120,121

120

Teorie literatury XX wieku

maliści tak chętnie przywitali rewolucję w Rosji (bo stanowiła wyrwę w mieś/ czańskim porządku świata), ale też z tego samego powodu zostali później tak mocno skarceni przez jej beneficjentów (bo ich dynamiczna wizja języka nic pa sowała do sowieckiej nomenklatury).

Esencja i historia

Przedmiot ni literatury

Formaliści nie mogliby wynaleźć teorii literatury, gdyby nic wynaleźli jej owili • nego przedmiotu. Podobnie jak de Courtenay, dziwiąc)' się słowom, „które wła* nic przed chwilą odsłoniły przed nim swoją istotę"¹¹, formaliści, zwłaszcza w jmi czątkowym okresie swojej działalności, fascynowali się esencją języka, tym, i zyi» jest on sam w sobie¹¹, niezależnie od społecznych i kulturowych uwikłań. Jeżeli więc istnieje istota języka, to skoro literatura jest faktem językowy m, ona taki* powinna mieć swoją istotę. Istotę tę nazwali literackością.

Litcrackość

Po raz pierwszy bodaj została ona zdefiniowana przez Jakobsona w ksią/c* o Najnowszej poezji rosyjskiej, która stanowić miała wstęp do poezji WiclimlM Chlcbnikowa.

Przedmiotem wiedzy o literaturze jest więc nie literatura, lecz litcrackość, to jest to, co czyni dzieło sztuki literackim. Tymczasem, jak dotąd, ogólni historycy literatury podobni byli do policji, która mając aresztować daną osobę, zabrałaby na wszelki wypadek wszystkich i wszystko, co znalazh się w mieszkaniu, ba, nawet osoby, które przypadkowo znalazły się w po> bliżu domu na ulicy. Toteż ofiarą historyków literatury padało wszystko • życiowa egzystencja, psychologia, polityka, filozofia. Zamiast wiedzy o Ir teraturze powstał konglomerat pochodnych dyscyplin¹¹.

Czym zaś jest owa litcrackość - esencja literatury? Otóż jej podstawowym różnikicm jest chwyt (ros. prijom\ ang. devicr, fr. proced<0, czyli takie .mu wicnic na wyrażenie"¹⁴, które pozbawia wypowiedź semantycznej i dźwij

V W. Szkłowski, Ze wspomnień, op. ci/., s. 116.

*' 'lu widać ścisłe związki między formalizmem a fenomenologią. O wpływie Ihuta formalistów, a szczególnie na Jakobsona, zob. E. Holcnstcin, Koman Jakobsom płui togiscber Strukturalismus, Frankfurt 1975.

u R. Jakobson, Nowiejszaja ruukajapoezija - cyt. według polskiego, częściowego pryrk Problemy poetyki, tłum. A. Brosz, (w:] Teoria badań literackich zagranicą..., op. cif., t, 1, ••39.

»* R. Jakobson definiuje poezję jako . xvyi k a żywa n i je 1 ustanoukoj na wyrażeń ije”. I )o*!i oznacza to .wypowiedzenie z nastawieniem na wyrażenie’'. Za Jakobin mcm wiernie |s*olą ża Borlt TomaiZCWtki w twojej 7eorii litenitury(n)i^), mówiąc o .nastawieniu nu wy»*o nlr |któirj nabiera autonomicznej wartości" zob. Ił Tomur/cwtki, Ttorja litetu/wy l^K etyka, lluill. pod «r«ł I ( d/yl>ow«kirgo, tłum. l'.( iolkowtki. l Kowultki, I. S/» /vgii Uk •

— l^miaA-utti.a.1,--—--------- -    ------

III Formalizm rosyjski

121

■ ' mwyt {ros.prijom) - w teorii Szkłow-kiego zabieg formalny polegający na Mtrtidnjcniu i wydłużeniu czasu per-« |u j|. Zamiast rozróżnienia treści i formy formaliści używali rozróżnienia mali ii .ilu i chwytu. Materiał to wszystko,

•    i /ego artysta czerpie: fakty z życia, idee, konwencje literackie. Chwyt to za-

»da estetyczna, która przekształca mali rtał w dzieło sztuki.'Dzięki chwytom l"iw*tajc efekt udziwnienia (defami-iMty/acji), który wywołuje zakłócenia w młynowym postrzeganiu rzcczywisto-

•    i przedstawionej w dziele sztuki. Chwyt • h Uwiężą nasze spojrzenie na świat.

