Obraz�0

206 Podstawy dydaktyki ogólnej

wyniki nauczania? Czy i jaką zadam uczniom pracę domową? Czy i jak będę różnicował stopień trudności przerabianego na lekcji materiału, aby dostosować go do możliwości poszczególnych uczniów? Jakie zagadnienia, realizowane podczas lekcji, powinienem wykorzystać, aby rozwijać u uczniów samodzielne myślenie i działanie oraz kształtować pożądane postawy?

6. Zajęcia pozaszkolne

Na umowność nazwy „zajęcia pozaszkolne” zwracaliśmy już w tym rozdziale uwagę. W tym kontekście warto przypomnieć, że zajęcia pozalekcyjne mogą mieć zarazem, aczkolwiek nie zawsze, charakter zajęć pozaszkolnych, i odwrotnie. Przy tym założeniu zajęcia pozaszkolne są — obok zajęć typowo „szkolnych” — drugą istotną formą organizacyjną procesu nauczania-uczenia się, uzupełniającą działalność dydaktyczno-wychowawczą prowadzoną na lekcji. Do głównych rodzajów zajęć pozaszkolnych zaliczamy pracę domową ucznia, szkolne i pozaszkolne koła zainteresowań oraz wycieczkę.

Pracę domową traktuje się jako integralną część prowadzonego przez szkołę i na terenie szkoły procesu nauczania-uczenia się. W związku z tym musi ona spełniać określone funkcje dydaktyczne, ściśle powiązane z funkcjami realizowanymi przez poszczególne lekcje. Do funkcji pracy domowej ucznia należą zatem:

*    opanowanie w drodze samodzielnej pracy w domu określonych wiadomości, stanowiących podstawę przerabiania nowych zagadnień w szkole pod kierunkiem nauczyciela, rozwiązania problemu teoretycznego lub praktycznego itp.;

*    utrwalenie materiału przerobionego na lekcji;

*    zebranie pomocy szkolnych, jak: okazy przyrodnicze, widokówki, zestawienia statystyczne, materiały uzyskane w drodze obserwacji i wywiadów itp., jako podstawy do realizacji nowego tematu lekcji;

*    ukształtowanie u uczniów określonych umiejętności i nawyków w drodze samodzielnego ćwiczenia;

*    rozwijanie samodzielności myślenia i działania przez wykonywanie zindywidualizowanych zadań teoretycznych i praktycznych w zakresie wykraczającym poza materiał programowy danego przedmiotu, ale przystosowanym do możliwości poszczególnych uczniów.

Na podstawie badań stwierdzono, że stopień realizacji tych funkcji dydaktycznych zależy w dużej mierze od nauczyciela. Przeciążenie uczniów nadmierną ilością prac domowych, zlecanie im do wykonania

zadań przekraczających ich możliwości, niedostateczne przygotowanie I do samodzielnej pracy w domu — oto czynniki, które utrudniają im tę ! pracę i zniechęcają do nauki, obniżając tym samym efekty dydaktycz-I no-wychowawcze działalności szkoły.

Kola zainteresowań, prowadzone na terenie szkoły lub poza nią, np. w domach kultury, skupiają uczniów, którzy w czasie wolnym od zajęć lekcyjnych studiują wybraną dziedzinę wiedzy lub zmierzają od ponadprzeciętnego opanowania określonej umiejętności praktycznej. W pracy tej pomagają uczniom nauczyciele lub instruktorzy. Koła zainteresowań dzieli się zazwyczaj na naukowe, artystyczne, techniczne i sportowe (w tym krajoznawcze). Rosnącą popularnością wśród uczniów i studentów cieszą się tzw. obozy wakacyjne, podczas których łączy się na ogół zajęcia o charakterze naukowym, np. intensywne studia obcojęzyczne, z wypoczynkiem.

Funkcja dydaktyczna wycieczki sprowadza się do bezpośredniego zaznajamiania uczniów z określonymi rzeczami, często w ich naturalnym środowisku, ze zjawiskami i procesami przyrodniczymi, technicznymi, społecznymi i kulturowymi pod kątem wcześniej ustalonych celów pedagogicznych. Jej skuteczność zależy w dużym stopniu od prac przygotowawczych, a zwłaszcza od sprecyzowania zadań, które poszczególni uczniowie lub ich grupy mają wykonać, aby następnie wyniki swej pracy mogli przedstawić na lekcji całej klasie. Wycieczka, podobnie jak praca domowa uczniów', stanowi integralny składnik procesu nauczania-uczenia się. W szczególności służy ona realizacji tych zadań dydaktycznych, których na lekcji nie można wykonać w sposób poglądowy. Dobrze przygotowana i prowadzona wycieczka sprzyja nie tylko osiągnięciu zaplanowanych celów dydaktycznych, lecz również wychowawczych, zwłaszcza umocnieniu więzi łączących dzieci i młodzież, lepszemu poznaniu uczniów przez nauczyciela itp.

Omówione w tym rozdziale formy organizacyjne nauczania są ściśle powiązane nie tylko ze sobą, lecz również z metodami i środkami dydaktycznymi. Dlatego też, decydując się na wybór którejś z nich. trzeba brać pod uwagę zamierzony do osiągnięcia cel dydaktyczny, charakterystyczne właściwości nauczanego przedmiotu, wiek uczniów oraz zasoby posiadanych pomocy naukowych. O skuteczności bowiem pracy dy daktyczno-wychowawczej z dziećmi i młodzieżą decydują nie tyle poszczególne formy organizacyjne, metody lub środki nauczania — stosowane pojedynczo — co raczej ich całość, złożona z racjonalnie i świadomie dobranych składników.