wiążę się z chęcią łub obietnicą uzyskania korzyści przez zeznającego świadka. Ten najbardziej przyziemny motyw kłamstwa, w świetle powoływanych badań, występuje w praktyce najrzadziej .^⁷ Przekupstwo przyjmować może formę przyjęcia określonej formy zapłaty: pieniężnej, rzeczowej, czy obietnicy załatwienia jakiejś sprawy albo formę bardziej utajoną, gdy osoba zainteresowana treścią zeznań daje prezent, załatwia jakąś sprawę, a w rozmowie napomyka o pożądanych zeznaniach lub wręcz sugeruje ich treść. Zachowania takie powodują, na zasadzie wzajemności, zobowiązanie do dostosowania zeznań do życzeń danej osoby. Wśród świadków fałszywie zeznających z powodów otrzymanych korzyści majątkowych wymieniani są tzw. świadkowie „alibiści", najczęściej przygotowywani do tej roli przez sprawcę lub jego środowisko jeszcze przed popełnieniem przestępstwa.^

Jeżeli wymiar sprawiedliwości z tak wielu powodów może być zagrożony składaniem fałszywych zeznań, rodzi się pytanie jak ujawniać te kłamstwa i jakie są kryteria wiarygodności wypowiedzi.

Myli się ten, kto sądzi, że istnieją oznaki samego kłamstwa, a jego ujawnienie jest proste, gdy poznamy tajniki przyczyn. Nie istnieją żadne gesty, ruchy, ekspresje, symptomy w głosie, których występowanie można by przypisać wyłącznie kłamstwu. Pojawiają się jedynie wskazówki tego, że ktoś ma problemy z wyrażaniem myśli, że doświadcza emocji, które nie pasują do wypowiedzi, jest rozdźwięk między tym co słyszymy i tym co widzimy. Zachowania takie to przecieki i wskazówki fałszu. Jak zauważa P. Ekman, wykrywający kłamstwa muszą nauczyć się jak mowa, głos, twarz i ciało wyrażają emocje, jakie ślady emocji można spostrzec, pomimo podejmowanych przez kłamcę prób ich ukrycia i jak rozpoznać fałszywe ekspresje emocjonalne. Wychwycenie kłamstwa wymaga tak-

K. Custowska-S/.wajii, Z. Lachman, J. Stańda, Fnlszmoc..., op. cit., s. 62. ^iv Tamże, s. 63.

*" W. Kołakowska. Ii. Uch, PsyrMo£r«wc...,o/>. cii., s. 37.

141