248,249

248

Teorie literalni v KM

Co to znaczy, że dzieło sztuki jest modelem?

dzi na pytanie: co to znaczy, żc jakieś dzieło sztuki (w tym także d/Jrlo tcrackiej) jest modelem? W jego koncepcji oznaczało to, że dane d/ic Iii jakiś fragment rzeczywistości, tworząc zarazem jego odpowiednik |h .. U nie tożsamy, ponieważ mogła w rym wypadku nastąpić zmiana twór / \w proces odtworzenia miał na ogół charakter selektywny. Model r/<. «v tworzony przez dzieło był zatem tylko do pewnego stopnia analogie/••¥! jego przedmiotu, a ponadto pozostawał do niego w relacji oznakowi | iii jednocześnie na przykład oznaką psychiki czy osobowości autora, |<<gi i przeżyć itp.). Modelowanie artystyczne okazywało się więc twór/• ule nego rodzaju odpowiedników rzeczywistości, które jednocześnie miały t stwarzania własnej rzeczywistości. A co więcej - modele wyposażały ty wistość w dodatkowe jakości (o charakterze estetycznym, poznawczym^ nalnym itp.). W wypadku literatury dostrzegał Łotman możliwośi i uh nia rozmaitych obiektów - zarówno poszczególnych: na przykład loutw nego lx)hatera powieściowego (aspekt fabularny),jak i uniwersalnych: na kondycji ludzkiej w ogóle (aspekt mitologiczny).

Próbując sprecyzować i dookreślić specyfikę modelowania aity Łotman odwoływał się też do tradycyjnej terminologii scmiotyi zuej, mułowując ją na potrzeby teorii wtórnych systemów modelujący* li l'l na przykład:

wtórny system modelujący typu artystycznego konstruuje swój nyłl notatów, który jest nie kopią, lecz modelem świata denotatów w Stt ogól noj ęzykowy m^,B.

Co to znaczyło? Można było tę koncepcję wyjaśnić najlepiej nu zaczerpniętym z literatury - fragmencie poematu Soszka Lermonte

W obłokach księżyc jak Warega Tarcza lub holenderski ser się toczy.

Denotaty podstawowe i wtórne

■ df.notacja-elementarny czcniowy danego znaku. I podstawowa definicja, na ki przełożyć znak lub jego |n.|y» powiednik (na przykład nulu małe dziecko).

Jeśli odwołamy się tutaj do języka naturalnego, to możemy precyzyjnie określić denotaty (znaczenia) słowa „księżyc", posługując się po prostu jego słownikową definicją, na mocy I i życ”to „ciało niebieskie". W poemacie Lermontowa jednak słowo *k ię> mujc dodatkowe denotaty.Tutaj bowiem księżyc został określony /.» |mu czy Warega" i „sera holenderskiego". Relacja denotowania, charaktery*! języka, została podtrzymana, zostały jednak wprowadzone odnośniki, system języka nic przewiduje. W taki sposób - podsumowywał Lottmin że być oznaczany jedynie księżyc jako element szczególnego obrazu twMia rzonego przez I .ermontowa".

1*111 / najważniejszych wątków dotyczących modelowania artystycznego .hi ot mana i innych przedstawicieli szkoły tartuskicj stało się modelo-■Istrzcnne - odtwarzanie relacji przestrzennych przez literaturę i bu-p ipr/cz przestrzeń specyficznych układów znaczeniowych¹⁹. Relacje nnr w dziele literackim modelowane były na wzór relacji przestrzeń-|W»««ic - także i w literaturze przestrzeń mogła mieć charakter linearny, »i.|gły, nieciągły, płaski, trójwymiarowy itp., mogły w niej zostać wy-i kierunki (pionowe, poziome itp.) i mogła mieć ona również charakter im lub statyczny itd. W koncepcji Lotmana jednak najistotniejsze oka-|#K to, że opozycyjne cechy przestrzeni tworzyły specyficzny język relacji miych: na przykład opozycje góra - dół, wysoki - niski, prawy - lewy, d.ilrki, otwarty - zamknięty, ograniczony - nieograniczony mogły nieść .1' *< hukowe znaczenia - religijne, etyczne czy polityczne (na przykład do-fo tu* bo - piekło itp.). Opozycje te dawały się również przełożyć na inne 1 które nie miały już charakteru przestrzennego (na przykład wartościo-{w.ii i' iowy, swój - obcy, dostępny - niedostępny itp.). Łotman zauwa-■ c/ęM" swi.it przedstawiony w literaturze jest podzielony na dwa <*p.> ulw/ary w przestrzeni (na przykład światy żywych - martwych, swoich . bogatych - biednych, światy fantastyczne - realne itp.), a przekraczamy pomiędzy tymi światami odgrywa bardzo istotną rolę dla konstruk-)«■ t lx»wiem naruszeniem ustanowionego porządku i dzięki temu stało jedną z nadrzędnych kategorii tematycznych literatury. Główna tc-n.i brzmiała więc następująco: przestrzenny model świata w utworze i pi zywołuje jakości o charakterze nic-przestrzennym, ponieważ w dzie-liirn przestrzeń powiązana jest z innymi pojęciami funkcjonującymi obrazie świata. Relacje przestrzenne w literaturze mogą więc metafb-yi.iz.u owe zależności nie-przestrzenne - modelować znaczenia zali yr ./elkich możliwych systemów scmiotycznych.

Modelował

przestrzeń

Język rela pr/estr/c

Czy pro kę /nut mo/no system

IM interesował jednak także problem dużo poważniejszy, z którym zma ■niemal wszyscy strukturaliści w powojennej fazie rozwoju kierunku. Wmówicie odpowiedź na pytanie: czy problematykę znaczenia można Flij.)* łystemowo (tak jak problematykę samego znaku, która już została w I alegoriach systemowych między innymi przez de Saussurc a czy i -l.iiM jak Mukarovsky,Jakobson i inni, tak i Łotman również miał Wi doniosłości tego zadania. Stwierdzał więc:

iii /nat zeń jest jednym z podstawowych problemów dla wszystkich * Cięgli icmiotyczncgo.Ostatecznym celem badania dowolnego sys-/n ihnwego jest określenie jego treści⁴⁰.

lip I I .otftum, '/.a^uimenui przeitruni ortyitycznej w prozie (,'opolo, | w: J Słmiotyka oprać. E. Janus, M.R. Maycnowa, przedm. S. Żółkiewski, Warszawa 1977.

. Ir/ /.Minc, Strukturo .prze \ trzem artyityczncj * w /iryre It/oka.

111411, Strukturo tekitu art\My(7.ne^o, ot. (ił., *. S t