120,121

120

Teorie literatury XX wieku

maliści tak chętnie przywitali rewolucję w Rosji (bo stanowiła wyrwę w mięt,/ ■ czańskim porządku świata), ale też z tego samego powodu zostali później tuk mocno skarceni przez jej beneficjentów (bo ich dynamiczna wizja języka nic pa ■ sowała do sowieckiej nomenklatury).

Esencja i historia

Przedmiot rli literatury

Formaliści nie mogliby wynaleźć teorii literatury, gdyby nie wynaleźli jej osoli nego przedmiotu. Podobnie jak de Courtenay, dziwiący się słowom, „które włuś nie przed chwilą odsłoniły przed nim swoją istotę”³', formaliści,zwłaszcza w po czątkowym okresie swojej działalności, fascynowali się esencją języka, tym, i /mii jest on sam w sobie³¹, niezależnie od społecznych i kulturowych uwikłań. Jcżql więc istnieje istota języka, to skoro literatura jest faktem językowym, ona tukM powinna mieć swoją istotę. Istotę tę nazwali literackością.

Literackość

Po raz pierwszy bodaj została ona zdefiniowana przez Jakobsona w ksi.|/n| o Najnowszej poezji rosyjskiej, która stanowić miała wstęp do poezji Wielimlr Chlebnikowa.

Przedmiotem wiedzy o literaturze jest więc nie literatura, lecz literackość, . to jest to, co czyni dzieło sztuki literackim. Tymczasem, jak dotąd, ogólnie historycy literatury podobni byli do policji, która mając aresztować daną osobę, zabrałaby na wszelki wypadek wszystkich i wszystko, co znalazłoby się w mieszkaniu, ba, nawet osoby, które przypadkowo znalazły się w pobliżu domu na ulicy. Toteż ofiarą historyków literatury padało wszystko «| życiowa egzystencja, psychologia, polityka, filozofia. Zamiast wiedzy o literaturze powstał konglomerat pochodnych dyscyplin³³.

Czym zaś jest owa literackość - esencja literatury? Otóż jej podstawowym różnikiem jest chwyt (ros. prijonr, ang. device\ fr. proce de), czyli takie „nu wienie na wyrażenie”³⁴, które pozbawia wypowiedź semantycznej i dźwi

W. Szklowski, Ze wspomnień, op. cit., s. 116.

Tu widać ścisłe związki między formalizmem a fenomenologią. O wpływie Hut," ilu formalistów, a szczególnie na Jakobsona, zob. E. Holcnstein, Roman Jakobsons ph<bm logischer Strukluralismus, Frankfurt 1975.

R. Jakobson, Nowiejszaja russkaja poezija - cyt. według polskiego, częściowego pf/akI Problemy poetyki, tłum. A. Brosz, [w:] Teoria badań literackich za granice/..., op. cit., I

K. Jakobson definiuje poezję jako „wyskazywanije 1 ustanowkoj na •wyrażenie'. Do«l"WH_ oznacza to „wypowiedzenie z nastawieniem na wyrażenie”. Za Jakobsoncm wiernie pi nią ża Boris Tomaszewski w swojej Teorii literatury (191;), mówiąc o „nastawieniu na wytsifl nie | które | nabiera aulonoinicznej wartości" zob. 1). Tomaszewski, Teorja literalni y etyka, limu. pod red. I (Irzykowskiego, tłum. C.t iolkowskl,T. Kowalski, I. S/i /yglelTą,

