38,39 2

38

Teorie literatury XX wieku

ry uposoby min tekstu ituacklego ivg Cultera

Wiek XXI wiekiem lerprotacji

Plurellłm I toorie Inknlno"

ipóti /usną nlcjn teorii literatury

Teorio jako /ka kultury

tę na korzyść poszukiwania odpowiedzi na pytania o rozmaite formy oddziaływania literatury na jej odbiorców (konkretnych lub potencjalnych).

Zdaniem wspomnianego Jonathana Cullera, można by wymienić przynajmniej cztery sposoby działania danego tekstu, dzięki którym mamy pewne podstawy, by domniemywać, że jest to tekst literacki. Po pierwsze - tekst taki zawiesza wymóg zrozumiałości (w przeciwieństwie do tekstów użytkowych - na przykład instrukcji obsługi jakiegoś urządzenia). Nie musimy koniecznie od razu rozumieć tekstu literackiego - dopowiada Culler - rozumienie to może natomiast przyjść dopiero po pewnym czasie. Po drugie - tekst skłania nas do refleksji nad użytymi środkami wyrazu. Po trzecie - prowokuje do namysłu nad znaczeniami. Po czwarte - dostarcza przyjemności w lekturze”. Warto jeszcze podkreślić, że wszystkie te sposoby „działania” tekstu literackiego związane są nieodłącznie z praktykami czytania. A więc odwrót od esencjalizmu współgra z owym wyraźnym, zwłaszcza w ostatnich latach, zwrotem wiedzy o literaturze w kierunku interpretacji, a tym samym - z jej odwrotem od nauki.

O ile więc w XX wieku hierarchia ważności ustanowiona przez teoretyków działała zdecydowanie na korzyść nauki (a więc zarazem „mocnej” teorii tworzącej dla niej równie mocne fundamenty), o tyle w wiek XXI wchodzimy niewątpliwie z bardzo wyraźnymi preferencjami dla interpretacji. Można nawet powiedzieć, że XXI wiek rozpoczyna się pod znakiem interpretacji, wobec której teoria może pełnić tylko funkcję użytkową. W czasach najnowszych bardzo często spotykamy się też z opinią, że nie sposób już stworzyć jakiejś jednej „wielkiej” teorii, która na wzór Kartezjańskiej Mathesis Universalis byłaby zdolna objąć i usystematyzować wszystko, i uwaga ta znów nie dotyczy tylko teorii literatury. Obserwatorzy aktualnych przemian w humanistyce przekonują nas, że powinniśmy zaakceptować ową nieograniczoną wielość pojedynczych, „lokalnych” teorii, o indywidualnych kryteriach racjonalności, a co więcej - uznać, że właśnie ten stan wielości i różnorodności w najlepszy sposób oddaje ducha naszej epoki. Oczywiście, jest sporo racji w takim przekonaniu, zwłaszcza że tego rodzaju pluralistyczne i liberalne nastroje panują obecnie niemal we wszystkich dziedzinach humanistyki, nie tylko w badaniach literackich.

Jeśli jednak, pomimo szalejącego pluralizmu, można by dzisiaj (bardzo ostrożnie) powiedzieć o jakiejś najbardziej wpływowej idei teorii, to należałobyją określić jako: szerokie, interdyscyplinarne, wielokontekstowe i zmienne historycznie uniwersum wszelkiej wiedzy użytecznej w procesie czytania literatury - a więc jako dziedzinę, która nie tworzy fundamentów, kryteriów czy uzasadnień dla praktyk interpretowania literatury, ale wzbogaca je maksymalnie, dostarczając im coraz to nowych języków i kontekstów. Najnowsza teoria rezygnuje tym samym świadomie z pytań o uniwersalną istotę literatury czy o ogólne warunki możliwości interpretacji. Staje się natomiast czymś w rodzaju szeroko pojętej poetyki kulturowej, która mnoży interesujące opisy literatury i poszerza tym samym jej rozumienie o coraz to nowe obszary.

