114,115

114

Teorie literatury XX wieku

Jan Baudouin do Courtenay

Poezjo .1 proza

W Petersburgu, na wydziale historyczno-filologicznym tamtejszego uniwer sytetu, wykładał między innymi Jan Baudouin dc Courtenay (i 845-1929), poi ski uczony, twórca kazańskiej szkoły lingwistyki. Dc Courtenay dążył do „wy Zwolenia się od książki dla bezpośredniej obserwacji nad żywy m środowiskiem językowym” i - w odróżnieniu od przedstawicieli starej szkoły filologicznej, zaj mujących się martwymi językami - pasjonował się „słowem dźwięczącym i sł«> wcm-myślą”. Dc Courtenay, wspominał Szkłowski, analizował „to, co było w nim, w nas i między na mi (mowę jako narzędzie myśli i komunikowania się”⁴. W 1914 w 56. numerze gazety „Dzień" opublikował Prz.ycz.ynek do teorii „słowa jako takie go^mi Ji tery jako takie/\ włączając się w szerszy nurt ówczesnej fascynacji samodzielnie znaczącym słowem, wyzwolonym spod przymusu komunikacji codzien ncj. Ulubieni uczniowie dc Courtenaya, Poliwanow i Jakubinski, kontynuowali prace Mistrza. Artykuł Jakubinskiego O dźwiękach języka poetyckiego, opubliko wany w zbiorze Poetika. Shornikpo teoriipoeticzeskogo jazyka (Piotrogród 191 <)), pokazywał różnice między systemem języka praktycznego, będącym wyłącznic środkiem prozu miewania się, i systemem języka poetyckiego, w którym „z wiązki językowe nabierają własnej wartość i”⁶. To samo głosił też „geniusz lingwistyczny" Eugeniusz Poliwanow⁷, dla którego poezja tym się różniła od prozy, że posiadała fonetyczną zasadę organizacji, której nic miała ta ostatnia. To zasadnicze rozróżnienie, wypracowane w szkole Baudouina de Courtc nay, stało się kluczowym narzędziem analitycznym formalistów, którzy język |m > ctycki, przynajmniej w pierwszych dziesięciu latach swojej działalności, będą nieodmiennie definiować w opozycji do języka potocznego (praktycznego)'.

W. Szkłowski, Ze wspomnień, tłum. A. Galis, Warszawa 1965, s. 114-124.

„Litera jako taka" to tytuł manifestu Chlcbnikowa i Kruczonycha, który, jak wspomina J kobson, powstał w efekcie jego namiętnych rozmów z poetami na temat „słowu jako tuki;' go" i „dźwięku jako takiego" na początku 1914 roku - zob. R. Jakobson, My Futurist K oprać., red. B. Jangfcldt, S. Rudy, New York 1997, s. 17.

L. Jakubinski, O dźwiękach języka poetyckiego, tłum. Z. Saloni, Iw:] Rosyjska szkolą style: ki, wybór, oprać. M.R. Maycnowa, Z. Saloni, Warszawa 1970, s. 133.    i

..Eugeniusz Dmitricwicz Poliwanow, przeczytawszy w młodości Braci Karanurzow, zur żył się z kolegami w gimnazjum, że położy rękę |hx! jadący pociąg i nic cofnie jej. IV odciął mu lewą rękę.To przywróciło mu rozum. Zaczął studiować. Najpierw studiował zyk koreański, potem chiński, następnie nauczył się języków filipińskich, poznał wszysl! języki tureckie, a pozostałą ręką wpisywał do wszelkich ankiet, że jest -zupełnym ignor tem w zakresie języka butukudskiego*. A Butukudowic - to plemię w Południowej Air cc, które przebija sobie pałeczką dolną wargę. -Jeśli jest wam potrzebny butukudski, to j: szę się zwrócić do mnie za trzy miesiące- - wypełniał dalej ankietę" W. Szkłowski, &_ uw uwalniają icitniętą duszę (Rzecz o OPOJ/IZ-ie), tłum. D. I Micka, „Twórczość" 1997, iii f