IWnun lyjj.i. H. j

III Formalizm rosyjski

121

neutralności i zakłóca rutynową percepcję. Do definicji poezji Jakobson używa kategorii ustanowka (nastawienie), które jest rosyjską kalką niemieckiego słowa Einstełhmg* ⁵, przeciwstawionego Dar-słel/ung, czyli przedstawieniu. Poezja nie przedstawia rzeczywistości, ale się na nią nastawia czy też ją ustawia, co oznacza, że forma poetycka nie jest wtórna wobec niej (jak w tradycyjnym pojęciu formy, w którą ubiera się treść), ale ją na różne sposoby konstytutuje, dokładnie tak jak widzenie z różnych punktów widzenia ukazuje różne aspekty rzeczywistości³⁶. Rzeczywistość nie ma jednego kształtu, który domagałby się jednej formy. Jest odwrotnie: istnieją różne chwyty literackie, które pokazują odmienne postaci świata. W ten sposób kategoria chwytu, który dezau-tomatyzuje percepcję rzeczy, ściśle wiąże język i rzeczywistość, sprawiając, że rzeczy przedstawione w języku stają się „silniej odczuwalne”³⁷. Takie mocne związanie rzeczywistości i języka przekształca także naturę rzeczywistości, która nabiera charakteru „mówiącego”: rzeczywiste jest to tylko, co wysławiał-; ne, to zaś, czego nie można wysłowić, staje się nierzeczywiste.

Chwyt wiąże także, zwłaszcza w drugiej fazie rozwoju metody formalnej, tekst i historię, albowiem, jak twierdził już Jakobson w rozprawie o Chlebniko-¹Ji| 11 i < >ku, „każdy fakt poetyckiego języka współczesności” poza konfron-||f /v !■ u ni praktycznym, na tle którego go rozpoznajemy jako poetycki właś-■iMCZu. musimy także na tle tradycji. W istocie swej drugi etap rozwoju

• * hwyt (ros.prijom) - w teorii Szkłow-kiego zabieg formalny polegający na utrudnieniu i wydłużeniu czasu per-icpcjłfZamiast rozróżnienia treści i formy form aliści używali rozróżnienia materiału i chwytu. Materia! to wszystko, t czego artysta czerpie: fakty z życia, ld> «, konwencje literackie. Chwyt to zasada estetyczna, która przekształca malin ml w dzieło sztuki, Dzięki chwytom Bowstaje efekt udziwnienia (defami-llui y/.acji), który wywołuje zakłócenia lW młynowym postrzeganiu rzeczywisto-«i I przedstawionej w dziele sztuki. Chwyt [OtUwirza nasze spojrzenie na świat.

Jakobsona

kategoria

nastawienia

■ Mn i ywaCJA (ros. motiwirowka) - za-|tii 14 konstrukcyjna utworu literackie-

("m U*l.dająca relację między materia-_jm ii chwytem. Motywacja to „system i l.wyiów uprawdopodabniających wpro-M<l/riiii poszczególnych motywów i ich ^Uplrksów” (B. Tomaszewski). Istnieje nacja kompozycyjna, polegała im ekonomii i celowości zastosowali! i li wyłów, oraz motywacja a r t y-|V i / n a,oparta na uniczwykleniu. Gdy ■teacjti kompozycyjna zostaje wzię-i nawias lub ulega likwidacji, na plan wychodzi motywacja artystycz-Irliod/i do obnażenia konstrukcji "M11. i ii w wypadku utworów autotc TWnyi li Wedle francuskich strukturo, motywacja jest formą oswajania

^HmcJD i /V Ir/ lipiaudi || " M li »1 >111.1

........i rzez czytelnika.

lUltnlf ma według Jakobsona odpowiadać niemieckiemu Einstellung, pocho-n /• słownika I lusscrla. O nastawieniu pisał też Eichcnbaum w rozprawie Teoria w//ir/~

ago |... vodu S/klowski mówił o tym, jak ówcześni poeci (Chlcbnikow, Majakowski, Ka sii4 I) „pokazywali niespodziewany, dźwiękowy aspekt rzeczy" - zob. W Szklowskl, wnni/hm, of>. tir., s. 11<).

i) I l.Ui i,. ,, . ,,,. ,_

Wieloksztatt-ność rzeczywistości

Tekst I histor