¹¹ Ibidem, n. st.

Wprowadzenie

Podsumowanie

Źródta wspń czesnej teor literatury

I )o najważniejszych źródeł współczesnej teorii literatury należy zaliczyć poetykę, retorykę i komparatystykę literacką, a także filozofię, na gruncie której, po-( z.ąwszy od starożytności, stawiano również pytania o źródła literatury i o jej na-i urę''¹. Począwszy od wieku XX teoria literatury, korzystała też z doświadczeń innych dyscyplin humanistycznych i nie tylko - oprócz wspomnianych powyżej i.ikże z językoznawstwa, historii i historii literatury, teorii kultury, antropologii, teorii sztuki, muzykologii, psychologii, socjologii i wielu innych (w tym również najnowszych - jak politologia, teoria mediów czy informatyka).

XX wiek w wiedzy o literaturze zdominowany był przez refleksję teoretyczną, ta /as z kolei stała przede wszystkim pod znakiem pytań natury filozoficznej⁵⁵. By-I y to zwłaszcza:

Pytania staw ne przez teo literatury

i, Pytania o n to 1 ogiczne — czym jest literatura? W czym wyraża się jej specyfika? I najnowsze - czy w ogóle należy pytać o to, czym jest literatura? A jeśli tak - to czy można jeszcze dziś określić jej uniwersalną istotę?

j. Pytania epistemologiczne i m e to d ol ogi cz n e -jak poznajemy dzieło literackie? Jak można/należy je badać? I najnowsze - czy w chwili obecnej można nadal mówić o „poznaniu” literatury? Jak przedstawia się sytuacja metodologii badań literackich na tle aktualnego stanu metodologii naukowych? I czy literaturę da się jeszcze obecnie badać za pomocą jakichś „metod”?

l Pytania o interpretację - czym jest interpretacja dzieła literackiego? Jakie są jej granice i możliwości? Jak przedstawia się relacja między praktykami a teoriami interpretacji? Co to jest „poprawna/prawdziwa interpretacja”? Za pomocą jakich kryteriów można określić jej poprawność? Jakie są kryteria wartościowania interpretacji? I najnowsze - czy w ogóle należy rozważać interpretację w kategoriach kryteriów poprawności/niepoprawni' ci? 1 jaką funkcję spełniają w praktykach interpretacji literatury nowe k i u miksty / języki (kulturowe, etyczne, polityczne, płciowe, seksualne itp.)? Pytania o p o d m i o t (y) - a więc o wszystkich uczestników życia li-Wftttury (pisarzy i czytelników, nadawców i odbiorców, twórców i ich inter-p ri'In torów) oraz o wszelkie role podmiotowe wpisane w strukturę dzieła 11111 .o kiego: kim jest autor? Kim jest czytelnik? Jak komunikują się poprzez tl/n-ln literackie? Jak przedstawia się relacja między rzeczywistymi pisarzami i. /ytclnikami a ich rolami wyrażonymi poprzez reguły organizacji dzie-■mytu i ul ość piśmiennictwa literackiego w dzisiejszym rozumieniu, począwszy od sta-

.......11 ' do początków XIX wieku, obejmowano terminem „poezja”. Termin „litera-

■.{Wiil'i 'iiviii znaczeniu) został wprowadzony do języka dopiero przez Annę Louise

i.......... I 'i u l 1 lolstcin (słynną Panią de Stael), pojawiwszy się np. w jej książce Dc

^H^hr/Mi'¹1 umiMiWc thwa ses rapports avcc /« institutiom sociales (O literaturze rozpatry-i ii li / Instytucjami społecznymi) wydanej w 18oo roku.

" Witriiirwlwtiliii '.u, w tym momencie do tradycji francuskiej, gdzie teoria literatury była od rtlimmllinu juko rodzaj ogólnej filozofii literatury.