Obraz�9

204 Podstawy dydaktyki ogólnej

określanych z kolei stosownie do ich głównych funkcji dydaktycznych, takich jak:

1)    zaznajamianie uczniów z nowym materiałem;

2)    utrwalanie opanowanej przez dzieci i młodzież wiedzy, czemu towarzyszy na ogół wiązanie teorii z praktyką;

3)    sprawdzanie wiadomości, umiejętności i nawyków, połączone przeważnie z oceną pracy uczniów.

Odpowiednio do tych funkcji można wyróżnić następujące typy lekcji: służące zaznajamianiu uczniów z nowym materiałem, powtórzeni o-wo-systeraatyzujące oraz poświęcone kontroli i ocenie wynflćow~ nauczania.

Typy te rzadko występują w praktyce szkolnej w postaci „czystej”. Na pojedynczych bowiem lekcjach poszczególne funkcje krzyżują się ze sobą, przy czym jako dominująca występuje tylko jedna z nich, np. zaznajamianie uczniów z nowym materiałem lub kontrola i ocena wyników nauczania. Pozostałe funkcje mają wówczas charakter pomocniczy, np. sprawdzenie wiadomości uczniów stanowi etap przygotowawczy do opracowania nowego tematu lekcji. Jedynie w niższych klasach szkoły podstawowej występują lekcje, które można by nazwać lekcjami typu mieszanego, gdyż — podczas nich — realizuje się równocześnie kilka różnych funkcji dydaktycznych.

W niektórych krajach zachodnich, głównie w Niemczech, Francji i Wielkiej Brytanii, lekcje dzieli się na typy stosownie do: realizowanych zadań dydaktycznych (przekazywanie, powtarzanie i kontrola wiadomości), przyjmowanych założeń metodycznych (recepcja wiadomości, rozwiązywanie problemów, opracowywanie projektów), miejsca pracy (lekcje prowadzone w szkole i poza nią) oraz form aktywności uczniów (obserwacja, eksperymentowanie, praca fizyczna). Podkreśla się zarazem, że w praktyce szkolnej mamy przeważnie do czynienia z lekcjami kombinowanymi, podczas których nauczyciele realizują różne założenia metodyczne, odwołują się do różnych form aktywności uczniów oraz rozwiązują rozmaite zadania bądź w szkole, bądź poza nią (Padagogis-ches Wórterbuch, 1987, s. 394-395).

Z kolei W. Okoń wyróżnia lekcje typu podającego, problemowego, waloryzującego i praktycznego, przy czym kryterium podziału jest dominujący rodzaj aktywności uczniów, a mianowicie — odpowiednio — asymilowanie gotowej wiedzy, samodzielne dochodzenie do nowej wiedzy w drodze rozwiązywania problemów teoretycznych lub/i praktycznych, „obcowanie z różnymi wartościami, przeżywanie ich i ocenianie, wreszcie wykonywanie różnych prac praktyczno-wytwórczych" (Okoń, 1992, s. 110).

Dla porównania warto zaznajomić się z podziałami lekcji występującymi w dawniejszych podręcznikach dydaktyki. I tak, pisząc o lekcji „typowej”, Kazimierz Sośnicki wyróżnia w niej część powtarzającą, część postępującą i część zbierającą.

Część powtarzająca ma do spełnienia następujące cele: przypomnienie dawniej przerobionego materiału, skontrolowanie rezultatów nauki, rozszerzenie już uzyskanej wiedzy oraz przygotowanie uczniów do nowej lekcji. Część postępująca służy zapewnieniu dzieciom i młodzieży nowej wiedzy. Zadaniem zaś części zbierającej jest uporządkowanie wiadomości uzyskanych przez uczniów w postępującej części lekcji oraz zlecenie im pracy domowej.

W praktyce szkolnej —jak stwierdza K. Sośnicki — występują na ogół takie „typy lekcji o swoistych funkcjach”, jak lekcja powtórzeniowa, ćwiczeniowa, wycieczkowa, która może służyć poznaniu nowych wiadomości, ale także ich sprawdzeniu, uzupełnieniu i utrwaleniu, oraz laboratoryjna w pracowni lub na działce szkolnej czy w warsztacie (Sośnicki, 1993, s. 341). „Te różne typy lekcji, o różnej budowie i zastosowaniu w nich różnych metod nauczania (...), wprowadzają różne sposoby myślenia przy uczeniu się i różne drogi przechodzenia od teoretycznej wiedzy do praktyki działania, a więc też do łączenia myślenia ze światem stanowiącym środowisko życia człowieka” (Sośnicki. tamże).

Niezależnie od typu, \ każda lekcja przebiega według określonego planu, przygotowanego wcześniej przez nauczyciela. Głównymi elementami tego planu są:

*    czynności przygotowawcze, np. sprawdzenie pracy domowej lub kontrola i ocena wyników pracy niektórych uczniów;

*    czynności podstawowe, zdeterminowane przez dominującą funkcję dydaktyczną lekcji;

*    czynności końcowe: utrwalenie nowego materiału, zadanie pracy domowej itp.

W przygotowaniu tak pomyślanego planu lekcji pomocne okazują się, zwłaszcza w przypadku nauczycieli początkujących, następujące pytania: Czy, kiedy i jak zapoznam uczniów z tematem danej lekcji oraz wynikającymi z niego zadaniami? Czy i ewentualnie w jaki sposób (tzw. kartkówka, pogadanka) sprawdzę stopień opanowania przez uczniów materiału zrealizowanego podczas ostatniej lekcji? Za pomocą jakich metod i środków zaznajomię uczniów z nowym materiałem? Jakie pomoce naukowe zastosuję w tym celu? Czy posłużę się wy łącznie -nauczaniem frontalnym”, czy grupowym? A może wskazane byłoby łączne zastosowanie obu wymienionych form nauczania? W jaki sposób utrwalę zrealizowany na lekcji materiał? Czy i jak będę wdrażał uczniów do samodzielnego posługiwania się nim? Czy i jak skontroluję uzyskane