CCF20090513026

I. Indukcja i wyjaśnianie

sylikacjonizm jest oczywiście odmianą fallibilizmu: jeżeli do nauki należą tylko zdania falsyfikowalne, to żadne zdanie naukowe nie może być niepodważalne. W szczególności: jeżeli zdanie opisujące warunki początkowe eksperymentu ma być zdaniem naukowym

a trudno, żeby nie było, gdy mowa o eksperymentach naukowych -to musi ono być falsyfikowalne. Również zdanie o tym, że w garnku na kuchence jest woda, musi być falsyfikowalne, a więc niepewne. Dlatego na tej podstawie, że wynik eksperymentu jest niezgodny z przewidywaniem, nie można wnioskować, że badana hipoteza jest fałszywa. Tym bardziej że - na mocy tego samego rozumowania co w wypadku zdania opisującego warunki początkowe - zdanie opisujące wynik eksperymentu też musi być falsyfikowalne, czyli niepewne. Tak czy owak, aby można było na serio uznać hipotezę za sfalsyfikowaną, trzeba jakoś przyjąć zdania opisujące warunki początkowe i wynik falsyfikująccgo eksperymentu. Przyjąć je tak, jak gdyby były zdaniami bazowymi. Powstaje pytanie, na jakiej zasadzie można je przyjąć. Jeżeli nie znajdziemy na nie odpowiedzi, cała koncepcja falsyfikacjonizmu natychmiast bankrutuje. W ten sposób problem zdań bazowych, o których już wiadomo, że ich nie ma, powstaje na nowo.

Popper w Logice odkryciu naukowego⁵⁰ postawił ten problem w formie tryle ma tu Friesa: albo dogmatyzm, albo psycholo-gizm, albo regres w nieskończoność. To znaczy albo trzeba przyjąć zdania bazowe na zasadzie dogmatycznej, czyli arbitralnej decyzji, albo na zasadzie naszej psychologicznej skłonności, to jest wiary w to, że posiadamy umysłową władzę rozstrzygania zdań bazowych, albo wreszcie trzeba dopuścić regres w nieskończoność, podejmując próby falsyfikacji zdań bazowych za pomocą jakichś innych zdań bazowych, a tych za pomocą jakichś jeszcze innych zdań bazowych i tak dalej. Pierwszy człon trylematu, dogmatyzm, trzeba odrzucić jako niezgodny z zasadą krytycyzmu. Drugi człon, psychologizm, Popper odrzucił razem z rozróżnieniem obserwacyjne-teoretyczne. Przeciw niemu przemawia teza o uleoretyzowaniu obser-w a ej i (theory-impregnalion thesis)^S[. Według niej, nic sposób cokol-

⁵⁰ Zob. K. Popper, Logika odkrycia naukowego, tłum. U. Niklas, Warszawa 1977 (pierwodruk oryginału niemieckiego 1934, pr/.ekład angielski 1959).

⁵¹ Zamiast Popperowskiego theory-impregnation wielu anglojęzycznych autorów stosuje termin theory-ladeness, rzadziej theory-infection.

3. Falsyfikacjonizm i jego trudności

wiek zaobserwować bez wcześniejszych oczekiwań ukształtowanych przez posiadane przez nas teorie. Na przykład zaobserwować, że w garnku jest woda, znaczy oczekiwać, że zawartością garnka (po ostudzeniu) można byłoby ugasić pragnienie lub podlać kwiatki, że gdy część jego zawartości odparuje, można będzie ją uzupełnić cieczą płynącą z kranu, zaczerpniętą ze studni lub rzeczki albo nałapaną w czasie deszczu i tak dalej. W tym wypadku są to oczekiwania oparte raczej na wiedzy potocznej niż naukowej, jednak w pełni zasługują na to, by nazwać je teoretycznymi. Opierają się bowiem na nieuświadomionych wprawdzie, ale teoretycznych założeniach, że podgrzewanie wody nie zmienia jej w piwo, że kran w kuchni jest podłączony do sieci wodociągowej, która tłoczy pod ciśnieniem wodę z jakiegoś zbiornika naturalnego, a nie na przykład pepsi-eolę ze sztucznego zbiornika baru McDonalds i tym podobne. Bez takich założeń zamiast obserwacji, że w garnku jest woda, mielibyśmy po prostu nienazwany chaos wrażeń.

Kogo przykład z wodą nie przekonuje, przekona może opowieść, którą gdzieś wyczytałem we wczesnej młodości, gdy jeszcze nie miałem pojęcia, że zostanę filozofem. Narrator siedział przed oknem, za którym rozpościerał się widok na las. Nieoczekiwanie na ścieżce w lesie pojawił się ohydny potwór, którego odrażający opis pominę. Po przepełnionej grozą chwili potwór zboczył ze ścieżki w gęstwinę. Tymczasem drzewa, zamiast walić się z łoskotem pod naporcm potężnego cielska, stały sobie jak gdyby nigdy nic. Wtedy narrator zmienił zdanie. Doszedł do wniosku, że rzekomy potwór jest muchą spacerującą po nieskazitelnie czystej szybie okna. Wynika stąd wyraźnie, że treść obserwacji zależy od licznych, mniej lub bardziej teoretycznie wyrafinowanych, założeń: na temat związku między odległością a rozmiarami obserwowanego obiektu, na temat wytrzymałości korzeni drzew i siły naporu żywych organizmów, stopnia przejrzystości szyb okiennych i tym podobnych.

Bardziej „naukowym” przykładem uteoretyzowanej obserwacji może być widok zdjęcia rentgenowskiego, nader wymowny dla lekarza, choć dla niewyszkolonego pacjenta przedstawia jedynie niezrozumiały układ plam. W każdym razie zarówno w przypadku wiedzy potocznej, jak i naukowej - granica między nimi zresztą jest płynna i przesuwalna - nie ma ani jednego zdania, które można byłoby przyjąć na podstawie samej obserwacji. I chociaż nie było-