historia dyplomacji (354)

i Rzeczpospolitą wkroczyła zdecydowanie .aa. pirogę. jaolitYkL.antyrosyj-bkj^I]3^^rQP^ru^^klA^- Prusy. początkowo niezdecydowane w stosunku do różnych wewnętrznych problemów polskich, szybko zorientowały się, że nie można przeciwstawiać się hasłom popularnym, jak aukcja wojska (choć były w zasadzie jej przeciwne), że wyrzec się trzeba uprawnień współgwaranta ustroju, a przeciwnie^ podkreślać zupełną swobodę Polaków w jego formowaniu, zwłaszcza^żę odebrarue wladzy_królowi ^Ti Radzie Nieustającej prowadziło ich zdaniem do nawrotu do saskiej .anarchii, co wówczas wydawało się im pożądane.

Po uchwaleniu 20 października przez aklamację aukcji wojska do stu tysięcy, rozpoczęła się walka o władzę nad wojskiem. Opozycja do-⁰ magała się utworzenia zależnej tylko od sejmu Komisji Wojskowej, -król i jego stronnictwo chcieli pozostawić władzę tę w rękach Departamentu Wojskowego Rady Nieustającej. Opozycja, a przynajmniej jej •część (m.in. Kazimierz Nestor Sapieha i jak się zdaje Izabela Czartoryska, wówczas niesłychanie czynna i wpływająca na męża) żądała zbrojnej pomocy Prus, pod osłoną której zawiązać chciała rekonfederację, w razie gdyby stronnictwo królewskie zwyciężyło, lub gdyby król odłączył się od sejmu. Była to dla Prus najbardziej pożądana ewentualność, dzie-/ sięciotysięczny korpus stał w pogotowiu gotów na wezwanie Lucchesi-niego przekroczyć granicę. Zwycięstwn-npeeycji 3 listopada, gdy w tajnym głosowaniu większość sejmujących opowiedziała się za ustanowię? niem Komisji Woiskowei^ uczyniło rekonfederację na razie^nieaktualną. Ustanowienie Komisji było nie tylko zwycięstwem nacLkrólem. ale przejawem nie liczenia się ^gwarancją Katarzyny H. aktem mającym świadczyć o odzyskamu~pełnej swobody przez Rzeczpospolitą. Stackelberg próbował doraźnej obrony walącego się systemu. Kiedy 5 listopada opozycja wystąpiła z projekten^Jłieustająeego-sejmu, następnego dnia ambasador, nie zdoławszy skłonić Stanisława Augusta do odłączenia się •od konfederacji sejmowej wystosował notę ostrzegającą, że zmiana ustroju z 1775 r. uznana będzie za zgwałcenie traktatu z Rosją i Katarzyna II wyrzeknie się przyjaźni dla króla i Rzeczypospolitej.

W tym zwrotnym momencie Stanisław August próbował powstrzymać sejm od wejścia w otwarty konflikt z Rosją. Przemawiając 6 listopada w sejmie oświadczył: „Mówię wyraźnie i głośno, że nie masz potencji żadnej, której by interesa mniej spierały się z naszymi jak Rosji. Wszak Rosji winniśmy, że nam wróciły się niektóre części już zabranego kraju. W handlowych zamiarach Rosja nam najlepsze przedstawia wi* •doki. Rosja nie tylko nie przeszkadza pomnożeniu naszego wojska, ale najchętniej na nie zezwala. Mówię zatem, że należy nam nie tylko jej nie •drażnić, ale owszem starać się o zachowanie najlepszej z nią, ile to być nioże, przyjaźni... Znam ja dobrze, na jakie się teraz wystawuję złośliwe tłumaczenia niechętnych, a co gorsza, na jakie owszem podejrzenia i ^w*^e"

lu najcnotliwszych ale nie dość świadomych obywateli, ale znam oraz, że nie słowami i krokami mojemi rządzić powinno to, co w zapale u-przedzonych umysłów może być najprzyjemniejszym publiczności, ale to jedynie, co rozumiem być istotnym kraju dobrem, albo choćby tylko mniejszym jego złem”⁴⁸.

„Pokazały następne lata — pisał później w swych pamiętnikach jeden z najgorliwszych ówczesnych „patriotycznych” posłów Julian Niemcewicz — iż sprawiedliwe były przestrogi króla, lecz wtenczas §dy Prusy i Anglia oświadczały się z swoją pomocą, gdy niepomyślna wojna ze Szwecją i Portą nie dozwalała Moskwie wywrzeć sił swoich na Polskę, gdy okoliczności sprzyjały, gdy cały naród żywą pałał niepodległości żądzą, groźby moskiewskie obrazą, a głos królewski trwożliwym tylko do podległości nałogiem zdawał sig”⁴^ Słowa Niemcewicza dobrze oddają motywy, którymi kierowała się większość sejmowa. Opozycja poparta przez Prusy zdominowała stronnictwo królewskie, opuszczone przez żywioły chwiejne, a również przez posłów, których pociągały jej patriotyczne hasła. Początkowo niektórzy przywódcy opozycyjni, jak Ignacy Potocki, Adam Kazimierz Czartoryski oraz zbliżony do nich marszałek sejmu i konfederacji koronnej Stanisław Małachowski zachowywali pewne umiarkowanie płynące i z obawy przed Rosją i z niepewności co do istoty polityki pruskiej, Stanisław August sądził więc, że uda się nawiązać rokowania ze Stackelbergiem prowadzące do kompromisu w sprawach gwarancji. Przywódcy opozycji wykorzystywali jednak efekty polityki pruskiej dla umocnienia swej pozycji na zewnątrz i nie tamowali entuzjazmu do Prus, a wrogiej postawy wobec dworów cesarskich wśród posłów i w szerszych kołach społeczeństwa. Austriacki charge d’affaires de Cachć relacjonował swemu dworowi, że w dniu, w którym Stanisław August przestrzegał przed zrywaniem z Rosją, rozmawiał z różnymi posłami sejmowymi, którzy twierdzili, „że traktaty wymuszone nikogo nie wiążą w rzeczach wewnętrznych urządzeń, bo inaczej naród niepodległy byłby niewolnikiem państwa gwarantującego... Sami wręcz mi oświadczyli — pisał austriacki dyplomata — że sprzykrzyło im się odbierać rozkazy od Rosji i być rządzonymi z Petersburga przez ambasadora i przez króla; że Rosja przywiedzie ich, jak Turków przywiodła, do rozpaczy, że czas już otrząsnąć się z jarzma od tak dawna gniotącego i zerwać się na wszystko, by przywrócić narodowi niepodległość. Inny rzekł, że naród woli raczej być zupełnie rozdzielonym między oba mocarstwa, niż znosić dzisiejszą zależność, i że jeśli popchną ich do ostateczności, to obiorą księcia pruskiego na króla”*.

« W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. I, cz. 1* s. 260 -261.

⁴⁹    J. Niemcewicz, Pamiętniki czasów moich, wyd. J. Dihm, Warszawa 1957, t. I. s. 270.

⁵⁰    W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. I, cz. 1, s. 263.

\

635