70,71

leży tego rozumieć w ten sposób, że czytelnik traktuje obraz prezentowany przez dzieło jako coś równorzędnego względem rzeczywistości. Jednakże, mając nawet wyostrzoną świadomość fikcyjności tego obrazu, odbiorca nie jest po prostu w stanie inaczej wyobrazić go sobie, jak tylko w przyrównaniu do określonych elementów świata realnego. W tym nieustannym przyrównywaniu, towarzyszącym lekturze każdego utworu, świat przedstawiony w nim zostaje wyposażony w szereg nowych cech, które wprowadza do niego wyobraźnia odbiorcy. Czytelnik uzupełnia uogólniający obraz mnóstwem indywidualizujących szczegółów i właściwości, wypełnia luki i przemilczenia, wprowadza brakujące ogniwa i elementy. Przez odniesienie tego obrazu do rzeczywistości nadaje mu znamiona konkretu.

Kierunek konkretyzacji jest więc odwrotny w stosunku do procesu tworzenia. Twórca, budując wypowiedź literacką, przetwarza materiał życiowy na świat fikcyjny, będący uogólnieniem rzeczywistych zjawisk i stosunków; czytelnik — odwrotnie — mając za punkt wyjścia ów świat fikcyjny, z powrotem jak gdyby sprowadza go na ziemię, osadza w materiale życiowym. Dotyczy to zarówno utworów skrajnie realistycznych, jak i skrajnie fantastycznych. To, że utwór jest fantastyczny, czytelnik stwierdza wówczas, gdy przyrówna go do swojego poczucia i rozumienia rzeczywistości. Tu także odbiorca konfrontuje obraz ze światem realnym, co z jednej strony prowadzi do wypełnienia tego obrazu nieskończoną mnogością indywidualnych cech i elementów, z drugiej zaś prowadzi do oceny, że ów obraz jako całość jest „niepodobny” do świata rzeczywistego.

3) Na trzeciej płaszczyźnie konkretyzacji estetyczno-ideowej odbywa się proces „uzupełniania” dzieła przez czytelnika o te wszystkie przeżycia, wzruszenia i osądy, które wywołuje w nim lektura utworu. Jest to niewątpliwie sfera najbardziej skomplikowana i najtrudniejsza do naukowego zracjonalizowania.

Przeżycia wywołane przez lekturę dzieła mają charakter złożony podobnie jak wynikające z nich oceny. Łączą się w nich wzruszenia natury estetycznej ze wzruszeniami innego rodzaju: np. religijnymi, patriotycznymi, erotycznymi itd. Czytelnik nie tylko poddaje się sugestiom czytanego dzieła, ale niejako dopełnia je w lekturze własnymi treściami uczuciowymi, nasyca je pobudzonymi przez lekturę doznaniami, wprowadza jak gdyby w jego obręb świat swoich własnych przeżyć. W przeżyciach tych odbiorca może solidaryzować się z postawą pisarza i jego artystycznymi rozstrzygnięciami, może iść całkowicie po linii wytyczonej przez autora, ale bywa często tak, że przeciwstawia się tej linii z powodów natury estetycznej czy pozaestetycznej. Jego przeżycia mają wtedy charakter opozycyjny względem dzieła. W procesie lektury ścierają się ze sobą nieustannie dwie siły: z jednej strony utrwalone w utworze dążenia twórcy do zawładnięcia czytelnikiem, do ukształtowania jego postawy, mniemań i wyobrażeń, z drugiej zaś przyzwyczajenia i upodobania owego czytelnika, jego wrażliwość i zainteresowania. Konkretyzacja ideowo--estetyczna jest wynikiem starcia tych sil, powstaje jako rezultat ich konfliktu bądź uzgodnienia.

Każde dzieło literackie jest nastawione na określoną konkretyzację, twórca dąży do tego, by wywołać w świadomości odbiorcy przeżycie i ocenę dzieła o zamierzonym przez siebie charakterze, cały utwór konstruuje zgodnie z tym właśnie celem, stara się panować nie tylko nad tym, co w dziele jest bezpośrednio zawarte, ale i nad dopełnieniami, które wniesie czytelnik, stara się owe dopełnienia niejako z góry określić. Jednakże — z drugiej strony — odbiorca wprowadza do czytanego dzieła swój własny punkt widzenia i swoje własne doświadczenia życiowe i estetyczne.

Konkretyzacja nie jest właściwie nigdy procesem definitywnie skończonym i zamkniętym. Przechodzi ona przez rozmaite fazy. Nie wszystkie jej elementy pojawiają się już w trakcie lektury, niekiedy czytelnik jeszcze w długi czas po przeczytaniu utworu „dopełnia” go nowymi refleksjami, ocenami i spostrzeżeniami. Dzieło jak gdyby żyje w jego pamięci i wciąż ulega przemianom, staje się pełniejsze i bogatsze o nowe momenty.

Konkretyzacja estetyczno-ideowa jest procesem jednostkowym, związanym z indywidualnością czytelnika, z charakterem jego doświadczeń i zdolności do przeżywania. Jednakże, będąc aktem indywidualnym, ma ona równocześnie charakter społeczny. Czytelnik jest członkiem pewnej zbiorowości uznającej określone wartości kulturalne, mającej jakieś gusty i upodobania estetyczne. Jego osobiste upodobania są zwdązane ze zbiorowy świadomością kulturalną określonej grupy społecznej w określonym czasie. Stanowdsko, jakie zajmuje względem czytanych dziel, w pewmym zakresie jest identyczne ze stanowiskiem innych członków danej zbiorowości, ponieważ wszystkie one powitają pod wpływem jednakowych norm estetycznych, przyzwyczajeń i konwencji panujących w tym środowisku. To samo dzieło wywołuje różne reakcje w różnych kręgach socjalnych i w różnych czasach. Jak głosi anegdota, zecerzy

71