K �jna DIALEKTY POLSKIE78974

172

ale i jakością artykulacji, ponieważ jest ono bardziej tylne i obniżone do o, tak że oznacza się je przez a (por. Ha Ud). Befouologizacja iloczasn na przełomie XV,/XVI w. polegała na zaniechaniu dłuższego trwania artykulacji wariantów i silniejszym niż dotychczas podkreśleniu, wysunięciu na czoło i ustabilizowaniu się większego zaokrąglenia warg, które towarzyszyło dłuższej artykulacji a. ale było dotąd cechą redundantną. niefonologiczną. Wariant fonemu [a] z dłużej wymawianej sylaby stał się samogłoską „pochyloną” d, różniącą się od „jasnego” a zaokrągleniem warg i pewnym napięciem mięśni, potrzebnym do dłuższego utrzymania języka w pozycji, jaka jest konieczna przy wymawianiu głoski długiej, co mogło doprowadzić do zwężenia szerokości otwarcia jamy ustnej.

Stałe i wyraziste występowanie tych cech w toku komunikowania się doprowadziło do ich sfonologizowania na przełomie XV i XVI w. Dzięki temu na miejscu dawnego fonemu [a], realizowanego do XV w. włącznie przez dłuższe i krótsze warianty, ustaliły się w XVI wieku w dialektach ■wielkopolskim i chyba zachodniokaszubskim, małopolskim oraz śląskim dwa odrębne fonemy [a] : [a]. Powstanie tej opozycji fonemów szeroko-otwartych dało podstawę do zmiany systemu z trójkątnego na prostokątny, tak jak na Mazowszu, chociaż i zespół cech dystynktywnych tych fonemów, i właściwości fonetyczne ich wariantów nie były identyczne z mazowieckimi. O ile bowiem na Mazowszu sfonologizowanie się wariantu długiego [a] doprowadziło do powstania szerokootwartego fonemu tylnego [d], który był obojętny na udział warg, to na pozostałych terenach ustalił się w tejże pozycji szerokootwarty zaokrąglony fonem [&], realizowany przy pomocy pochylonego a (a), wymawianego jako samogłoska szeroko-otwarta, zaokrąglona, nieco zwężona.

Fonem ten do dziś utrzymuje się w południowej części obszarów 33A, głównie w dawnej Małopalsce po Włoszczowe, Końskie, Iłżę. Sandomierz, Nisko (Dej 25—45), Łańcut, Brzozów. Jasło, Nowy Targ, Myślenice, Olkusz, Będzin, Częstochowę (MAGP 151) oraz wyspowo w szeregu odosobnionych punktów, np. w okolicy Pszowa i Rogowa na Śląsku (NitŚl 20) . Realizuje się go przy pomocy głoski zbliżonej do obniżonego o ze słabą artykulacją warg (Klich 4). Xa tych terenach przynajmniej w wymowie najstarszych i dobrze zachowujących gwarę ludzi różne od a i od o pochylone a służy do różnicowania wyrazów względnie ich form, np. zapdld 'zapala’: zdpold 'gen. sg. od zapnie’; paśli 'poszli’ : paśli 'paśli¹; jadła 'odjeść’ : jadła 'gen. sg. od jadło’; z&óem 'zawieja’ : zavtvd 'wiatr za wiewa’: (jddd 'mówi’: gada 'gen. sg. od gdt’; Eovalova Maryśka 'córka* : Kovalovd 'żona Kowala’ itd. Należałoby zbadać eksperymentalnie, czy fonetyczna wartość samogłoski d pokrywa się z kontynuantem długiego a na Warmii