•. 7^a*

Odróżnienie to wywodzi się w prostej linii z rozważań romantyków niemieckich (glównłal Novalisa) muz francuskiego poety Stćphunc'u Mallarmćgo, kióry w swoich l)ivaga/ltHl\^ (1897) |MiJkrrdiil nłcwi|*ólmiriimiśC surowego języka „powiem huego reportażu" oru/ ia j wictającego istotę r/ei /y * zystrgo śpiewu zol* S M.ill.umC. K>yzyi wirnza, ilmit.J

Wtedy właśnie - wspominał po latach Szkłowski - nasunęła nam się myśl,

In w ogóle odróżnić język poetycki od potocznego, by wyodrębnić go n oHObną dziedzinę, w której ważny jest nawet układ warg - że to świat Itirt* ». gdzie rozkosz przynoszą ruchy mięśni; malarstwo, gdzie satysfakcję daje widzenie⁹.

Ig    /j

jl ••niuliści, w początkowym zwłaszcza okresie, kładli główny nacisk na fo-Hfrt /ny aspekt języka, przyjmując założenie, że „dźwięki w wierszu istnieją w .zclkimi związkami z obrazem i posiadają samodzielną funkcję języ-piuga ważna okoliczność to kryzys symbolizmu, który dla najmłodszych jMatów i poetów należał do starej, niepodatnej na jakiekolwiek zmiany cpo-m»ry« /nolitcrackicj, reprezentowanej przez takich poetów jak Briusow, Łwy Blok. W 1910 roku opublikowane zostało studium Andrieja Biele-M tytułem Symbolizm i jest to bodaj ostatnia wielka książka odchodzące-|" 'cs/lość nurtu. W 1913 roku powstaje pod piórem Osipa Mandelszta-

ma manifest nowej szkoły poetyckiej, Świt akmeizmu'¹, w którym symbolizm zostaje oskarżony o zbyt pośpieszne przechodzenie a rcalibus (czyli od słów i rzeczy jako takich) ad realiora (czyli do idei). Symboliści, pisał Mandcl-sztam, źle się czuli „w klatce świata”i dlatego uciekali z niej za pomocą symboli. Nowa poezja powinna szanować żart m r/cczy, wśród których żyje człowiek, jak też same słowa - ich jln.t substancję. Symbolizm odchodził w przeszłość, albowiem zbyt JŁ| poi/uł .d sam język i jego dźwiękową warstwę na rzecz abstrakcyj-| fil o .pominął Szkłowski,„poetyka symbolistów (...) usiłowała przc-|M>ctyki we wstęp do kursu nauk tajemnych””. Młodzi poeci (po-Ifcią |,»k de l ourtenay) fascynowali się glosolaliami, mistycznym ję-¹    ........wym i dziecinnymi rymowankami, w których dźwięki

Itw uuahuąjtf icitnif/if duszf..., op. ci/., s. 72. Pamiętać należy, że dokład-tęd/ir u Języku poetyckim myślał Bolesław Leśmian, który w programowym Mttt ap<*;H (1937) odróżnił poetyckie i rozpląsane „słowo dla słowa"i słowo • •'ul* 'p u hicźąccgo jako utarte,bezdźwięczne pojęcie"- por. B. Leśmian, ił . w itępj. lr/.madel, Warszawa 1959.

H». Ir tria jmłodyforma!'ny\ tłum. R. Luźny, [w:| Teoria badań literackich za 'hąih, m d S, SkwarczytWka, t. 2: Od przełomu antypozytywiitycz.nrgo do roku d f*<>»„ilu mu do itruktum/izmu, Kraków 1 <)«(»,&. 172. li Im Outu, świt aknifumu, | w:) S/otuo 1 kultura. SrJticc Httruckif, tłum., komen 1 lilii, Wait/awa 1972.

°P ¹ JV<

Ję/yk post) 1 język poto

Kryzys

symbohzmt

Hiiais Ali reai JOM - łac. okre-fenac/ającc metafizyczne przejście *)' " tlnych do jeszcze bardziej rc-* /ylł mówiąc najprościej - od I tlMim.dnc, do tego, co idealne. lnt«’ tu trutnie charakteryzuje tak-|»W\ łi immenologiczną i psycho-hM»1

<WI

ilu

M.mdolwla

przeciwko

symbollslor