rymy0056

Rola świadomości fonologicznej w opanowaniu umiejętności czytania i pisania

Pojęcie świadomości fonologicznej

Termin świadomość fonologiczna określający, najogólniej rzecz biorąc, bardzo rozległy i niejednorodny układ świadomych reprezentacji, osiąganych w procesie rozwoju dzięki koncentrowaniu uwagi na percepcyj-nych aspektach języka mówionego, stosowany jest często zamiennie z terminami: świadomość lingwistyczna, metalingwistyczna oraz wgląd lingwistyczny, które nie są jednoznaczne. Świadomość lingwistyczna odnosi się do wiedzy o języku:

—    jego fonologii — wiedzy o strukturze dźwiękowej słów),

—    morfologii — wiedzy o strukturze słów, o występowaniu rdzenia, przedrostka i przyrostka, a także końcówki, związanej z odmianą słów przez liczby, rodzaje, przypadki i czasy,

—    syntaktyki — wiedzy o zasadach rządzących budową zdań pojedynczych i w różny sposób złożonych,

—    semantyki — wiedzy o znaczeniach słów, zdań, fragmentów tekstu i całych tekstów.

Pojęcie świadomości lingwistycznej jest więc znacznie szersze od pojęcia świadomości fonologicznej. Świadomość metalingwistyczna lub wgląd lingwistyczny odnosi się natomiast do uzmysłowienia sobie faktu posiadania tej wiedzy. Różnice te dobrze obrazują określenia „wiem” — dla świadomości lingwistycznej i „wiem, że wiem” — dla świadomości metalingwistycznej. W osiąganiu kolejnych szczebli świadomości metalingwistycznej dzieci dochodzą następnie do poziomu „wiem, że ty wiesz”, jak również do poziomu „wiem, że ty wiesz, że ja wiem”.

Badania roli świadomości fonologicznej w nauce czytania i pisania prowadzone są przez psycholingwistów, traktujących czytanie i pisanie jako kolejny etap opanowania języka mówionego. Niektóre istotne dla rozwoju świadomości fonologicznej wskazówki perce-pcyjne zdobywa dziecko ucząc się rozumienia języka mówionego, artykulacji, recepcji i ekspresji werbalnej. Warto w tym miejscu przypomnieć sobie różnice między językiem (czyli systemem znaków wykorzystywanych w celach porozumiewania się przez określoną społeczność ludzi), a mową (czyli czynnością porozumiewania się, podejmowaną w celu poinformowania kogoś o czymś, zapytania, przekonania itp.). Ucząc się mówić dziecko opanowuje nie tylko kompetencje lingwistyczne, lecz także komunikacyjne, związane ze stosowaniem form grzecznościowych z umiejętnościami rozpoczynania i kończenia rozmowy, podążania za jej tokiem, zadawania istotnych pytań, formułowania odpowiedzi itp. (Kielar-Turska 1994).

Rozwój umiejętności czytania i pisania przebiega przez kilka faz, w których dzieci stosują odrębne strategie czytania (tabela. 1). Najbardziej elementarna faza czytania, obejmująca rozpoznawanie wyrazów jako niepodzielnych całości, różniących się cechami spostrzeganymi wzrokowo (czytanie całościowe, logograficzne lub przedfonetyczne) nie wymaga świadomości fonologicznej. Rozwój tej fazy stymulowany jest w polskich przedszkolach i szkołach specjalnych dla dzieci upośledzonych umysłowo i głuchych przez etykietowanie, tj. umieszczanie przy przedmiotach ich nazw napisanych na kartonikach. Stykając się wiele razy z przedmiotami i ich

... 9 • • •