religia a kultura
0

22 RELIGIA A KULTURA

1.2. Niemiecka psychologia religii

Tradycje psychologii religii w Niemczech sięgają do czasu powstania pierwszego laboratorium psychologicznego, założonego przez Wilhelma Wundla w Lipsku w 1879 roku. Wundt, traktując religię jako zjawisko społeczne, zastosował do jej badania podejście porównawczo-ettopsychologiczne. Poświęcił tej problematyce trzy spośród dziesięciu tomów swojej monumentalnej pracy Vól-kerpsychologie: Eine UtUersuchung der Entwicklungsgesctze von Sprache, My-thus und Sitte. Praca ta ukazywała się w latach 1905-1909. Poświęcone religii tomy nosiły tytuł Mythus und Religiom.

Zdaniem Wundta, próba uzyskania wiedzy psychologicznej o religii za pomocą zebrania infonnacji czy to od przeciętnej osoby wierzącej, czy to od osoby przeżywającej niezwykłe stany religijne, jest przedsięwzięciem skazanym na porażkę. Oto jak Wulff podsumowuje poglądy Wundta w tym względzie:

„od losowo wybranego badanego nic można uzyskać niczego poza tradycyjnym wyznaniem wiary lub namaszczonym opisem odmienionej niedawno pobożności. Badając zaś wyjątkowe przypadki (...), można co najwyżej uzyskać interesujące studium przypadku religijnej patologii. Żadne z tych podejść nie uwzględnia religijnego kontekstu wiary jednostki” (Wundt. 1911, cyt. za: Wulff. 1999, s. 45).

W swoim podejściu do religii Wundt za jej element.konstytutywny uważa mit religijny będący produktem ewolucji ludzkich uczuć i pragnień* rzutowanych na świat przyrody. Mit ten w procesie ewolucji prowadzi do pojawienia się religii. F.wolucja mitu w religię stanowiła główny przedmiot zainteresowania Wundta. Wiedzę psychologiczną o religii należy, jego zdaniem, budować -obserwując na materiale porównawczym, w kontekście różnych kultur i narodów, stadia ewolucji religii i towarzyszące im procesy grupowe. Również indywidualna religijność musi być interpretowana w takim kontekście, w jakim występuje. Warto również wskazać na interesującą inspirację, jaką podejście Wundta stanowi dla podejścia kulturowego w psychologii religii.

Ważną rolę w rozwoju niemieckiej psychologii religii odegrały przekłady na język niemiecki dwóch prac powstałych w Ameryce: w roku 1907 Georg Wobbermin przełożył The varieies of religious experience Jamesa, natomiast w roku 1909 Gustav Vorbrod! The psychology of religion Starbucka. Sam Georg Wobbermin zajmował się psychologiczną analizą porównawczą różnych kultów religijnych i stwierdził, że centralne miejsce w tworzonym przez nie poczuciu religijnym zajmują pragnienie i poczucie zależności (Wobbermin. 1933).

Psychologowie religii w Niemczech stosunkowo wcześnie, bo już w roku 1914, stworzyli odrębną organizację naukową. Było to założone w Norymberdze, z inicjatywy Wilhelma Stabilna, Gesclschaft ftlr Religonspsychologie, z wydawanym pod jego redakcją od 1914 roku czasopismem „Archiv fur Reli-gionspsychologie”.

Kolejnym działem psychologii, w ramach którego rozwijała się w Niemczech psychologia religii, była psychologia emocji, reprezentowana przez szkołę wurzburską. Jej najwybitniejszymi przedstawicielami byli: Oskar KUlpc, podej-mująćyproby eksperymentalnych badań nad religijnością, i jego uczeń, profesor uniwersytetu w Dorpacie, KarlGirgcnsohn. To autor pracy, poświęconej strukturze doświadczeń religijnych, Die-sfcRZche Au/bau des religiósen Erlebens. Eine rcligionspsychołogische Uniersuchung auf experimenteller Grundlage (1921), oraz pracy religioznawczo-psychologicznej Religionspsychologie, Reli-gionswissenschafi und Religion (1923). Wraz ze swoimi uczniami dał on początek tak zwanej szkole dorpackiej, podejmującej eksperymentalne badania nad różnicami indywidualnymi związanymi ze sposobem przeżywania doświadczeń religijnych. Badania te polegały na przedstawianiu osobom badanym (mającym wykształcenie teologiczne, a więc uwrażliwionym na tego typu treści) materiału zawierającego treści religijne. Każdy z badanych uczestniczył przeciętnie w 30 sesjach, podczas których przedstawiał swoje reakcje - skojarzenia, myśli i uczucia, wywołane przez teksty odczytanych przez siebie hymnów religijnych. Ze wszystkich tych sesji sporządzano szczegółowe protokoły, zawierające opis przeżyć osób badanych. W podejściu szkoły dorpackiej ważne jest wyraźnie sformułowane stwierdzenie, źc „eksperymenty te nie mają na celu wywołania pełnego doświadczenia religijnego, lecz rozpoznawanie i oadar.ie śladów, jakie w psychice jednostki odcisnęło takie doświadczenie” (WulfT, 1999, s. 32). Prowadzone eksperymenty dotyczą zaś myślenia na temat religii. Z punktu widzenia troskró zachowanie integralności przeżycia religijnego^ jego nicrcdukowal-ności do składników obserwowalnych warto wskazać, Ze jest to stanowisko podobne do współczesnego podejścia do tego zagadnienia. Jednocześnie Gir-gensohn odrzucał, jako całkowicie nieprzydatną, wiedzę o historycznym kontekście, w jakim powstała religia; źródeł informacji wyjaśniających naturę religii upatrywał w ludzkiej psychice.

W okresie międzywojennym rozwinęła się refleksja nad religią w ramach nurtu psychoanalitycznego. Inspiracją stały się trzy prace Freuda: Totem und Taboo (1913), Die Zukunfi einer Illusion (1927) oraz Moses und Monoteism (1939). Prace te odniosły dwojaki skutek: przyczyniły się, z jednej strony, do rozwoju dalszych poszukiwań nad indywidualnymi i społecznymi źródłami religijności, z drugiej zaś strony, w7wolały wieloletni impas w rozwoju psychologii religii na święcie. Doprowadziły one do odwrócenia się od psychologii religii, rozumianej jako nauka badająca religię w sposób akonfesyjny, zarówno środowisk teologicznych, jak i wierzących psychologów'.

Freud koncentrował się na irracjonalnych aspektach wszystkich religii. Jako klinicysta, rozróżniał jednak normalne i patologiczne formy religijności. Ceremonie i rytuały leczonych przez siebie neurotyków Freud spostrzegał jako charakteryzujące się wielkim podobieństwem do rytuałów religijnych. W związku z tym uważał, że pacjenci ci stworzyli z nich rodzaj prywatnej religii. Również len pogląd był powszechnie odbierany jako utożsamianie przez Freuda rytuałów religijnych i neurotycznych, a w konsekwencji - stawianie przez-niego-znaku równości między nerwicą, a więc zaburzeniem psychicznym, a religią. Było to podejście'paralelne w jakimś sensie do rozumienia przez Freuda zagadnień neu-