308,309

308

Teorie literatury X)(

Narodziny poststrukturaliz-mu z ducha strukturalizmu

szczególnie znaczący, chociaż roiło się w nim od paradoksów. Na rok li'N padał bowiem tyleż ów wspomniany szczytowy moment w rozwoju inl< Ą go wysokiego strukturalizmu francuskiego, co przyjęty już obecnie n|n historyczny początek gruntownych przemian w humanistyce, określnnjH nie później mianem poststrukturalizmu.Tak więc, rzec by można, w i ymj tyglu znalazł się jeden z najpotężniejszych nurtów w humanistyu X)fl oraz jego bardzo radykalne zakwestionowanie, i właśnie ta mieszanka wyl wa (skądinąd typowa dla lat sześćdziesiątych) przygotowała niejako cM bardziej nam współczesne - wiedzę o literaturze po przełomie poMnM# listycznym.

Podział na strukturalistów i poststruktura-listów

Oczywiście - nie sposób nie zauważyć, że francuski strukturalizm l>y| mego początku zjawiskiem bardzo zróżnicowanym wewnętrznie, u IH| twierdzili komentatorzy, niemal każdy z obdarzanych mianem strukturtlą śUcieh wcielał w życie po prostu swoją własną wersję¹. Nie wszystkie / (V sji były ponadto tak ortodoksyjne jak na przykład teoria narratologu .■mi, go też — zwłaszcza w owej skomplikowanej końcówce lat sześćdzic»ltt Francji - bardzo trudno jest przeprowadzić arbitralny podział na struItH i poststrukturalistów. Jednocześnie jednak w latach 1966-1967 stóg >11 itr ' nianie się opcji krytycznej wobec naukowych zapędów strukturalizmu raz bardziej wyraźne i dlatego właśnie cytowany na wstępie Roland Hit! ko być może jeden z pierwszych (bo już w 1967 roku), zauważał i mino dającą się już dostrzec polaryzację stanowisk:

Pod słowem [„strukturalizm”] [...] kryją się obecnie poczynania 11.nl

maite, niekiedy rozbieżne, czasem wręcz przeciwstawne...².

Rozróżnienia

terminologiczne

Sam termin „poststrukturalizm” zaczął się jednak pojawiać d<)|>ifl cówce lat siedemdziesiątych (w dodatku na gruncie amerykańskim) i wli nieco już odległej perspektywy czasu podjęto próby porządkowaniu Ofl bieżnych poczynań” badaczy literatury i filozofów. Wówczas też zacd lać jeden z nurtów „pierwszym strukturalizmem” albo strukturalizmcfrf nym” lub dużo mniej elegancko: „ortodoksyjnym” lub „dogmatyczny® zaś obdarzano konsekwentnie mianem: „drugiego” strukturalizmu lub ralizmu krytycznego”. W końcu zaś - gdy już szczególne właściwości tu dało się podsumować i opisać - nazwano go „poststrukturalizmcin"',

