K �jna DIALEKTY POLSKIE78917

115

glova, lolćcć, śe.yil (Nit IV IG), zob. 8B. Na pozostałych terenach gwarowych l l. Tak artykułowane przedniojęzykowo-zębowe ? stało się ua tyle różne od dziąsłowo-śrcdniojęzykowego l, że przestało ono być uważano za najbliższy mu fonem różniący się od niego tym samym, czym różniły się spółgłoski twarde od miękkich, czyli samym podniesieniem języka. Podobnie więc jak przejście t d f w 6 yf spowodowało, że nowo ustalone fonemy [ć] [3] [r] przestały pozostawać w piywatywnej opozycji do twardych [t] [d] [r] i weszły w bliższą opozycję z innymi fonemami (zob. s. 70), tak samo wynikające z podkreślania opozycji twardości/miękkości przejście twardego 1 w l spowodowało defonologizację jogo opozycji z [l'j. Odosobniony zębowy spółotwarty fonem [1] przestał tworzyć opozycyjną parę z również obojętnym przez to na miękkość [1] i zaczyna się odrębnie rozwijać.

Pod koniec XVI wieku zaczyna się na niektórych obszarach Polski upraszczanie artykulacji wariantów [1], polegające na osłabieniu i poniechaniu zwarcia przodu języka z zębami, przez co spółgłoska spół-otwarta — zwarta na przodzie, otwarta po bokach — traci przeszkodę wydechu i spółgłoskowy charakter, a staje się głoską otwartą, choć uie tworzącą ośrodka sylaby, czyli ł^n: pług ^puuk, półle punk, łeb, łba ■ y,ep, uba, i podobnie uza. pnukaó, punka, uuSko. Xa wczesne początki tego procesu zwanego „wałczeniem” wskazują XVI-'wieczne zapisy typu putora, putrzeci, pukopi (1588) oraz omglau, posłań, kardynau z Ksiąg perygrynacji Mazura Macieja Rywockiego (1584). Rezultaty wałczenia przedrzeźnia autor rybałtowskiego utworu Porygrynacja Maćkowa (1612): ps&segnau, poułory, miau, byo, olcoo, udziaaó i Uniwersał mazowiecki z końca XVII wieku: mama, swoniny, sadwa, oju..., a Wacław Potocki, stwierdzając, że ,.ł nie. mówią chłopi na Podgórzu”, żartuje z nazwy rzekomego podatku „pogłówe” oraz z kupowania knotek 'kotów⁵ zamiast knotek 'kłódek’. W księgach ławniczych Kargowy z XVIII wieku spotykamy Paico 'Paweł’, jagio 'jagieł’ itd.

Przejście l ^ u objęło poważną część gwar polskich w wyjątkiem wschodnich i południowych peryferii po okolice Suwałk, Ostrołęki, Siedlec, Garwolina, Kozienic, Opola Lubelskiego (zob. Dej), Biłgoraja, Łańcuta, Jasła, Nowego Targu, Cieszyna (Mosty), Rybnika (Marklowice), Racibo-. rza (St. Wieś) i Głogówka (NitŚl 60), z tym że wewnątrz tego terenu, zob. 8A, spotyka się liczne obszary nie objęte lub częściowo tylko objęto (w wymowie młodszego pokolenia) procesami wymiany ł u (zob. Dej). Rezultaty tej wymiany upowszechniły się w języku ogólnopolskim. W tym zasięgu i zakresie doszło na skutek tego do ustalenia się odrębnego fonemu [u] na miejscu [1], realizowanego przez wariant?: punie: punk, uba itd. ~