248,249

248

Teorie literalni v XI

Co to znaczy, że dzi na pytanie: co to znaczy, że jakieś dzieło sztuki (w tym także dzlc l>

dzieło sztuki jest modelem?

terackiej) jest modelem? W jego koncepcji oznaczało to, że dane d/.icłn tq| jakiś fragment rzeczywistości, tworząc zarazem jego odpowiednik | •• nli nie tożsamy, ponieważ mogła w tym wypadku nastąpić zmiana tworzyw proces odtworzenia miał na ogół charakter selektywny. Model r/n /yv tworzony przez dzieło był zatem tylko do pewnego stopnia analogii /u jego przedmiotu, a ponadto pozostawał do niego w relacji oznakowij (trf jednocześnie na przykład oznaką psychiki czy osobowości autora, |i gi i przeżyć itp.). Modelowanie artystyczne okazywało się więc twoi n mufc nego rodzaju odpowiedników rzeczywistości, które jednocześnie miały | stwarzania własnej rzeczywistości. A co więcej - modele wyposażały ly wistość w dodatkowe jakości (o charakterze estetycznym, poznawc/.yttlfl nalnym itp.). W wypadku literatury dostrzegał Łotman możliwośi i nia rozmaitych obiektów - zarówno poszczególnych: na przykład Iow uv nego bohatera powieściowego (aspekt fabularny), jak i uniwersalnych: im I kondycji ludzkiej w ogóle (aspekt mitologiczny).

Próbując sprecyzować i dookreślić specyfikę modelowania aityari Łotman odwoływał się też do tradycyjnej terminologii semiotycynoj mułowując ją na potrzeby teorii wtórnych systemów modelujący! li 1'H na przykład:

wtórny system modelujący typu artystycznego konstruuje swój syiM notatów, który jest nie kopią, lecz modelem świata denotatów w ogólnojęzykowym³®.

Co to znaczyło? Można było tę koncepcję wyjaśnić najlepiej na | zaczerpniętym z literatury - fragmencie poematu Saszka Lermoniowi

W obłokach księżyc jak Warega    ■ denotacja - elementarny

Tarcza lub holenderski ser się toczy. czeniowy danego znaku. I > r li

podstawowa definicja, na kin

_T ... .    ,    .    . , .    ,    przełożyć znak tub jego pii|ęt li

Jeśli odwołamy się tutaj do języka    _{powiednik (na przykłml}

naturalnego, to możemy precyzyjnie _mai_e dziecko).

Denotaty określić denotaty (znaczenia) słowa „księ- _

podstawowe iyc”, posługując się po prostu jego słownikową definicją, na nim \ l inr*

życ”to „ciało niebieskie”. W poemacie Lermontowa jednak słowo „ 1'

muje dodatkowe denotaty. Tutaj bowiem księżyc został określony zu jn >n

czy Warega” i „sera holenderskiego”. Relacja denotowania, charaktery«l

języka, została podtrzymana, zostały jednak wprowadzone odnośniki

system języka nie przewiduje. W taki sposób - podsumowywał I .ntiiiun V

że być oznaczany jedynie księżyc jako element szczególnego obrazu kwinia

rzonego przez Lermontowa”.

'' I/iiilrm,«. 70.

■hu    ^c?r''    249

W    , ^ÓP,-<2bCy

J DOU.fł . cżlCW C'^-JlK ii-JOTo t<Q

|fln / najważniejszych wątków dotyczących modelowania artystycznego I ot mana i innych przedstawicieli szkoły tartuskiej stało się modelo-■tritrzenpe - odtwarzanie relacji przestrzennych przez literaturę i bu-■ poprzez przestrzeń specyficznych układów znaczeniowych³⁹. Relacje >iu m w dziele literackim modelowane były na wzór relacji przestrzeń-łwin ic - także i w literaturze przestrzeń mogła mieć charakter linearny, 'iy, t lągly, nieciągły, płaski, trójwymiarowy itp., mogły w niej zostać wyli kierunki (pionowe, poziome itp.) i mogła mieć ona również charakter ■tiy lub statyczny itd. W koncepcji Łotmana jednak najistotniejsze oka-ll| to, że opozycyjne cechy przestrzeni tworzyły specyficzny język relacji JMinyi h: na przykład opozycje góra - dół, wysoki - niski, prawy - lewy, ilu Ir ki, otwarty - zamknięty, ograniczony - nieograniczony mogły nieść pudutkowe znaczenia - religijne, etyczne czy polityczne (na przykład doli) hiebo - piekło itp.). Opozycje te dawały się również przełożyć na inne % klon- nie miały już charakteru przestrzennego (na przykład wartościo-IWiii i osi jowy, swój - obcy, dostępny- niedostępny itp.). Łotman zauwa-|« c/.ęsto świat przedstawiony w literaturze jest podzielony na dwa opo-pbii/ary w przestrzeni (na przykład światy żywych — martwych, swoich p boga tych - biednych, światy fantastyczne - realne itp.), a przekraczamy pomiędzy tymi światami odgrywa bardzo istotną rolę dla konstruk-|< st bowiem naruszeniem ustanowionego porządku i dzięki temu sta-jedną z nadrzędnych kategorii tematycznych literatury. Główna te-iiim brzmiała więc następująco: przestrzenny model świata w utworze i | u rywołuje jakości o charakterze nie-przestrzennym, ponieważ w dzie-kim przestrzeń powiązana jest z innymi pojęciami funkcjonującymi 4 nlna/ie świata. Relacje przestrzenne w literaturze mogą więc metafo-V i i / u owe zależności nie-przestrzenne - modelować znaczenia za-0 lx wszelkich możliwych systemów semiotycznych. im interesował jednak także problem dużo poważniejszy, z którym zma-/ nn mai wszyscy strukturaliści w powojennej fazie rozwoju kierunku. Jlmiuwii ie odpowiedź na pytanie: czy problematykę znaczenia można Unąć systemowo (tak jak problematykę samego znaku, która już została W kategoriach systemowych między innymi przez de Saussure’a czy li ibnic jak Mukarovsky, Jakobson i inni, tak i Łotman również miał Mliii dinnosłości tego zadania. Stwierdzał więc:

lin znaczeń jest jednym z podstawowych problemów dla wszystkich / Im, gu semiotycznego. Ostatecznym celem badania dowolnego sys-Jhtkowego jest określenie jego treści⁴⁰.

i|i I I <>tinan, Zagadnienia przestrzeni artystycznej w prozie Gogolu, [w:] Semiotyka y, wybór, oprać, E. Janus, M.R. Maycnowa, przedni. S. Żółkiewski, Warszawa 1977. mli u / Z. Minc, Struktura _Hprzestrzeni artystymiej" tu liryce H/oka. limu, Struktura tekstu artystycznego, ot>. cii,, s. s )■

Modelował

przestrzeń

Język rela przestrzoi

Czy pro kg znać rnoina system