skanuj0009 6

22 Włodzimierz Bolecki

„workowatość”, traktowana jako typ powiązań międzytekstowych, wyklucza relacje konstruowania w kategoriach formalnych. „Zlepek” wyklucza też „jedność” („jedność w wielości”), która jest podstawową kategorią całego systemu Witkacego. „Jedność w wielości” jest dla Witkacego co prawda pojęciem konstrukcyjnym, ale jej istnienie określał nie morfologicznie, lecz pragmatycznie: Witkacowska „jedność w wielości” musiała na odbiorcę oddziaływać wywołując w nim przeżycia i doznania „metafizyczne”. Luźny, synkretyczny, „workowaty” charakter powieści — zdaniem Witkacego — jest takiej „jedności” pozbawiony.

Inaczej mówiąc, „całościowość” i „konstrukcyjność” kończą się dla Witkacego tam, gdzie zaczyna się różnorodność i nie dająca się scalić wielość wrażeń czytelnika w odbiorze tekstu. „Wielość”, której brak konstruującej ją „jedności”, nie ma formy, a tym bardziej „Formy Czystej”. „Wielość” bez formy to właśnie powieściowy „worek”. „Workowatość” implikuje w lekturze jedynie odtwarzanie budowy utworu, podczas gdy Czysta Forma zapewnia czytelnikowi „przeżycie metafizyczne”. Utwór, który takiego „przeżycia” nie wywołuje, nie może być więc zaliczony do dzieł Czystej Sztuki. Taki jest właśnie — twierdził Witkacy — przypadek powieści.

Według niego, o tym, że powieść nie może być zaliczona do dzieł Czystej Formy, decyduje przede wszystkim fakt, że powieść nie działa na odbiorcę „bezpośrednio”'. Jej forma (tu: „objętość”) jest zbyt duża, by wywołać u czytelnika „doznanie metafizyczne”, które — zdaniem Witkacego — jest pochodną jednorazowego, natychmiastowego i bezpośredniego kontaktu odbiorcy z dziełem sztuki. To doznanie powinno być rodzajem epifanii, momentalnego olśnienia, przedreflcksyjnego zachłyśnięcia się czymś nieznanym i porażają- ^{1 2} cym. Tymczasem „dużą formę” (jak powieść) można co najwyżej ogarnąć intelektualnie, ale fakt, że jej lektura rozciąga się w czasie, jest elementarnym czynnikiem wykluczającym powieść z kategorii dzieł Czystej Formy — czyli działających na odbiorcę za pomocą konstrukcji.

„Bezpośredniość” przeżywania wchodzi więc w Witkacow-skiej teorii w konflikt z „objętością” i z brakiem „całości” (konstrukcji) w powieści. W koncepcji Witkacego istnieją bowiem „całości małe”, które można ogarnąć w akcie momentalnego odbioru, oraz „utwory duże” — jak powieść — których doznanie w akcie odbioru jest niemożliwe. Korelatem dzieła sztuki jest zatem u Witkacego „całość” (forma, konstrukcja), natomiast korelatem powieści jest zlepek, luźny zbiór, silva rerum, a więc — „worek”.

B. Powieść filozoficzna

Drugim gatunkowym wyznacznikiem „powieści-worka” jest dyskursywność, często określana przez Witkacego jako „pojęciowość” i „filozoficzność”². „Powieść-worek” tym się różni od „dzieł sztuki”, że nasycona jest „problemami”, „ideami”, „poglądami” etc. „Powieść — pisał Witkacy — działa treścią” (BK, 164). W koncepcji Witkacego „workowatość” oznaczała przede wszystkim możliwość snucia w powieści rozważań na tak zwane tematy „istotne” (społeczno-filozo-ficzno-psychologiczne). Oznaczało to, że rozważania Witkacowskich bohaterów i samego narratora, a także kolejne zdarzenia fabularne dadzą się przedstawić w postaci dyskursywnych całości (koncepcji, poglądów, racji, argumentów etc.). W ten sposób „workowatość” stawała się swoistą kontynuacją powieści z.tezą.

Mówiąc w skrócie, z jednej strony witkacowska „workowatość” dopuszczała umieszczanie w powieści rozbudowanych całości ^{3 4}

¹ Dlaczego powieść nie jest dziełem sztuki czystej?, w: S. I. Witkiewicz, Bez kompromisu. Pisma krytyczne i publicystyczne, zebrał i opracował J. Degler, Warszawa 1976. Dalej tę edycję oznaczam skrótem BK. O zagadnieniach poruszanych w tej części Wstępu piszę obszernie w książce Poetycki model prozy w dwudziestoleciu międzywojennym: Witkacy, Gombrowicz. Schulz i inni, Kraków 1996 (wydanie II). Por. P. Czapliński, Powieści S. I. Witkiewicza wobec teorii Czystej Formy, „Pamiętnik Literacki” 1988, z.

s. 75-105, oraz tenże. Powieść źle skrojona. O kłopotach aksjologii z prozą Witkacego, „Pamiętnik Literacki” 1989, z. 3, s. 39-63.

² Zob. m.in. K. Pomian, Powieść jako wypowiedź filozoficzna. Próba strukturalnej analizy „Nienasycenia', w: Studia o S. I. Witkiewiczu, pod red. M. Głowińskiego i J. Sławińskiego, Warszawa 1972; B. Michalski, Polemiki filozoficzne

1. Witkiewicza, Warszawa 1979; A. Fiałkicwicz-Seignc, „La quete philosophique comme dynamique narrativc dans les romans dc S. I. Witkiewicz”, maszynopis powielony (1996).