248,249

248

Teorie literatury N

Co to znaczy, że dzi na pytanie: co to znaczy, że jakieś dzieło sztuki (w tym także d/jt lo 11

dzido sztuki _tcrackj_cj) jest modelem? W jego koncepcji oznaczało to, że dane d/n I.....|i u.

jest modelem? ._x._tć    .    /.    .    .    . ,

jakiś fragment rzeczywistości, tworząc zarazem jego odpowiednik p. t i .

nic tożsamy, ponieważ mogła w tym wypadku nastąpić zmiana twoi •.

proces odtworzenia miał na ogół charakter selektywny. Model r/n /»

tworzony przez dzieło był zatem tylko do pewnego stopnia anal<>gu its • • .

jego przedmiotu, a ponadto pozostawał do niego w relacji oznakowrj (»««• ,|i»

jednocześnie na przykład oznaką psychiki czy osobowości autora, )•........ n

i przeżyć itp.). Modelowanie artystyczne okazywało się więc twor/rm. ,•

nego rodzaju odpowiedników rzeczywistości, które jednocześnie iniah *.l Im •

stwarzania własnej rzeczywistości. A co więcej - modele wyposażały ł\ i *i

wistość w dodatkowe jakości (o charakterze estetycznym, poznawczym,

nalnym itp.). W wypadku literatury dostrzegał Łotman możliwość i m M i* ♦

nia rozmaitych obiektów - zarówno poszczególnych: na przykład losów I. .>U i

nego bohatera powieściowego (aspekt fabularny), jak i uniwersalnych: nu |*»»»ł»I

kondycji ludzkiej w ogóle (aspekt mitologiczny).

Próbując sprecyzować i dookreślić specyfikę modelowania uiiy-h* Łotman odwoływał się też do tradycyjnej terminologii semiotyivih j, |*« *• Im mułowując ją na potrzeby teorii wtórnych systemów modelujących l'i *1 *'m na przykład:

wtórny system modelujący typu artystycznego konstruuje swój ny-.n im notatów, który jest nie kopią, lecz modelem świata denotatów w /na. ** nlM ogól noj ęzykowym ’ *.

Co to znaczyło? Można było tę koncepcję wyjaśnić najlepiej nu pimylt; zaczerpniętym z literatury - fragmencie poematu Suszka Lermontow i

W obłokach księżyc jak Warega Tarcza lub holenderski ser się toczy.

Jeśli odwołamy się tutaj do języka naturalnego, to możemy precyzyjnie Denotaty określić denotaty (znaczenia) słowa „księ-

■ DK NOTACJA - cIcmcMMftty < « czcniowy danego /nuku. I)» h"l S podstawowa definicja, na klótąM przełożyć znak lub jego j*o|ę» !<•*» powiednik (na przykład nudo malc dziecko).

^f>°^<iS,wtó^>We P⁰⁸^¹^¹¹^⁰ s»ę P° prostu jego słownikową definicją, na mocy kn »»» I MAj życ" to „ciało niebieskie". W poemacie Lermontowa jednak słowo, Un, o •«» M muje dodatkowe denotaty.Tutaj bowiem księżyc został określony /a |niiih» czy Warega" i „sera holenderskiego". Relacja denotowania, eh araki ti y*h« »ih •!*< języka, została podtrzymana, zostały jednak wprowadzone odnośniki, Móm h system języka nic przewiduje. W taki sposób - podsumowywał Lolinun " że być oznaczany jedynie księżyc jako element szczególnego ohra/u Świn « ■«. rzonego przez Lermontowa".

| i.«\ mi / najważniejszych wątków dotyczących modelowania artystycznego _k |,h li Łotmana i innych przedstawicieli szkoły tartuskicj stało się modclo- Modotowar i*..o płi/i htr/cnne - odtwarzanie relacji przestrzennych przez literaturę i hu- przcstr/on ..))• poprzez przestrzeń specyficznych układów znaczeniowych¹’. Relacje i.niin imc w dziele literackim modelowane były na wzór relacji przestrzen-I, .win ic - także i w literaturze przestrzeń mogła mieć charakter linearny,

, I n ..v», i iągły, nieciągły, płaski, trójwymiarowy itp., mogły w niej zostać wy-• >mi* kierunki (pionowe, poziome itp.) i mogła mieć ona również charakter i .nil my lub statyczny itd. W koncepcji Łotmana jednak najistotniejsze oka-i .lo #iv to, ze opozycyjne cechy przestrzeni tworzyły specyficzny język relacji Język reia •,n imych: na przykład opozycje góra - dół, wysoki - niski, prawy - lewy, P^rzes,rz# Idf.M daleki, otwarty - zamknięty, ograniczony - nieograniczony mogły nieść .I.., dodatkowe znaczenia - religijne, etyczne czy polityczne (na przykład do-.    #1), im bo piekło itp.). Opozycje te dawały się również przełożyć na inne

. które nic miały już charakteru przestrzennego (na przykład wartościo-|m / w a i t ościowy, swój - obcy, dostępny - niedostępny itp.). Łotman zauwa-i,| o 4 ił gęsto świat przedstawiony w literaturze jest podzielony na dwa opo-,,., |f|t ol» r/ary w przestrzeni (na przykład światy żywych - martwych, swoich I. o li, bogatych - biednych, światy fantastyczne - realne itp.), a przekraczani- a* iiiu v |>omiędzy tymi światami odgrywa bardzo istotną rolę dla konstruk-Idittly knt łx)wicm naruszeniem ustanowionego porządku i dzięki temu sta-i ię. io jedną z nadrzędnych kategorii tematycznych literatury. Główna tc-•iiiMiiN brzmiała więc następująco: przestrzenny model świata w utworze kim przywołuje jakości o charakterze nic-przestrzennym, ponieważ w dzic-M-kiiu przestrzeń powiązana jest z innymi pojęciami funkcjonującymi #ym obrazie świata. Relacje przestrzenne w literaturze mogą więc metafo-l»i wyta/ać owe zależności nie-przestrzenne - modelować znaczenia za-mI.,i* /r wszelkich możliwych systemów semiotycznych.

I >(iniiii.i interesował jednak także problem dużo poważniejszy, z którym zmalali *lv i' / niemal wszyscy strukturaliści w powojennej fazie rozwoju kierunku.

(I, (.4 b« mianowicie odpowiedź na pytanie: czy problematykę znaczenia można Czy pro jfbtnli' u|ą« systemowo (tak jak problematykę samego znaku, która już została ^{hę /,M}' ppaiia w kategoriach systemowych między innymi przez de Saussurc’a czy l ino» 4) 1’odnbnic jak Mukarovsky,Jakobson i inni, tak i Łotman również miał hlMdnmo'. doniosłości tego zadania. Stwierdzał więc:

I*iobli iii znai /cń jest jednym z podstawowych problemów dla wszystkich iMiik t k ięgu semiotyczncgo. Ostatecznym celem badania dowolnego sys-Imiiii /M ikowego jest określenie jego treści⁴⁰.

1

lip | I otman, Zagadnienia prui/rzsni artystycznej w prozie Gogola, |w:J Semiotyka „i, m>I»mi,(ipfW. E. Jiinut, MU Maycnowa,przedm. S. 2ółkicwtki, Winzawa 1977-

......li 0 / Z Mmc, Struktura .prz/itrzsm artystycznej" tu liryce Hloka.

i i Mian, Struktura tekstu artystycznego, of>. cif,, t. 51.