92�

WYKŁAD 7

Morfemy

z dominującą funkcją semantyczną

morfemy leksykalne, np. dom-mal-

morfemy słowotwórcze, np. -ek -utk-

7. dominującą funkcją syntaktyczną: morfemy fleksyjne, np. -em ■ego •owi

•arz

pis

(2) Kryterium drugie dzieli morfemy ze względu na łączliwość (dystrybucję), a więc wyróżnia się morfemy, które mogą występować samodzielnie, np. dziś, tu, tam, teraz (te określa się jako swobodne), i takie, które tej samodzielności nic mają, zawsze są związane z innymi morfemami, jak np. morfemy fleksyjne i słowotwórcze. Określa się je jako związane. Ten podział przedstawia następujący wykres:

Morfemy

występujące

samodzielnie: swobodne, np. dziś, tam, tu, trzeba

niewystępujące samodzielnie: związane

morfemy rdzenne, związane słowotwórczo, np. pis-, -nik- (w zniknąć), lub fleksyjnie. np. dom-(w domem)

morfemy słowotwórcze, związane przez rdzenie (lub rdzenie w połączeniu z morfemami słowotwórczymi)

morfemy fleksyjne, związane przez rdzenie (lub rdzenie w połączeniu z morfemami słowotwórczymi), zajmują pozycję końcową, np. -em (w kotem)

interfiksy, występują między rdzeniami, np. -o- (w beczkowóz)

prefiksy (przedrostki), występują przed rdzeniami, np. prze- (w przebiec), nad- (w nadbiec)

sufiksy (przyrostki), występują po rdzeniach, np. -arz (w pisarz),

-ow- (w domowy)

Klasyfikacja dystrybucyjna nastręcza, podobnie jak i funkcjonalna, wiele trudności. Przede wszystkim szczegółowe opisy słowotwórstwa i fleksji wyróżniają bardziej złożone sytuacje, aniżeli wskazane wcześniej, np. występowanie jeszcze innych typów morfemów, pojawianie się morfemów fleksyjnych nie w pozycji końcowej (morfemy -/-, -by-w formach typu chodziłbyś). Szerzej na ten temat mowa jest m.in. w Gramatyce współczesnego języka polskiego. Morfologia (1998).

Szczególną trudność stanowią morfemy, które mogą występować obocznie jako samodzielne bądź związane słowotwórczo. Jest to sytuacja przyimków typu: pod, nad, w itp., które występują samodzielnie w konstrukcjach z rzeczownikami (np. pod lasem, nad lasem, w lesie), a jednocześnie, zachowując mniej więcej to samo znaczenie, pojawiają się jako morfemy związane (tzn. przedrostki) np. w czasownikach podpłynąć, nadpłynąć, wpłynąć. Nie byłoby słuszne traktowanie morfemów swobodnych typu nad i związanych typu nad- jako odrębnych jednostek: raczej trzeba mówić o ich dwoistym charakterze.

Stosując obie przedstawione tu charakterystyki, a także nieco wyprzedzając to, co powiemy dalej o odróżnieniu fleksji od słowotwórstwa, możemy poszczególne typy morfemów opisać następująco:

Morfemy fleksyjne: niesamodzielne (związane), o dominującej funkcji syntaktycznej, tworzące konstrukcje regularne.

Morfemy słowotwórcze: niesamodzielne (związane), o dominującej funkcji semantycznej, tworzące konstrukcje nieregularne.

Morfemy leksykalne: samodzielne lub związane (słowotwórczo bądź fleksyjnie, tzw. rdzenie), o funkcji zasadniczo semantycznej. Dodatkowo można je scharakteryzować jako obecne w każdym leksemie.

Jak już wspomnieliśmy, szczególny status charakteryzuje przyimki (które obocznie występują jako niesamodzielne przedrostki), oraz spójniki, które, choć samodzielne, pełnią funkcję głównie syntaktyczną.

Na koniec poświęćmy jeszcze chwilę uwagi odróżnieniu pojęć mor-femu, morfu i allomorfu. Stosowaliśmy je do tej pory intuicyjnie, odwołując się do podobnych szeregów pojęć w zakresie fonologii. 93