Śmierć oswojona etnologiczny szkic o umieraniu

HALINA GERLICH

MARIAN GRZEGORZ GERLICH

Li KłCfra

ifUrfSŻii

„ŚMIERĆ OSWOJONA”

Śląskie misccllanea, t. 3 Literatura —folklor

PL ISSN 0137-964-X ISBN 83-04-03853-6

S -A

ETNOLOGICZNY SZKIC O UMIERANIU

UWAGI WSTĘPNE

Niewątpliwym truizmem jest stwierdzenie, że w przeciwieństwie do przeszłości człowiek współczesny żyje w rzeczywistości kulturowej, w której de facto nie istnieje, a nawet zdaje się być wykluczona poważniejsza refleksja o przemijaniu i śmierci. W efekcie śmierć jest niezrozumiała, nieokiełznana, bo jest czymś, czego nie chce się dostrzegać. I z całą pewnością możemy mówić, jak to określa Edgar Morin, o „kryzysie śmierci”. Nie jest to wprawdzie doświadczenie tylko ostatnich kilkudziesięciu lat. Pojawił się bowiem ów kryzys wraz z rozpadem pewnej formacji kulturowej, w której śmierć była czymś oczywistym, zrozumiałym, naturalnym i specyficznie określonym. nyia oczywistością wpisaną lednoznaczme w ludzkie pojmowanie świata i człowieka. Jak zawsze, była dramatemrale przyj-■ mowanym ze zrazem lenlemTjfiszcze do ubiegłego stulecia można mowie o teno-meme „Śmierci dSWSjónej**^r Widać to choćby w realiach tradycyjnej kulimy "chłopskiej. Eolskie prace etnograficzne w sposób oczywisty wskazują, iż w tych '-realiach"sinierć była bardzo wyraźnie „oswojona”, i to w różnych aspektach. Dostrzec to można zarówno w sferze świadomościowej, jak i w zachowaniowei^{1 2}.

Z tematem śmierci, jak 1 śńmym fenomenem odchodzenia każda jednostki ciągle się stykała. Tym samym problematyka śmierci była integralnym, ale i w jakimś sensie zwyczajnym elementem rzeczywistości. Ćhłop wprawdzie bał się śmierci, ale zarazem w jej obliczu zachowywał sie w sposób pozbawiony lęku. Nie był zwrócony ku życiu, lecz ku śmierci³. Natomiast po śmierci a,

ó i «;?f

1

   P. Aries, Człowiek i śmierć, przel. E. Bąkowska, Warszawa 1989, s. 41 n.

2

   Zob. np. T. Mleczko, Świat zmarłych. (Zwyczaje i zapatrywania ludu polskiego w Galicji zachodniej), „Lud” 1902, t. 8; K. Matyas, Śmierć w wyobraźni i ustach gminu. Przyczynek do studium etnograficznego, „Wisła” 1894, t. 8, s. 98; A. Fischer: Zwyczaje pogrzebowe ludu polskiego, Lwów 1921; Święto umarłych, Lwów 1923; H. Biegeleisen, Śmierć w obrzędach, zwyczajach i wierzeniach ludu polskiego, Warszawa 1930.

3

   Należy się zgodzić zJ.Kolbuszewskim, kiedy pisze (Wiersze z cmentarza. O współczesnej epigrafice wierszowanej, Wrocław 1985, s. 14), iż w polskim folklorze „odnaleźć można wiele dowodów na ludowy sposób traktowania śmierci jako »oswojonej« — starczy wspomnieć o zabiegach magicznych, mających na reln przyśpieszenie zgonu, a zatem ułatwiających odłączenie się duszy od ciała i znalezienie najprostszej drogi w zaświaty”.