łM.mikeuralizm

309

((Jawienie się „drugiego” strukturalizmu nie miało jednakże wcale oznaczać It/cha mocno podkreślić — faktycznego końca „pierwszego”. Miało nato-| sygnalizować to, że od tej pory poczynaniom ortodoksyjnych struktuali-low.irzyszyć będzie frakcja opozycyjna, która nie tylko studzić będzie ich wyr zapędy, lecz przede wszystkim ujawni zawiedzione nadzieje co do do-l»owych rezultatów ich misji badawczej. Przydomki, którymi obdarzano )ę wobec ortodoksyjnego strukturalizmu, wskazywać miały więc najbar-i| iic aspekty poróżnienia w środowisku strukturalistów - podkreślały za-klcdogmatyczność i świeżość spojrzenia, jak i rewizjonistyczny charakter SoNisirukturalistycznego, wreszcie tendencje do obnażania ukrytych idco-n leż daleko posunięty radykalizm krytyków strukturalizmu⁹. Kryzys iralmnu w późnych latach sześćdziesiątych był przede wszystkim światli głębokiego rozczarowania wielu badaczy literatury. Strukturalizm miał (Wynieść humanistyce i literaturoznawstwu szansę na oczyszczenie z wie-WWistycznych jeszcze przesądów, ale choć zadanie swoje poniekąd speł-tln.il; jego koszta okazały się zbyt wysokie. Strukturalistom udało się nie-l< to, co od samego początku wpisane było w ich naukowe zamierzenia: Me genetystycznych obciążeń wiedzy o literaturze i podważenie domi-bu/v< ji fenomenologicznego podmiotu'⁰. Jednak w miejsce pozytywi-I Upodobania do praw i reguł, zakorzenionego w przyrodoznawstwie, On wiedzy o literaturze nie mniej silne, a może nawet jeszcze silniej-|ośi i lego rodzaju - oparte na fundamencie systemu językowego. Dla-lligo 1'riedrich - jeden z najwcześniejszych niemieckich krytyków „or-fco'’strukturalizmu — słusznie wypunktowywał" niebezpieczeństwa >i /cnoszcniu idei strukturalizmu językoznawczego do literaturoznaw-tjig lu znymi wątpliwościami konsekwencje, jakie wiedzy o litcratu-' l.i myśl de Saussure’a.Teksty literackie - twierdził Friedrich - tylko Jtn stopniu pozwalają na formalizację, tak ważną dla perspektywy ■lennej. I .iteratura należy wszak do sfery parole, a nie langue- jej do-• iwana wielość, powstająca dzięki konkretnym autorom, a nie ^Bść „ustrukturowanej całości”. Ponadto - co bardzo szybko zro-I struktur aliści (zwłaszcza Barthes, a później także Todorov) - nie 1 utworzenia takiego systemu, który objąłby wszystkie zjawiska li-

..Drugi"

rallim

Im

Czas wii rewizji

t

I"

r

(•Miliii nic posługują się w ogóle rozróżnieniem strukturalizm - poststruktu W tak np F. Dosse, autor najbardziej wyczerpującej historii strukturalizmu, ainnrykflrtlkic pochodzenie terminu „poststrukturalizm”. Dosse używa nato-JBftlt* „nlnantrukturalizm” w odniesieniu do myśli J. Derridy-zob. F. Dosse, His \ialnmr, t, a: Lechant du cygne, t<)6jitnosjours,Vnx\% 1992. n tcih.ii M Foueault, Strukturalizm i poststrukturalizm, [w:] idem, Filozofia, hi 11* • o , rum, limu . wstęp l> I .cs/c yynski, I Kasiński, Warszawa Wrm law A |gH W u \ |,1,11,11 |>,,/iiic|s/cgu striikturalizmii polskiego jedną / najwa/mr j fit-łog nurtu badań itrukturalno-aemiotycznych stało się stworzenie mocnej opo/.y-^■irkslslowskicj wiedzy o literaturze.

i| igfty toku, kiedy lo llaithes dostrzegał już rozkład w gronie sirukluralistów

Oslągnii

struklui

Hugo Fi krytyku rallzmu

Niomol skonali otjńlnn mu litw

1

   Zob. np. G. Deleuze, Po czym rozpoznać strukturalizm?, [w:] Drogi •wipoh ’ cmm wybór, wstęp M.J. Siemek, tłum. S. Cichowicz et al, Warszawa 1978, s. iHfi,

2

   R. Barthes, Od nauki do literatury, op. cit., s. 317-318. Szerzej opisywałam pnirul (I piania się strukturalizmu w latach 1966-1968 w artykule Poczym rozpoznaćp»tNm lizm?, „Ruch Literacki" 2002, z. 1.

" łych określeń było jeszcze więcej, jeśli przywołać także np. „neostrukturali/iti. patii turalizm”, „hipcrstrukturalizm", „supcrstrukturalizm", „ultrastrukturall/.m", „anly ilff ralizm" łtp.