00378

nym upodobaniem odnosił się do patriarchalnego życia wiejskiego. Panuje tam doskonała harmonia serc, do których nie mają przystępu niskie uczucia znanTienne^dla całego ówczesnego świata, a zwłaszeza.wielkiego miasta.

Ten rodzaj literatury utopijnej pozbawiony jest zwiąźkowz literaturą podróżniczą, ale działa tutai tg 'samo prawo kontrastu utopii i reszty świata. Idee mo-gą być zresztą takie same, różnica dotyczy sposobu ich wykładu.

Utopia miejsca nie musi być geograficznie nieokreślona. „Gdzieś” nie musi oznaczać „nigdzie” czy tbż „nigdzie~w zimnym"świecie”7TÓwIecfżieliśmv już; że fantazja zmienia się w ideałizację. Każda bodaj rze^_, c^ywistośćjnoże jawić sięjakgoitopiajeżeli tylko zo-^stanie^odpowlednio u^nlośllona i przeciwstawiona ja-Tco ideał rzeczywistości własnej utopisty. Stwierdzenie to nabiera jeszcze większego znaczenia wówczas, gdy -zgodnie z naszym programem - przekraczamy granice utopii jako gatunku literackiego i śledzimy problem utopii rozumianej szerzej. Pewne opisy konkretnych krajów i społeczeństw mogą bowiem, okazywać się utopiami, choć na pozór mają charakter wyłącznie rzeczowego sprawozdania.

Weźmy na przykład GermanięJTacyla. Ten utwór rzymskiego historyka może być czytany jako „socjo-graficzny” szkic na temat sąsiadujących z Rzymianami ludów. Na owe czasy była to zresztą znakomita robota tego typu; wiele istotnie dowiadujemy się o Germanach. Wyobraźmy sobie jednak (supozycja jest najzupełniej dowolna), że jest on przeciwny rzymskim obyczajom cesarskim i szuka pozytywnego przykładu. Wyobraźmy sobie dalej, iż Germania jest czytana przez podobnie usposobionego Rzymianina, który natrafia na przykład na takie oto jej fragmenty: „Przeto żyją

(dzieci) w dobrze chronionej czystości, nie zepsute żadnymi pokusami widowisk, żadnymi podnietami uczt. Tajemnej wymiany listów zarówno mężczyźni, jak i kobiety nie znają. Mimo takiej mnogości narodu bardzo rzadko zdarzają się cudzołóstwa, za które czeka bezpośrednia i mężom dozwolona kara [...], więcej u nich znaczą dobre obyczaje niż gdzie indziej dobre prawa”¹.

Gdyby nasze przypuszczenie było słuszne, mieliby-śmy oto Tacytowską utopię. Cóż z tego, że Germania__ isrnTalŁnaprawdęjCóż z tego, że jej opisanie przez Ta-cyta byłorbyć może, całkowicie „obiektywne”?dJjyyór taki może w świadomości społecznej funkcjonować tak ~SaiTu7jak-khisyczne utopIe?lCraj~konkretny i to nieko-Thecznie naweTBardzo wyidealizowany może być także f"lepszym światem. W końcu decyduje przecież opozycja ideału i rzeczywistości Ideału, który jest gdzieś, i rze-czywistości, w jakiej się żyje. Ten rodzaj utopii miejsca ''odegrał wTusfbrifmyślFśpołecznej niemałą rolę.

Tak więc konieczne wydaje się uwzględnienie ni< tylko owych rozmaitych utworów literackich, w któ

rych pokazywano szczęśliwe kraje, ale także sytuacji

kiedy funkcje utopii pełnią wizje krajów konkretnych

Przykładem takiej sytuacji są nader liczne wizje oj „ czyzny jako „ziemi obiecanej”, szczególnie często sze-rzące^lę^wsroH" wszelkiegtTrodzaju wygnańców Twy-chodźców. Niechęć do obcegćTśródowiśka rodzi obraz oddalonej ojczyzny jako wyspy szczęśliwej, którą czyni się miarą dobra i zła, podobnie jak w utopiach wcześniej omawianych miarą taką czyniono kraje wymyślone lub „dzikie”.

Trzeba przy tym zaznaczyć, iż^utopia^yczyzny, występowała w dziejach powszechniej i jest chyba zjawi-

75

1

Tacyt, Dzieła, Warszawa 1957. t. 2. s. 275.