DSCF1036

KAST.ł

Snaieszaosc .goja ujawniała się zwłaszcza wtedy gdy zabit-rai się do czynności, w których celowali Żydzi. „Gojowską głowę" można i^ło poznać przede wszystkim w handlu oraz w tvch czvn-nościach. które wymagały jakiegoś gospodarczego doświadczenia. Tii .goj' byi głupcem i Żyd w dowcipie brał na nim odwet za swe poniżenie.

.Gojowi' niech' nie można ufać. Trudno z góry przewidzieć, jak się wobec Żyda zachowa, co mu do głowy strzeli- Trzeba stale wobec niego boć na baczności i pilnie uważać, by nie zrobić czegoś, co obudzi w nim nieżyczliwość. Ma on swój obraz Żyda i Żyd powinien zacboww-jó się zgodnie z tym obrazem. Oczywiście wobec owa’ nie można być szczerym. Trzeba stałe mieć nałożoną maskę uległości i pokory Jeżeli Żyd -goja” śmieszy, to Żyd wobec „goja’ powinien być śmieszny; podkreślając swym zachowaniem to, co w nim jest komiczne. Jest rzeczą uderzającą, jak dalece wszystko to witało swe repliki w innych krajach i cywilizacjach.¹

Nie znaczy to, bv -goja’ należało nienawidzić czy uważać za wroga. „Antigoizm” — jeżeli wyrażenia tego wolno użyć jako odpowiednika antysemityzmu — był postawą bardzo późną i wystąpił jakn zjawisko towarzyszącc żydowskim ruchom emancypacyjnym końca wieku XIX i początku XX. „Goj ” gardził Żydem, ale nie musiał go nienawidzić. Podobnie Żyd gardził „gojem , ale niekoniecznie go nienawidził. Pozostając w kaście, Żyd przyjmował jako rzecz oczywistą, że „goj” jest taki, jaki jest, i że tak, a nie inaczej należy na niego patrzeć i do niego się odnosić. Postawa Żyda wobec „goja' nie oznaczała buntu wobec systemu kastowego. Była wyłącznie postawą obronną wobec konsekwencji życia w ramach kasty.

Jednakże w obrębie tego ogólnego stereotypu „goja” zachodziły wyraźne zróżnicowania. Oczywiście „goj” był zawsze „gojem”, bez względu na to, jakie miejsce w organizacji społecznej

zajmował. „Goj” był poza kastą żydowską i był tym, który_bez

względu na swoją pozycję społeczną — jednolicie się do Żyda ustosunkowywał. Niemniej jednak każdy „goj” miał w świecie

wiasne miejsce społeczne i to nie mogło nie _nl)fe wpływu na ustosunkowanie się Żyda do niego.

Żyd od szlachty przejął ocenę chłopa jako „chama” i niiesz-cjminajako „łyka”. Żyd polski gospodarczo — nawet kulturalnie

_był najściślej związany ze szlachtą. Funkcje gospodarcze, jakie

jvd wykonywał, były w ogromnym stopniu pochodną całego systemu gospodarki szlacheckiej. Żyd polski, nie zdając sobie z tego jprawy, w swych ocenach społecznych i kulturalnych utożsamiał ge xc światem szlacheckim.

Dlatego w oczach Żyda chłop był „chamem”. Dochodził do tego jeszcze jeden bardzo ważny moment. Etos żydowski jako rneielną wartość wysuwa mądrość, wiedzę. Inaczej niż w protestanckim purytanizmie, majątek nie jest dla Żyda wartością samą przez się i nie jest zewnętrzną oznaką charyzmy. Majątek może bw środkiem do osiągnięcia najwyższej wartości — mądrości, wiedzy Z wyjątkiem chyba kultury chińskiej, w żadnej innej kulturze wiedza nie jest ceniona tak wysoko jak w tradycyjnej kultu-ne żydowskiej. Mniej ważne jest, jaka jest to wiedza. Istotne jest, je jest to wiedza. Wświecie żydowskim człowiek niewykształcony —choćby nawet bardzo bogaty— stał znacznie niżej od biednego mędrca. Jest rzeczą uderzającą, że ta zasadnicza cecha etosu hdowskiego była zupełnie zignorowana przez stereotypy tworzone pnez świat zewnętrzny, które stale przypisywały Żydom traktowanie majątku jako wartości najwyższej. Było to oczywistym następstwem tych funkcji gospodarczych, jakie kasta żydowska tradycyjnie wykonywała.

,Goj", jakiego Zyd znał i z jakim najczęściej stykał się na co dzień, wiedzy nie cenił. Przeciwnie — był niewykształcony, ciemny zazwyczaj analfabeta. Stąd pogardliwy stosunek Żyda do chłopa, który w jego oczach był podwójnym „chamem”, raz —jako chłop taki, jakim go definiował świat szlachecki, dwa—jako istota ciemna, głupia, której obca była wiedza. W ogromnym stopniu tab obraz przenosił się na mieszczanina, który był nie tylko ,Maem”, ale i nieukiem, oraz na ogromną część szlachty. Z wy-