DSCN1817

Rola społeczna 165

1970. s. 128]). Długotrwałe pełnienie roli -np. roli zawodowej - wpływa na cechy osobowościowe jednostki. Wpływ ten może przejawiać się dwojako. Z jednej strony sposób postrzegania rzeczywistości oraz zachowania wyuczone w trakcie odgrywania roli społecznej przenoszone są. w wyniku generalizacji, na inne sytuacje życiowe człowieka: są one intemalizowane i stają się immanentną cechą danego człowieka. Z dru-giej strony długotrwałe pełnienie roli społecznej może prowadzić do łatwiejszego podejmowania zachowań kompensacyjnych; są to zachowania przeciwstawne do tych, jakie wymagane są w trakcie odgrywania roli. Występuje tu więc swoisty mechanizm obronny, mający na celu utrzymanie równowagi mentalnej jednostki. Można przyjąć. Ze oba te - częściowo przeciwstawne -procesy współwystępują.

Relacje między rolą a osobowością społeczną są dwustronne. Rola stanowiąc element osobowości społecznej, kształtuje w znacznej mierze tę osobowość, zarazem jednak osobowość jednostki uwidacznia się w pełnionej roli (lub poprzez tę rolę). Z tego względu ta sama rola społeczna może być zupełnie inaczej wykonywana (oczywiście wpływ na to mają nie tylko cechy osobowościowe. lecz także indywidualne umiejętności. kwalifikacje, talent itp.). W skrócie można powiedzieć, że rola kształtuje osobowość społeczną, a osobowość rolę społeczną.

Rola społeczna stanowić może także formę instytucji społecznej, a przez to element więzi społecznej w ujęciu obiektywnym (zob. [i. Szczepański 1970, s. 204, 239]). W tym wypadku szczególnie istotne są powtarzające się regularnie zachowania, co w konsekwencji zapewnia możliwość realizacji doniosłych funkcji społecznych.

Role społeczne mogą być rozpatrywane ¹ różnych perspektyw teoretycznych. Bruce I Biddle [1992, s. III 145] wskazuje na I) funkcjonalną teorię roli, 2) perspektywę symbolicznego i nterakej on i zmu, 3) struktu-nfcią teorię roli (przez strukturę rozumie się tu trwałe organizacje zespołów jednostek, przejawiających utrwalone zachowania -„role” - skierowane w stronę innych zespołów jednostek), 4) ujęcie charakterystyczne dla teorii organizacji, 5) poznawczą teorię roli.

Przedstawiciele paradygmatu interpretacyjnego w socjologii podkreślają, że role społeczne nie są czymś w pełni gotowym, danym z zewnątrz. Jednostka kreuje rolę. którą odgrywa, wypełnia ją własną, indywidualną treścią. Ralph H. Turner mówiąc o „tworzeniu roli” (role-ntaking) podkreśla, że role są tworzone i modyfikowane w trakcie procesu interakcji. Obie strony występują w zmieniających się rolach, które w trakcie interakcji są dookreślanc i przekształcane.

Odgrywanie roli może przybierać różne postaci. W początkowej fazie następuje przystosowanie do roli. Jednostka stara się zorientować, na czym polega pełnienie roli. zachowywać się zgodnie z jej wymaganiami. W takim przypadku można mówić o „wchodzeniu” w rolę. Podjęcie roli jest procesem. Jego końcowym efektem może być pełna identyfikacja z rolą lub nawet fe-tyszyzacja roli (odgrywanie roli dla niej samej) (zob. [M. Loś 1985. s. 138]).

„Dystans roli” to sytuacja niepełnej identyfikacji z rolą. Jednostka odgrywa daną rolę. ale zachowuje wobec niej swoisty dystans - polegać to może na tym. że onieśmielają ją pewne uprawnienia przynależne jej z tytułu pełnienia roli (zob. |P. Berger 1988]) lub że pewne zachowania wiążące się z rolą sprawiają jej trudność. Dystans roli stopniowo zanika lub prowadzi do porzucenia danej roli. Niektóre role społeczne są jednostce narzucone przez otoczenie społeczne - jest to tzw. wdrukowanie roli, zachodzące w następstwie procesu stygma-tyzacji.

Negacja roli to świadome odrzucenie jakiejś roli i - co więcej - postępowanie przeciwne do jej wymagań. Liczne zachowania młodzieży wyjaśniać można przez odwołanie się do negacji roli „typowego obywnte-