■ motywacja (ros. motiwirowka) - za-•iIa konstrukcyjna utworu literackiemu, ustalająca relację między materia-h im i chwytem. Motywacja to „system 11* wyłów uprawdopodabniających wpro-nml/t nic poszczególnych motywów i ich kompleksów” (B. Tomaszewski). Istnieje tnoitwacja ko m pozycyj na, polegali a im ekonomii i celowości zastosowa-MVił,il iwytów, oraz motywacja a r t y-a, oparta na uniczwyklcniu. Gdy Mml rwas ja kompozycyjna zostaje wzięli w iuivi.ii luh ulega likwidacji, na plan wwy wyi liodzi motywacja artystycz-I il «< IuhI/i do obnażenia konstrukcji , jak w wypadku utworów autotc-<mv. li Wedle francuskich struktu-, motywacja jest formą oswajania )l) Czy też uprawiłopodobnia-lu pi /<■/. i/.ytclnika.

neutralności i zakłóca rutynową percepcję. Do definicji poezji Jakobson używa kategorii ustanowka (nastawienie), Jakobsona które jest rosyjską kalką niemieckiego sło- kategoria wa Einstellung", przeciwstawionego Dar- n³⁵¹³'*¹⁰'¹¹⁴* stcllung, czyli przedstawieniu. Poezja nic przedstawia rzeczywistości, ale się na nią nastawia czy też ją ustaw i a, co oznacza, że forma poetycka nie jest wtórna wobec niej (jak w tradycyjnym pojęciu formy, w którą ubiera się treść), ale ją na różne sposoby konstytutuje, dokładnie tak jak widzenie z różnych punktów widzenia ukazuje różne aspekty rzeczywistości⁵⁶. Rzeczywistość nic ma jednego kształtu, który domagałby się jednej formy. Jest odwrotnie: istnieją różne chwyty literackie, które poka- Wieloksztalt żują odmienne postaci świata. W ten ^no^ ^rzcc*v sposób kategoria chwytu, który dezau-tomatyzuje percepcję rzeczy, ściśle wiąże język i rzeczywistość, sprawiając, że rzeczy przedstawione w języku stają się „silniej odczuwalne”*⁷. Takie mocne związanie rzeczywistości i języka przekształca także naturę rzeczywistości, która nabiera charakteru „mówiącego”: rzeczywiste jest to tylko, co wysławiał- / nc, to zaś, czego nic można wysłowi# staje się nierzeczywiste.

Chwyt wiąże także, zwłaszcza w drugiej fazie rozwoju metody formalnej, tekst i historię, albowiem, jak twierdził już Jakobson w rozprawie o Chlebniko-• •» i toku, „każdy fakt poetyckiego języka współczesnościⁿ poza konfron- Tekst i histor k')* tein praktycznym, na tle którego go rozpoznajemy jako poetycki właś-I*¹*/' / u musimy także na tle tradycji. W istocie swej drugi etap rozwoju

WnWu ,htUłmvienif" uui według Jakobsona odpowiadać niemieckiemu Eimlcllung, pocho-1*1 i»m • downika I lusterlu. O nastawieniu pisał też Kichcnbaum w rozprawie Teoria

*' *»»«•• |h»sv. mIu S/klowski mówił o tym, jak ówcześni |>occi (Chlcbnikow, Majakowski, Ka* |imó*kl) poka/ywah niespodziewany, dźwiękowy aspekt rzeczy* - zob. W Szkłowski,

l i    op    i ni